конкурсная работа сочинение на тему: "Сулейман буба"

СтIал Сулейман! Ам тийижир, адан тIвар ван тахьай инсан чал бажагьат  гьалтда.  Халкьдин дерин къатарай акъатай СтIал Сулейманан  уьмуьрдин рехъ, адан кьадар-кьисмет вичикай насигьат жедай чешнелу рехъ я. Адаз лап гъвечIи чIавалай , етим хьана, гзаф четин уьмуьр акунвай шаир я.

Дагъустандин халкьдин шаир, Ленинан ордендин сагьиб СтIал Сулейман 1869-йисан 18-майдиз Агъа СтIалрин хуьре  дидедиз хьана. Вичин уьмуьрдикай рахайла, СтIал Сулеймана  икI лагьанай: «Зун руфуна аваз диде кIвачел залан тирла, бубади са себебни авачиз ам рахкурна, маса паб къачунай. Бубади авур и кар дидедин муькьвабуруз гзаф залан хьана, хъел атана, адан ажугъар абуру залай къахчуна; гьич дидедин некIедин дадни акваз тутуна, абуру зун иски пекерик кутуна, бубадин ракIарихъ гадарнай. Зи уьмуьр гьа саягъда рикI тIаруналди башламиш хьанай».  

Вичиз аялвал акун тавур, уьмуьрдин гзаф уькIуь-цуру дадмишай Сулейманан I3 йисни тахьанмаз, адан буба кечмиш хьана. Гьа йисалай башламишна ам идаз-адаз кIвалахиз яшамиш жезва. Амма хуьрени гьамиша кIвалах гьатдачир. Иниз килигна Сулейман, гьар са куьникай пай атIанвай гьа вич хьтин жегьилрихъ галаз санал хуьряй экъечIна, бахтунин гуьгъуьниз чара сергьятриз акъатзава.

Хейлин йисара дуьньяда къекъвена бахт жагъун тавур Сулейман эхирни хайи хуьруьз хкведайвал хьана. Амма жибинда «кьиф къекъвезвай» жегьил са шумуд йисуз Бакуда амукьна ва нафтIадин буругъра кIвалахдал акъвазна. ЯтIани, гьикI кесиб яз хуьряй фенайтIа, гьакI кесиб яз ам ватандизни хтана.

Къанни цIуд йис кьван яшарив агакьнавай шаирдал бахтунай хьиз вич хьтин кесиб, Марият тIвар алай руш гьалтзава. Сулейман эвленмиш хьана, хуьре кIвал кутуна, лежбервал ийиз, яшамиш жезва. Ада вичи а йисарикай икI лугьузва: «Чна - зани папа, жуван гъилералди са гьвечIи кIвал эцигна. Тухдалди тIуьн, бегьемвилелди ксун тавуна ина са сал цана. Паб салаз килигиз, за а чIавуз чарабуруз гвенар гуьз хьана. Жувни инсанриз ухшар ийиз алахъна, гьакI вад йисуз хуьруьн къерехда яшамиш хьана чун, амма инсанар чеб а заманада чпиз ухшар тушир»...

ЦIерид йисуз дуьньяда къекъуьникай Ст1ал Сулейманаз еке менфят хьанай. Са патахъай, ам хъсандиз уьмуьрдин уькIуь-цурудан  гъавурда гьатна, адаз вичин вилералди къизгъин классовый женгер кьиле физ башламишай гьа аямдин гьахъсузвилер, девлетлуйри истисмарзавай рабочий инсанрин дуланажагъдин акьалтIай залан шартIар акуна.

Муькуь патахъай, ч1ехи шегьерра яшамиш хьун, жуьреба-жуьре чIаларин ван хьун, Азербайжандин ва Юкьван Азиядин халкьарин культурайрихъ галаз таниш хьун - ибур СтIал  Сулейманан мектебар ва университетар хьана.

Дуьньяда къекъуьни, маса халкьарин уьмуьрдихъ галаз таниш хьуни СтIал Сулейманаз, шаирдиз хьиз, гьелбетда, гележегда вичин яратмишунра гьакъикъат дериндай ва реалистический къайдада ачухариз куьмекна...

Шиирар туькIуьриз СтIал  Сулеймана 1900-йисуз башламишна. СтIал  Сулейманан чаз малум тир сифте эсеррикай сад «Дербент шегьердиз» тIвар алай шиир я. И эсердай аквазвайвал, I5 йиса авай жегьил вичиз сифте яз акур шегьердал  гьейран жезва. Уьмуьрдин тежриба авачир жегьилдиз гьелелиг гьакъикъат «винелай» аквазва:

Ухшар я Багъдатдиз и шикил,

Ачух жеда гьар са гуьгьуьл,                                                                                                                    Са пад дагъ я, са падни гьуьл...                                                                                       Дербентдин къапуяр виридаз ачух я:                                                                                Мугьманар къвез гьар чкадай,                                                                                       Гьам Ахцегьай, гьам Куьредай,                                                                                       Аштерхандай, гьакI Шуьредай –                                                                                            Гьарнай ина къунагъ ава.  

        Шаирдиз шегьердин гегьенш куьчеяр, кьакьан ва чIагай кIвалер гзаф хуш я: «Пенжерайра буьллуьл шуьше, гьаят, балхун утагъ ава... Акуна заз гурлу базар, гьар жуьре къаб, къажах ава»... Амма и шегьердин акунрал мягьтел хьайи Сулейманавай гьар са куьникай пай атIанвай етимар рикIел хкун тавуна акъвазиз хьанач. Ада шиир ихьтин гафаралди куьтягьзава:

Гъич са касдал туш хьи пехил                                                                                                                       CтIал Сулейман и саил...    

 Жегьил шаирди сифте теснифай чIалар: «Кавхадиз», «Судуяр», «Фекьияр», «Девлетлуяр, чиновникар» ва масабур, абурун тIварарай аквазвайвал, девлетлуйризни чиновникриз аксибур, абурун гьахъсузвилер пислемишзавайбур тир.   Шаирди «Судуяр» шиирда дуванбегерни жемятдин вилик лянетдик кутазва:

Авач кьван куь чанда инсаф,                                                                                                  Са зерре мирвет, судуяр.                                                                                                            Гьич кьабулич кесибдин гаф,                                                                                             ТагайтIа ришвет, судуяр.

Шаирди «гьахъ гвай кесиб кудай», «кепекдихъ стха, халу маса гудай» дуванбегер беябурна. И шиир булахдин патав, инсанар кIватI хьанвай вахтунда, виликан юкъуз судья Мирземета авур адалатсуз  дуван рикIе аваз туькIуьрайди я. Гьакъикъат  ихьтинди тир. Садра Сулейманан къунши са тахсирни квачиз суддик акатна. Судья Мирземета кесибдивай ришвет тIалабна. ГайитIа динж тун хиве кьуна. Еке баладилай, гъвечIи бала хъсан я лагьана, идани ришвет гана. Суддал  Мирземета и кас тахсирлу авуна.Къал кваз кIвачел къарагъай фукъарадиз ада хъел кваз лагьаналдай: «Нагагь тахсир квачиртIа,ада ришвет гъидачир.»  И ягьсузвиликай ван хьайила, Сулейманан кьарай атIана. Ада гила вири жемятдиз малум тир «Судуяр» тIвар алай шиир туькIуьрна. 

СтIал Сулеймана са къуншидин рикI тIарна, дерт-гьавалу авур кардикай ваъ, вичин аямдин важиблу гьар са вакъиадикай шиирар яратмишиз хьанай. Месела, пачагьдин политикадиз акси яз ада «Девлетлуяр, чиновникар» эсер туькIуьрнай. Халкьдин дерди-гьалдикай хабар авай шаир пачагьдин чиновникрал ва чкадин «гьакимрал» викIегьдиз хъуьрезва. Шиир икI башламиш жезва:

Я стхаяр, пул авайдаз                                                                                                  Начальник уртах хьана хьи.

Вичиз девлет бул авайдаз                                                                                                       Кесибар алчах хьана хьи.

Ада чпиз бегьем чIал тийижиз, урус гафар чIурукI лугьузвай чкадин гьакимрин рахунрин тегьерни кваз къалурзава:

Гъуьрел тIвар эцигна «мука»,                                                                                           НекIедиз лугьуз «молока»,                                                                                               ЧукIулни шиш, каструлка,                                                                                              Ихьтин къаб-къажах хьана хьи.

И эсерда СтIал Сулейман урус чIалал ваъ, чпи-чеб къалуриз алахъзавай уюнбаз, урус чIалал рахаз кIанзавай чиновникрал хъуьрезвайди я.

Халкьдин шаирдиз чалкечир инсанар майдандиз акъатун ва вилик-кьилик хьун, амма намуслу ксар мичIивилик кваз, девирдин мавгьуматдин есирда аваз, уьмуьрдикай къерех хьун гзаф агъур тир. Иниз килигна Сулеймана еке секинсузвилелди лугьузва:

Кар фагьумна Сулеймана:                                                                                                Бязибур хьана дивана.                                                                                                     Кесибар амаз ксана,                                                                                                                                      Бязибур уях хьана хьи.

СтIал Сулейманан шиирар ва поэмаяр Дагъустандин, Россиядин ва маса халкьарин чIалариз таржума авунва, кьилдин ктабар яз чапдай акъатнава.

СтIал Сулейманан яратмишунриз Максим Горькийди, Михаил Шолохова, Расул Гьамзатова, Агьед Агъаева ва маса тIвар-ван авай писателри, алимри еке къимет гана. Расул Гьамзатова шаирдикай икI лагьанай: «Чи Дагъустандин  шииратдин чешмейрив СтIал Сулейман хьунал чна дамахзава… Чна рикIера чи литературадин бинеяр кутур ксарин тIварар аваз виликди камар къачузва,  чун абурун адетриз гьамиша вафалу я. Абурухъ эбеди яз амукьдай ихтияр ава.»

Дагъви шаирдин акьуллу чIалари гьейран авур А.М. Горькийди СССР-дин съездал лагьай вичин эхиримжи гафуна СтIал Сулейманаз ихьтин къимет гана ва «ХХ виш йисан Гомер» лагьай тIвар гана.

Халкьдин шаир 1937-йисан 23-ноябрдиз кечмиш хьана. ЧIехи шаирдин тlвар хайи райондал, Лезги театрдал, Кьасумхуьруьн юкьван школадал, Магьачкъала, Дербент, Киев ва маса шегьеррин куьчейрал, колхозрал, библиотекайрал эцигнава.

СтIал Сулейман кечмиш хьана гзаф йисар ятIани адан ишигъ экв гуз куькIвенма ва идалай кьулухъни амукьда. Вучиз лагьайтIа и «ишигъ» адан датIана жегьил, датIана гуьрчег ва датIана къуватлу чIалари ийизвайди я. Адан рехъ чи акьалтзавай несилри давамар хъийида. Чи халкьдин рикIелай чIехи шаир, камаллу СтIал Сулейман садрани алатдач.

             МКОУ «Кучхюрская СОШ – детский сад»

Сочинение на тему:                                               «Сулейман буба»

Кхьейди:5-лагьай классдин ученик

Агабеков Джабраил

Муаллим: Рзакова Диана Газеровна