Классный час "Шагаа"

Класс шагынын темазы: Шагаа—ыдыктыг байырлалывыс! Чарлып болбас ыдыктыг, Чанчылывыс кагбаал, Сагыызын дег камнаал, Салгалдарга дамчыдаал! Сорулгазы:1)Чоннун национал байырлалынын Шагаа дугайында уругларга  билиндирер.чоннун чаагай чанчылдары, культуразы – биле таныжып, тыва нациязынга, чер­ чуртунга чоргаарланып чоруурун чедип алыр. 2)Тыва улустун хундулээчел, эвилен­ээлдек, сонуургак чоруун, эки чанчылдарынга  уругларны кижижидер.  3)Национал оюннарнын хевирлери­биле таныштырып, ойнадыр. 4)Сагынгыр, тывынгыр чорукка, оюннарга даянып кижизитпишаан, аас чугаазын  сайзырадыр. Дерилгези: Чылдар чуруктары, тос­карак, артыш, кадак, тевек, улегер домактар бижээн  карточкалар, тыва аялгалар. Кичээлдин чорудуу: 1.Организастыг кезээ. ­Экии, уруглар! Богун бо кайгамчыктыг буянныг оргээвиске тыва чоннун национал  байырлалы –Шагаага тураскааткан класс шагын эрттирер­дир бис, уруглар.келген  аалчыларывыс башкыларга болгаш ада­иелеоге база эргим уруглар, силеоге кел чыдар Хой  чылы­биле байыр чедирбишаан быжыг кадыкшылды , чедиишкиннерни,аас­кежиин ак  орукту кузеп йорээп тур мен. ­Даштын кандыг хун­дур, уруглар ­Аяс ­­Эр хейлер! Бир­тээ аяс хун болганда, кичээливисти база омак­хоглуг эртирээлинер,  уруглар. 2. Тыва аялгалар аяар дынналып турда, башкы чугаазын эгелээр.(слайд1) Тыва чонум чанчылдары Тывызыксыг аажок чараш Шаандан тура чанчыл болган Шагаа деп бир байырлал бар. Шагаа дээрге тыва чоннун  Чаагай сузук чанчылы­дыр Айнын чаазын хуннун эртенин Алгап йорээн байыры­дыр. ­Шулуктун бо одуругларындан богунгу кичээлди эрттирип турар сорулгавысты чугаалап  корунерем , уруглар.(уруглардан айтырар) ­­­­­Шагаа деп чул? ­Мен ам силерге Шагаа дугайында кысказы­ биле чугаалап берейн, уруглар.Кандыг­даа  нация чон эрги чылды удеп чаа чылды уткуур чанчылдыг. Тыва чон база чыл эргижиреп  чорда эрги чылды удеп, чаа чылды уткуп алыр дээш Шагаа байырлалынга хынамчалыг  белеткенип чораааннар.Ынчангаш Шагаа дээрге Чаа чылды уткуурунун байырлалы.Ол тыва улустун бурун шагдан бээр байырлалы. Шагаанын кол утказы –чыл эргилдезин демдеглээри, кыштын чыккылама соогунун часкы  хаттары­биле солчулгазын ооруп уткуп алыры, кышкы берге амыдырал адакталып ак  чемнин элбек болурунун эгезин байырлаары –дыр, уруглар. ­Шагаа айын Ак ай деп база адап турар, ол сут­биле, суттен кылган чемнер­биле холбашкан боорга ынчаар адаар. Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула деп санаар, анаа баш  бурунгаар кедергей белеткенир, кустен эгелеп шагаа чемин тускайлап салып  эгелээр.Шагаага догерер малды баш бурунгаар демдектей коруп, суттен кылган чаагай ак  чемнерни: саржаг, чокпек, быштак, ээжегей, ааржы, курутту элбээ­биле белеткээш  шыгжаар. Ынчангаш шагаа чеми колдуунда белен болур. 1.Аштаныры: ­Шагаа будуузунде аалдын ээлери хунну бадыр ажылдап хунзээрлер. Ог  бурузу аал коданын кылайты аштаар, тон­хевин орун дожээн дашкаар ундуруп ак харга  кактаар, силгиир.Ол болза унуп турар чылдан хир­чамын бугу багай чуулдерин богун  арттырбас, оларны аал­кодандан ырадыр сорулгалыг. 2 Шагаа хүнү үнүп  – эрги чыл төнүп, чаа чыл үнүп кээрге тыва чон улуг­биче чокка  чолукшуурлар . Он чеди хардан өөрү назылыг аныяк кижилер бодундан улуг назылыг  кижилер­биле баштай чолукшуур, ол чул дээрге ийи холуну  адыштарын өөрү алзы чада  туткаш, эптиг­эвилен сөгүрүп бараалгаар, ынчаарга улуг назылыг кижи ийи холунун  адыштарын куду алзы туткаш, чондур дегзип бараалгаар. (слайд) ӊ 3. Аткаар дан бажында хун херели аалдын кодан девискээринге дээй бээри билек аалдын  ишти сан салыр тейже унгеш оран­тандызынга чалбарып улуг сан салыр(сан салырын  уругларга коргузер) Сан салырда, оон чанынга чалама баглаар. Чалама дээрге ийи  чагыжыгаштарда херип каан хендирге он­баазын пос таавы, кадак баглап каар. Оон­биле  кижи бодунга эки чувени кузеп, будуу чалбарыыр. Дан адып кээри билек, санны  кыпсыр.Сан одунга хой чем салбас. Санга салып оран делегейге оргуур чем дээрге кижинин ог­буленин бодунун кылганы аъш­чеминин дээжизи боор. Он ухой эвести баш бурунгаар  арыг­чаагай сагыш­ситкил­биле белеткеп алыр.Шагаачеми уш актыг, уш амданныг боор.  Тыва улустун аъш­чеминде уш ак­сут, ореме, тарак. Уш ак чемге хоран эвес унуштер,  ыяштар бурулерин немеп алыр. Ол дээрге артыш, пош, чойган бурулери. Аъш­чемивистин  мындыг дээжизин сан одаанга каап, оларнын амданын , чыдын агаар бойдуска соннеп, оран­ чуртувуска чалбарып, оон ээлерин чемгерип , ачы­буянны дилеп алыр бис. Башкы:­Айым чаазы, хунум эртинези! Ак чаламавыс азып алган, Ажы­чемивис делгеп алган, Чаа чылывыска оргуп, Чамбы –дипке чалбарып тур бис. Шагнын чаагай эргилдези Шагаа хуну унуп келди. Чанчыл ындыг:артыш.саннын Чаагай чыдын айдызанар! ( класс иштин артыштаар) (аарыг­аржыктан, багай душтен, хай­бачытан арыглаар) Эртип турар эрги чыл­ аът чылы Манаанывыс Хой чылы Моорлап унуп келди! Уруглар шупту: курай­курай! Тыва чон шаандан тура он ийи чылдыг (Слайд) ­­Ынчангаш ам унуп кел чыдар чылывыс чуу деп чыл­дыр? ­Ак сан чурагай езугаар коксумээр Хой чылды чон февраль айнын 18­19 хуннеринин дене,  пар шагында уткуур, Шагааны байырлаар.Пар шагы дээрге 3ш 40 минутадан 5 шак 40  минутага чедир уе­дир. Унуп орар чылывыс эки чыл болур кылдыр, сут­биле чажыг чажар бис.( Тос­карак –биле  сут чажар)  Улуг чуртумга чаа­дайын турбазын! Улус чонум амыр­тайбын чурттазын! Албаты чонга аарыг­хай турбазын, Азыраан малга хамчык чут турбазын! Оршээ! Уруглар: Ындыг­ла болзунам! Башкы: Тыва улус Шагаа уезинде янзы­буру оюннар ойнаар, тевек тевер, баг кагар,  шыдыраа, даалы, кажыктаар, кожамыктажып, ырлажып тура хонар. ( Ийи аалдын уруглары кылдыр усчуп алгаш ойнаар ) Ойнап­хоглеп алыр дээштин Оолдар,кыстар чыылган­дыр бис. Кажык, тевек,даалы,чинчи Хамык чуулдер четчир санныг Аалчылар моорлап келзе, Аажок­ла хундулээр бис. Башкы:­ Тывынгырлар  моорейи тывызыкка кандыг силер? ­ Дужуп бербейн маргыжарда дурген­чугаа, узун­тынышкымда барыл? ­Эр хей болдунар, эмин эртир солун болду. Улегер соске кандыг силер улежиксеп олур­ла  мен. ­Кожымыкка канчуг­ла бис, кожа тыртып соглээр бис бе? Чижип корээлинер уруглар! ­Чечен менде, чечек черде чеченнежип каар бис бе? ­Билбези чок эрестиг­ле болдунар, уруглар. Чоннун аас чогаалын эки билирин коргустунер. Ам билиинер кайы хире эвес хынай кааптайн ­Эр кижинин 3 каазы чудел? ­Эр кижинин 3 моорейи? Ортемчейде 3 кызыл тывынар че? ­Ам­даа 3 кызыл бар ? ­Ындыг болза ындыг­дыр че ам 3 караны тып корунерем? ­Чуведе 3 ак? ­Чуведе 3 дурген? 7 деп саннын чажыды чул? ­Тос карактын 9 эртинези? ­Тос аржаан деп чул? ­Тос ыдыктаар чуулдер Башкы:Кузээнинер будуп турзун, Бодаанынар бодаразын! Ооредилге ажыл­биле Оорушку, кежиктиг бооп Озуп, мандып чурттаалынар! Оршээ Хайыракан! Курай­курай! Чаа чыл­биле! Курай­курай! Шагаа­биле! Класс шагынын туннели: