Конспект урока по родной (лезгинской) литературе на тему: "Кьуьчхуьр Саидан уьмуьр ва яратмишунар"

Муниципальное казённое общеобразовательное учреждение

«Кучхюрская СОШ – детский сад»

Конспект открытого урока по лезгинской литературе на тему:

«Кьуьчхуьр Саидан уьмуьр ва яратмишунар»

2018

Кьуьчхуьр Саидан уьмуьр ва яратмишунар

              «Халкьдиз экв гайи гъед».

         Дуьнья сад я, девирар гзаф

        Дуьнья сад я, шаирар гзаф

        Къат-къат дуьньядал къатканва девир

         Девиррал пайдах хьиз хкаж хьанва шаир

Муаллим: Зи суьгьбет цуькверикай я, вич цуьк яз, цуькверикай магьрум хьайи, зи суьгьбет экверикай я, вич экв яз экверикай магьрум хьайи.

Гьурметлу мугьманар, къе чи аялри ч!ехи шаир ва ашукь вичин вахтунда ханаринни беглерин аксина халкь бунтариз къарагъариз алахъай женчи тир, бунтчи тир лезги литературадин классик ашукь Саидан уьмуьрдин ва яратмишунин рекьиз талукьанавай мярекат тухузва.

Аял: Кьуьчхуьр Фазил пуд патай авахьиз пуд к!ам

         Кьве пад кьакьан раг я тамам

        Вун эцигайбур туш авам

        Раган кьилел куьгьне Кьуьчхуьр

        Жуьмя миск!ин хуьруьн абур

        Мягьтел жеда инсан акур

        А уст1ардин зурба акьул

        Теснифай а къеле Кьуьчхуьр

        Хуьруьн къене муькъвер ругуд

        Ирид булах п1ирер са ц1уд

       Асирар къвез фена шумуд

       Кьуд пад гуьмбет бине Кьуьчхуьр

       Фазилан гьич ат1удач вил

       Масан я чаз ви накьв ви чил,

        Вун садрани тахьуй сефил

       Асул ватан бине Кьуьчхуьр.

Муаллим: Алирза Саидова къейд авурвал Кь.Саидан поэзиядин пайдахдал я ажал, я азадвал кхьенва лугьудай. Ша гьуьрметлу мугьманар, чи ашукьдин уьмуьрдин рекьиз, яратмишунрин рекьиз килигин. Буюр, яб акала.

Аял: Лезгийрин ва вири Дагъустандин литературадин классик Кь.Саид 1767 йисуз гилан Кьурагь райондин Кьуьчхуьрин хуьре дидедиз хьана. Вичиз гъвеч1измаз хци зигьин, дерин кьат1унар авай гада бубади хуьруьн медресадиз ракъурна. Бахтсуз буба кьена етим хьайи Кьуьчхуьр Саида кьве йисалай к1елун акъвазарна.

Кесиб  хизан хуьн патал сифте вичин хуьре, ахпа Ахцегьа Шеки пата идаз-адаз цанар цаз, чубанвал ийиз вичин хизан хуьз хьана. Вичихъ туьтек ва чуьнгуьр ягъунин алакьунар авай Саид Азербайджан пата кIвалахдайла т|вар-ван авай ашукьрив мукьва жезва ва Азербайджан чIал хъсан чирунихъ галаз ашукьрин арада чуьнгуьр ягъунин, манияр лугьунин вердишвилер артухарзава. Вичихъ хъсан сес авай Саида сифтедай маса ашукьрин манияр гьаваяр ягъиз, гуьгъуьнлай вичи чIалар тIуькуьриз ва вичин гьавайралди манияр лугьуз ашукьрин ва халкьдин арада гьуьрмет къазанмишна.

Исмаилова З. 5А класс.

Гьа и йисара Ирандин шагьАлимегьамед Азербайджанрин Къарабагъ къачуз хтайла ада кесиб халкьдиз гьуьрмет авай тIвар-ван авай ашукь Вакъиф ва адан гада къазаматда твазва. И шагь ксанвайла адан къаравулрин чIехида ам яна кьена. И чIавуз къарабагъдин чIехиди Жаваншир бег хьана. Ада къазаматда авай ашукьни ва адан гада тарагъаждиз акъудна. И ван атай ашукь Саид ажугъламиш хьана. Абуру ханаринни беглерин адалатсузвилер чпин манийралди негьна. Абуруз лянет гъана.

Са пуд йисалай ихьтин вакъиайрин ажугъ кваз Саид 1797 лагьай йисуз хайи хуьруьз хтана. Хуьруьз хтайла Саид тIвар-ван авай халис ашукь тир.                                                                                           Адан алакьунар лезги хуьрера машгьур жезва. Хуьруьнвийри адаз чпин мехъерал, межлисриз теклифиз, адан сесинихъ манийрихъ еке гьевес аваз яб акализ хьана. Гьа икI Саид лезги халкьдин арада тIвар-ван авай сад лагьай ашукь яз адаз еке гьуьрметар арадал къвезва. Хайи хуьруьз хтайдалай кьулухъ вич къекъвей хуьрера Саидаз  гьа чIавуз Къази Къумухдай атана Кьурагьа ацукьна ханвал ийизвай лакви Мурсала халкьдиз ийизвай зулумкарикай  хабар жезва. Азербайджан пата вичиз акур ханаринни беглерин адлатсузвилери ажугълу авуна хуьруьз хтай Саид Мурсал хандин зулумкарвилин амалри и ажугъ мадни артухарна ва вичин женгчивилин дерин метлеб авай чIаларалди хан русвагьиз эгечIна.

6-7 классдин аялри шиирар к!елда.

Яхул бармак чIулав рекьел пIир хьана.

Чи хуьр уба уф виринра чур хьана.

Ругун чIугвар рат рушарин хур хьана.

Бес гьикьван хьуй и хар тIурфан къарагуьн.                                                          Я алпанд цIай вуч я Мурад.                                                                                      Ийиз ваз минет къарагуьн                                                                                                 Ви лувак шехьзава гьар сад                                                                                          Бес я залум дерт къарагуьн.

Саидан шиирар кIелзавайла, вак ахьтин гьисс акатда хьи,

На лугьуди адан гьар са гафунихъ галаз шаирдин рикIин са кIус акъатзава.

Шиир « Къарагуьн»

Гьелбетда ашукь Саид вич русвагьзавай чIаларикай хандиз хабар авачиз тушир, амма вири зегьметчи халкьди гьуьрметзавай Саидан къуват артух тирди адаз чизвай. Гьавиляй ам ашукь Саид жазаламишдай фендигарвилин са багьнадихъ къекъвез хьана. Эхирни ада ашукьдиз вичин кIвале дуьзмуьшнавай межлисдиз эверзава ва манияр лугьун теклифзава. Саида вичин гуьзел сесинал манияр лагьана. Ханди ашукьдин устадвилин тарифарзава, амма ахпа ам инал вичин папариз килигна лугьуз багьнайралди Саидан кьве вилни нуькверив акъудиз туна, кьел ягъуниз буйругъ гузва. Ашукь Саида и зулумдилай гуьгъуьниз  хандин вилик ажузвал авунач ва адахъ элкъвена зулумкар негьзавай тегьерда, кIиви ванцелди ихътин мани лагьана

«Аман эллер, зи чарх кьулухъ элкъвена».                                                                                Вилер амачиз, ажуз хьайи ашукь и кардикай хабар хьайи дустари хуьруьз  хутахна. Ам кьве йисуз кьван азарлу ва дертлу яз кIвале хьана. Ахпа ам вичиз авур зулумдикай, хандин алчах амалрикай хандиз акси мадни гужлу манияр лугьуз хуьрерай хуьрериз физ, халкьди адаз язухдай авур куьмекдалди яшамиш жезва. Ашукь Саид 1812-йисуз вичин хайи хуьре регьметдиз фена.

7кл. аялри Кь Саидаз авур зулумдикай шиирар к!елда.

Руш: Шиир «Зи  чарх кьулухъ элкъвена»

Эй эренлер, зи чарх элкъвена кьулухъ, 
Нурлу уьмуьрдив циф агудна хьиз и. 
Зулумкар Сурхая зи даим ачух,
Хъуьрезвай шадвилер акъудна хьи зи.

Я аллагь! Дуьнья икӀ куьз ятӀа яраб?
Кана зи жигерар, хьана хьи кабаб.
Напак тир Сурхая гана заз азаб,
Вилерин пак ишигъ къакъудна хьи зи.

Я буба авач зи къайгъу чӀугвадай,
Я диде - заз «чан хва» лугьуз, рахадай.
Я вахни авач зи дерт-гьал аквадай, 
Кьисметдиз етимвал авудна хьи зи.

Сад буруз къизил жез, садбуруз гимиш, 
Садбуру хеб-мал хуьз, садбуру гамиш...
Эй дуьнья! Вун нивди хьанва гуьруьшмиш? 
На девранрикай пай хкудна хьи зи.

Муаллим: квез аквазвани,вичин тIарвилериз,дарвилериз килиг тийиз,халкьдин игьтияжар,мурадар патал вичин уьмуьр ва са куьникайни кичIе тагьана, чIаларни чуьнгуьр яракьдиз элкъуьрна гьахъсузвилериз ханаринни беглерик алчахвилиз негь ийизвай,аскер хьиз къарагъна Ашукь Саид.

Аял: Джалилова М. 5А класс шиир «Дустариз».

Муаллим: Кьуьчхуьр Саидан яратмишунра лагьанвай гафарин метлеб гьикьван дерин гьиссер ачухбур ятIа ашукьдин рикIни жигер жегьилрихъ кузва, бейгьал тир инсанриз вичивай жедай са куьмек ийиз агакьарзава,халкьдин дердериз чара дарман ийиз алакьзава. Бейгьал тир инсанар акваз рикI цIраз акъваззава.

Кь.Саидан фикирар «Аквазвач заз» тамамарда 6а классдин ученик Абдурахманов Ратмира.

Муалим:

Гьуьрметлу мугьманар, Майрудин Бабаханова кхьенва шиир "Саидан суд" кьуна  чна  гъиле гьам са гъвечIи  сегьнедиз элкъуьрнава.

Буюр, тамаша.