Конспект открытого урока по родной (лезгинской) литературе на тему: Хуьруьг Тагьиран «Гьавадин пагьливан» поэма

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

«Кучхюрская СОШ»

Лезги литературадай 8-классда тухвай            ачух тарсунин конспект

Тарсунин тема:

Хуьруьг Тагьиран «Гьавадин пагьливан» поэма

Лезги чIалан ва литературадин муаллим Рзакова Д. Г.

Тарсунин тема:Хуьруьг Тагьир «Гьавадин пагьливан» поэма

Тарсунин мурад:

аялриз Хуьруьг Тагьиран уьмуьрдикай ва яратмишунрин рекьикай малуматар гун; абурук ватанпересвилин гьиссер кутун; поэмадин мана ачухарун; поэмада В.Эмирован къамат къалурун; чIал гегьеншарун.

Тарсунин тадаракар:

Шаирдин ва адан хизандин  шикилар, ктабар ва абурун выставка, «Самур» журнал, «Лезги газет»,Ватандин  ЧIехи дяведин игитрин шикилар, проектор.

Тарсунин план

1.     Муаллимдин гаф

2.     Х. Тагьиран уьмуьрдин ва яратмишунин рекьикай суьгьбет

3.     Шаирдин яратмишунра Ватандин ЧIехи Дяведин тема

4.     «Гьавадин пагьливан» поэмадин мана ва Валентин Эмирован къамат

5.     Суалар ва тапшуругъар

6.     КIвалин кIвалах

Тарс кьиле фин

Тарсунин тема, мурадар, эпиграф проектордал пайда жеда.

1.     Муаллимдин гаф:(Слайд 1)

Гьуьрметлу чаз атанвай мугьманар, аялар, къенин чи ачух тарс Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран уьмуьрдиз ва адан «Гьавадин пагьливан» поэмадиз бахшнавайди я. (Слайд 2)

И кардин патахъай чна фейи тарсуна малумарнавай гьар са аялдиз тайин тир тапшуругъарни ганай. Чи тарсунин тема, мурадар ва эпиграф квез слайдал аквада.(Слайд 3,4)

Эпиграф патал чна Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулеймана лагьай гафар къачунва: (Слайд 5)

«Хуьруьг Тагьир бажарагълу шаир я… Тагьиран шиирар зурба эсер ийидай ва кьакьан дережадин ери авайбур я. Лезги шаиррин арада Хуьруьг Тагьир са чипIинин кьакьан я лагьайтIа, зун ягъалмиш жедач».

Исятда аялри шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунин рекьикай чпин докладар кIелда.

-Буюр, гила яб це!

2. Шаирдин уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьикай аялрин докладар

Ученик-1(Слайд 6)

Х. Тагьир Самур Округдин (гилан Ахцегь райондин) Хуьруьгрин хуьре 1893- йисуз кесиб хизанда дидедиз хьана. Адан буба Алим, масабуруз кIвалахиз, хизан хуьзвайди тир. Ам хизанарни галаз Азербайджандиз кIвалахиз фена. Ана Тагьирав школада кIелиз туна. Кьвед лагьай класс куьтягьайла, мад кIелунар давамариз хьанач. КIвалахна, фу къазанмишна кIанзавай.

ГъвечIизамаз чарабуруз кIвалахиз вердиш хьайи  гададивайгьа четин уьмуьрдикай шиирар туькIуьр тавуна акъвазиз жедачир. Хуьруьг Тагьира сифте туькIуьрай шиир «Диде» я.

Эгер вуна ханачиртIа

Жедачир зун пашман, диде

Бахтсуздаказ и дуьньядиз

Вучиз гъана душман, диде?

Са гьафте я туш им гъибет,

 Авачиз зи шалвардин мет.

Йифди-югъди къачуз зегьмет,

Чан гуда за гьикьван, диде?

Залан я зи чандиз кашар

Инсандивай эхиз тежар,

Чпи неда ягълу ашар,

Заз фу тагуз яван, диде!

Амай крар эхдай вири-

Динж йифиз къаткур ери,

Касни авач валай гъейри

Къведайди гьич зи ван, диде!

Шиирда ихтилат базарчи Гьуьсейнбегакай физва. Тагьира адан кIвалел нуьквервал авунай.И шиир кхьенвай вахтунда шаирдин 12-13 йис тир. А вахтунда Тагьира вичиз мажал хьайила,

ашкъи атайла шиирар туькIуьрзавай. Ада гьеле шиирни таъсирлу яракь тирди кьатIанвачир.

(Муаллим слайдрал акъатзавай шикилрикай рахада)

(Слайд 7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18)

Ученик-2

Советрин власть хьайила, хуьрера цIийи идараяр: школаяр, клубар, колхозар тешкилна. Хуьруьг Тагьира и кIвалахар хушвилелди кьабулна ва вичини и крара ашкъидалди иштиракна.

Лезги чIалал акъатзавай газетра Хуьруьг Тагьиран шиирар мукьвал-мукьвал чап ийиз хьана. Махачкъалада авай литературадин къуватрихъ галаз алакъаяр мягькем хьана.

СтIал Сулемананни Хуьруьг Тагьиран арада гьуьрметлу рафтарвилер ва яратмишунин рекьяйни хъсан алакъаяр хьана.

И дуствилин алакъайри Тагьиран бажарагълувал генани артухарна.

-1938-йисалай башламишна тек са лезги чIалал шаирдин къадалай виниз ктабар акъатна.

 Исятда за квез Х. Тагьиракай са куьруь видеодизкилигун теклифзава.

(слайд 19,20 )

Ученик-3

Хуьруьг Тагьира шиирар туькIуьрунилай гъейри, райондин идарайрани кIвалах ийизва. Ада колхоздин ва хуьруьн Советдин председателвилер авуна, райкомдин инструкторвиле кIвалахна, СтIал Сулейманан тIварунихъ галай милли театрдин директор хьана.

Ватандин ЧIехи дяведин къизгъиндиз физвай 1943-йисуз адаз «Дагъустандин халкьдин шаир» лагьай гуьрметлу тIвар гана.(Слайд 21)

Хуьруьг Тагьир Ахцегьрин райсоветдин, Дагъустандин Верховный Советдин, СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле са шумудра хкяна. 1958-йисан 23- февралдиз, сечкийрихъ галаз гуьруьшмиш хьана, вичин рикIе са кьадар кIвалахар амаз, ам чи хуьре, Асваров Абдурагьман халуйрин кIвале кечмиш хьана.

(Слайд  22 )

-Шаирдиз вичин хайи ватанда еке гуьмбет эцигнава.

(Слайд 23,24)

3.Ватандин ЧIехи дяведин тема

Муаллим:(Слайд  25. Видео )

20-асирда Советрин халкьарин кьилел атай виридалайни еке мусибат 1941-1945- йисарин Ватандин ЧIехи дяве хьана. И дяведи 20 миллиондалайни виниз Советрин инсанрин чанар телефна.

И йисара Хуьруьг Тагьира душмандихъ галаз женг чIугуниз халкь тешкилунин карда еке кIвалахар авуна. Дяведин йисара Тагьиран поэзияди генани къатидаказ ва эсерлудаказ сес хкажна. Ада фашизм негь ийизва, Дагъустандин игитрин къаматар вичин эсерра гузва, душмандихъ галаз игитвилелди женг чIугуниз эвер гузва. И жигьетдай чавай адан «Алхасан махорка», «Гурхана», «Гьайиф Нальчик», «Дагъдин кард», «Гьавадин пагьливан» поэмаяр ва шиирар рикIел хкиз жеда.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара къалурай кьегьалвилерикай 56 дагъустанвидиз «Советрин Союздин игит» лагьай зурба тIвар гана. Абурун арада чи лезги рухваярни ава.

Чи къахриман рухваяр рикIел хкин чна.

-Ни лугьуда заз абурун тIварар?

(Эсед Салихов, Валентин Эмиров, Гьасрет Алиев, Араз Алиев ва Мирзе Велиев)

-Исятда за квез а игитрикай видео кутада. Буюр, килиг.

(Слайд 26, 27 )

-«Кьегьалар халкьдин лувар я!»-лугьуда лезги халкьдин мисалда.Квез Ватандикай, игитрикай ва халкьдикай гьихьтин мисалар чида?

·        Ватандин сергьятра акъвазнавайдаз кьиникьикай кичIе жедач!

·        Хаин халкьди негьда.

·        Халкь хвейиди халкьдини хуьда.

·        Игит рекьида-тIвар амукьда.

·        Кьегьал хва женгина чир жеда.

·        Игитдин сур сурара жедач.

(Слайд 28)

4.                     «Гьавадин пагьливан» поэмадин мана ва Валентин Эмирован къамат(Слайд 29)

-Гила чун за квез кIвализ гайи «Гьавадин пагьливан» поэмадикай рахада. И поэма Хуьруьг Тагьира Ватандин ЧIехи дяведа Советрин Союздин игитвилин тIварциз лайихлу хьайи Валентин Эмироваз бахшнавайди я.

- Ни рикIел хкида заз, поэма гьихьтин жанрдиз лугьуда?

(Поэма- шиирдин къайдада кхьенвай, вичихъ эвел-эхир авай, са никай ва я квекай ятIани суьгьбетзавай чIехи эсердиз лугьуда.)

«Гьавадин пагьливан»поэмада шаирди лётчик, Советдин Союздин игит  Валентин Эмирован кьегьалвилерикай ва адан лезгидиз хас тир ватанпересвални душмандихъ галаз женг чIугунин рикIин къаст ачухарзава.

 Поэмадин сифте цIарара шаирди чаз В. Эмиров хайи халкьдин уьтквем хва тирди лугьузва:

(Ученикди поэмадин сифте чIукхуралай кIелда.)

(Слайд 30)

«Тагьсиб чIугур игит диде-ватандин

Садни Эмиров я, лётчик Валентин

Халкьдиз икьван ширин я бегьердин емиш

Дагъустандин дагълара хьана битмиш.

Элдин чешне,ишигъ гудай гуьзгуь тир

Вич ахцегьви, эсил адан лезги тир.

Хуш рикI авай аял тир гьакъикъат,

Гъвечизамаз кьуна лезги тIебиат

ЧIехихьанапагьливанхьизгьайбатлу

Вичниуьтквем, гзафзирек, къуватлу

КъизилцуькхьизгъвечIизамазчигалай,

Адан гзаф лётчиквилел рикI алай.

«Заз кIани кар авач лугьуз, дуьньяда

Лув гана къекъуьнлай гъейри гьавада.

Зарафат я заз и чилин кIвалахар,

Цава кIанда инсандихъ бес алакьунар».

Муаллим:(Cлайд 31)

Валентин Эмирова лётчикар гьазурзавай училищеда кIелзавайла, тарсар гузвай муаллимрин гафар мягькемдиз рикIел хуьдай. Валентин кIелунрани, практикадани галай юлдашриз чешне тир. Ам вичин мураддив агакьна: ам самолётдин штурвалдихъ ацукьна. Поэмада лугьузвайвал, ада самолёт гъвечIи аял хьиз вердишарна.

Эмирован самолётди, душмандин винел чарх ягъиз, цIаяр къурдай ва вич цIун юкьвай викIегьдиз экъечIдай, акурбурун патайни «Игит хва, аферин» къазанмишдай.(Слайд 32)

Хуьруьг Тагьира В. Эмирован къамат поэмада ачухдиз гузва. Шаирди игитдин уьмуьрдикай поэмада лап тIимил лагьанва. Кьилин мурад-метлеб игитдин къамат, дяведа адан кьилел атай кIвалахар, адан алакьунар, душмандихъ галаз женг чIугунин вири жуьредин гьерекатар, гьакъикъатдин шикилралди къалурун я.

Цава дяве физвайла, Эмирова душмандив вилахъайиз тадачир. Кьве сеферда адал залан хирер хьана. Ада госпиталда вич къаткай йикъар гьакI буш фейибур яз гьисабзава. Духтурдихъ галаз ийизвай рахунрай чаз чир жезва, адан фикир фад сагъ хъхьана фронтдиз хъфин тирди.

Валентин Эмирован къамат шаирди вири жуьредин тарифдин гафаралди ачухарзава:

«хци рикI авай», «пагьливан хьиз гьайбатлу», «уьтквем, гзаф зирек, къуватлу», «гзаф зурба къанажагъ авай», «вилер зирек, жигер сагълам, рикI хци».

И тарифар гьакIанбур туш, абур Валентин Эмироваз гьакъикъатда лайихлубур я.

Ученик:

Са чIавузни алуддачир рикIелай

Инсанарин душман тирбур кIевелай

КичIевал вуч затI я – адаз чидачир.

Немсериз гьич са зерре инсаф ийидачир.

Къатиженгавуналдиабурухъгалаз

Чидай тамам игитдиз вич гьакьлу яз.

Самолёт тадиз худда хутуна,

Къузгъунрик гзаф къиргъин кутуна.

пехъинемсеринвинелдигьужумна,

ИнсафсуздушманкъирмишизгатIумна.

Ученик:  (Слайд 33)

«Виридаз кьегьал Эмиров, дирибаш

Гьам чешне, гьам устад хьана, гьам юлдаш.

Вич хьтин къудратлу игитдиз ухшар

Гьазурна мад чаз ада цавун къушар.

И картари лувараллаз гьулдандин

Зил атIанай цава пехъи душмандин.

Лув гуз цава гзаф мичIи йифериз,

Цифер кьатIна фидай ам кIевериз.

Жагъурдай немсерин кьушун, къекъвена,

Тергдай гзаф гужлу бомбаяр вегьена,

Эмирован тIвар ван хьайи немсериз

 КичIе тир асландихъай хьиз кицIериз

Душманрин лап чан алай къуватар

Пагьливанди авунай лап дарбадар

Суткайралди дяве идай галатдачир,

Ягъай гуьлле немсерилай алатдачир.

Эмирован приказ, кIеви тапшуругъ

Им тир гудай юлдашриз йиф ва югъ:

«Немсер куьне лап инсафсуз кукIвара.

Байкъуш абрун къуй рахурай мукара

Терг ая душманар,-садни тамукьрай.

Къуй чи гуьзел тIвар дуьньяда амукьрай».

Муаллим:

Гьа икI мадни са шумуд чкадал шаирди ихьтин дяведин шикилар гузва.

Ученик:

Са сеферда фена абур дяведиз

Немсерин гьа къузгъунрин тум хкудиз

Къизмиш хьана ажугълу дагъдин пеленг

Авуна бандитрихъ галаз къати женг

(Слайд 34)

Ягь авачир мурдаррин чин чIулав

Самолётрив кьаз туна гургур ялав,

Садбур катна, садбур ягъиз вегьена.

Тарихди и тIвар ктабра кхьена.

Вил ахъайиз тунач ада немецдив

такIанвилин ажугъ кваз, лап гьевесдив

цIай кьаз туна самолётдив са зурба

И вахтуна кьуллухъай ам чинеба

Яна са пис чиркин душманди кьацIай

Эмирован самолётди кьуна цIай.

Гьатна игит къати ялавдин къене,

Чарх гана тадиз кьулухъди элкъвена.

Чими-чимиз ада вичин гъилелди

Хъияна душман вегьена чилелди.

Вахт амачир артух еке фикирдай,

Моторди кьур хаталу цIай туьхуьрдай.

ЭкъечIна ам къати ялавдин юкьвай.

Парашют гваз гадарна чилив мукьва.

Ахъахьанач гьич парашют-аватна…

Гьайиф юлдаш! Гьайиф гъиляй аватна!

Муалим:(Слайд 35)

В.Эмировай сагъдиз женгинай экъечIиз хьанач, вучиз лагьайтIа душманрин къуватарни тIимил тушир. Самолётди цIай кьунатIани,ам эхиримжи женгинай сагъдиз экъечIдай,амма парашют хьанач.

Поэмадин эхирдай Х.Тагьира В. Эмиров игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайиди лугьузва. Халкьдин рикIелай ам алатдач.(Cлайд 36 )

5.                     Суалар ва тапшуругъар:

Поэмада квез таниш тушир гафарни гьалтзава, абурун манаяр рикIел хуьх:(Слайд 37 )

Тагьсиб-хайи ватандин ахлакьдин тербия къачунвай;

Элдин чешне-вири халкьдин чешне;

Эсил-бине, вич гьибурукай, гьи халкьрикай ятIа;

Къинемиш-туьгьмет;

Синемиш-ахтармишун, имтигьан авун.

(Слайд 38)

1)                    Валентин Эмиров вуж я?(Советрин Союздин игит, «Гьавадин пагьливан» поэмадин кьилин герой)

2)                    Шаирди поэмада геройдин суьрет, пейзаждин шикилар вучиз ганвач?(Абур герекни къвезвач.Шаирди В. Эмирован къанажагъ, руьгьдин девлетлувал, ватанпересвал, вичин пешедиз вафалувал гзаф хъсандиз гузва).

3)                    Летчик Эмирован къамат ачухарун патал шаирди гьихьтин чIалан такьатар ишлемишнава?(В. Эмирован къамат Х. Тагьира вири жуьредин тарифдин гафаралди ачухарзава: «хци рикI авай», «пагьливан хьиз гьайбатлу», уьтквем, гзаф зирек, къуватлу», «вилер зирк, жигер сагълам, рикI хци», «дагъдин пеленг», кард», аслан».

4)                    Поэмада шаирди фашистар куьхъ галаз гекъигзава? (къузгъунар, пехъи кицIер, чапхунчи бандитар).

5)                    И чIалан такьатар гьибур ятIа, лагь:

«марф хьиз абурал гуьлле къурна авай кьван», «ажалдихъ галаз асланди хьиз женг авуна»(гекъинунар).

«ЦIипуд булах бедендикай авахьиз

Чими иви физамай бугъ алахьиз» (гипербола).

«Къати цIай», «хци рикI», «къати женг», «гужлу бомбаяр» (эпитетар).

6.     КIвалин  кIвалах:(Слайд  39 )

·     Хуьруьг Тагьиран «Кьегьал хьухь ватандин» шиир кIелиз ва адан мурад-метлеб вуч ятIа, ачухариз;

·     «Гьавадин пагьливан» поэмадай сочиненидиз гьазурвал акун.(Слайд 40)

-Ватандин ЧIехи дяве советрин вири халкьар патал лап четин ва зурба имтигьандиз элкъвена. За умудзава, ахьтин завалрай экъечIай чи халкьарин дуствал садрани чукIун тавун лазим я. Гьа ихьтин гафаралди заз чи тарс акьалтIариз кIанзава. Тарсуна хъсан иштиракай аялриз заз аферин лугьуз кIанзава, абуру зи патав чпин дневникар гъида. Куьн вири сагърай!