Конспект урока по родной литературе на тему: « Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас»

5-классда лезги литературадай тухвай адетдин тушир тарсунин(тарс-мах)    методикадин разработка

Тарсунин тема: « Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас»

Метлебар:

1)чирвилер гудайбур: дидед ч1алакай чирвилер гун; лезги чIалаз фикир гузвай шаиррикай, абурун эсеррикай малуматар гун;

2) чирвилер гегьеншардайбур: аялрин рахунин ва кхьинин чIал гегьеншарун.

3) тербия гудайбур: ам хуьнин, к1ан хьунин гьиссер кутун; дидед ч1алаз вафалу хьуниз эвер гун.

                          Вилик эцигнавай месэлаяр:

а) хайи чIал чир хьунин важиблувал къалурун;

б) аялриз лезги чIалакай дерин чирвилер гун;

в) аялар халисан ватанпересар ва инсанпересар яз вердишарун.

Тарсунин жуьре: цIийи чирвилер гун.

Тарс тухунин къайдаяр: вирида санал к1валахун, кьилди к1валахун,суьгьбет, диалог.

Тадаракар: дидед ч1алакай мисалар, ч1алакай лагьанвай цитатаяр, презентация, шикилар, аудио ва видеоматериалар,проектор,ноутбук,проекционный экран,тетрадар ва ктабар.

Ишлемишнавай литература

1.    Акимов К.Х., Ганиева М.Б. Лезги литература. Учебник-хрестоматия 5-класс. Махачкала:«Издательство НИИ педагогики»,2000

2.    Мейланова У.А., Мирзекеримов С.Гь., Талибов Б.Б., Мисриханов Н.М. Лезги чIал: Учебное пособие.5-класс. Махачкала:ООО «Издательство НИИ педагогики», 2012

3.    Интернетдин материалар

4.    Акимов К.Х. Лезги литературадин методика. Махачкала: Издательство ООО «Мавел»,2013

5.    Акимов К.Х. Лезги халкьдин мисалар.

Махачкала: Издательство ООО «Мавел»,2012

Тарсунин туькIуьр хьун

1. Тарс тешкилун.

2. Аялрин вилик месэла эцигун

3.Четин гафарин винел к1валах.

4. ЦIийи тарсунин винел кIвалах

5. Тарс мягькемарун.

6. Нетижаяр кьун ва къиметар эцигун.

7. КIвалин кIвалах гун.

                                Тарсунин финиф.

1.Тарс тешкилун.

- Квез нисинин хийирар хьурай,балаяр. Къенин тарс чна са т1имил кьван адет тушир къайдада тухуда. Гьазур яни куьн заз яб гуз?

2. Аялрин вилик месэла эцигун.

Заз чиз, квез виридаз махар к1андайди я. Зун гьахъ яни? Гьавиляй тарсуна чун вири махунин иштиракчияр жеда. Махни регьятди туш, адан манадин гъавурда акьун патал са кьадар суалриз жавабар гана к1ан жеда. Рази яни куьн?

Мадни са четинвал ава. Махунин т1вар вуч ят1а чир хьун патал сифте куьне заз 4 суалдиз жаваб гана к1анда. Жавабар дуьзбур хьайит1а, чаз махунин т1вар чир жеда. Жедани квевай?

1.Чун рахазвай чи дидед ч1ал гьим я?

2. Лезги ч1алал к1ел-кхьин мус арадал атана?

3.Лезги ч1алалди акъатзавай чи райондин газетдин т1вар гьик1 я?

4.Лезги алфавитда са сесни къалур тийизвай гьарф гьим я?

«Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас». Им я чи махунин т1вар. Хъсан т1вар яни? Заз чиз, хъсан т1вар я. (слайд 2)(Приложение№2)

3.Четин гафарин винел к1валах.(слайдар 3-5. Приложение№2 )

Махуникай чун рахадалди заз квез са гаф лугьуз к1анзавай. И махуна са кьадар четин гафар ацалтзава. Мумкин я ,квез абурун мана чир тахьун,гьавиляй чна исятда абур вуч гафар ят1а килигда, абурун манаяр ачухарда.
4. ЦIийи тарсунин винел кIвалах

Гьазур яни куьн махуниз яб гуз? Ак1 ят1а,яб це.

Хьана кьван, хьанач кьван са аламатдин хуьр. Ана авай к1валерни аламатдинбур тир. Абурун цларал гьар жуьре кхьинар алай: тарих, эдебият, меденият, чи адетар, ч1ал, чи халкьдин игитар. Ина яшамиш жезвайбурни лезгияр тир. Абур дуствилелди яшамиш жезвай, чпин адетар хуьзвай, халкьдин тарих несилрилай несилрал агакьарзавай,эдебият ва меденият вилик тухузвай, лезги ч1алал ктабар ,газетар акъудзавай, радиодай, телевиденидай хайи ч1алал рахазвай, Лезги театрдин сегьнедилай халкьдин тарихдикай, адетар хуьникай, игит рухвайрикай сегьнеяр къалурзавай.

Амма виридалайни гуьрчег к1вал хуьруьн юкьни-юкьвал алай. Адал еке гьарфаралди «Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас кхьенвай». (слайд 6)

Хабар никай, хабар хуьре яшамиш жезвай гъвеч1и гада Камалакай. Ам гъвеч1ид тирт1ани, адаз вичиз вири чириз к1андай. Гьелбетда, адаз и к1валин къене вуч ават1а фадлай чириз к1анзавай. Амма и к1вализ гьахьайбуруз суалар гузва лагьайла, ам гьар сеферда кьулухъ жедай. Эхирни-эхир са юкъуз Камал к1вачин хьана аниз физ.

К1валин патав атана рак ахъайиз к1ан хьайи Камалаз ихьтин гафар акуна: «Жаваб це- рехъ ачух я». К1аникни ихьтин суал квай: «Ваз дидед ч1алакай гьихьтин мисалар чида?» (слайдар 7-8)

Гзаф фикирна Камала, амма рик1ел гьич садни хквезвачир. Ша,балаяр, чна адаз куьмек гун.

-Квез чизвани дидед ч1алакай мисалар? Нивай лугьуз жеда?

Суалдиз жаваб гана, акваз-акваз рак ачух хьана.

Чи куьмекдалди Камал къене гьахьна. Инани аламат жедай крар т1имил авачир. Гада мягьтел хьана кьуд патаз килигзавай. Къене са шумуд рак авай. Анални : «Гьиниз фейит1ани, ви чирвилер артух жеда».(слайд9) Кьил ч1угуна гьахьна Камал сад лагьай к1вализ.

«Шииратдин кимел дидед ч1алакай»-к1елна Камала. (слайдар 10-12)Кьуд пата шаиррин суьретар,абуру хайи ч1алакай кхьенвай шиирар авай.

-Ибур квез чидай шаирар яни?

Камал нубатдин суалдихъ къекъвезвай. амани гьанал кхьена алай : «Ваз дидед ч1алакай кхьенвай гьи шиирар чида? Абур хуралай лагь». Гила хьайит1ани Камала жаваб гудат1а? Аквар гьаларай, ам мад хиялри тухвана,жаваб гуз жезвач.

-Куьмек гудани чна адаз,балаяр?

-Пагь,еке к1валах хьана, шиир чир тахьурай ман, амай шейэр заз вири чизвайди я ,- лагьана, гадади муькуь к1валин рак ахъайна.

«Жавабар гуз гьазур яни?» кхьенвай кьвед лагьай к1вале.(слайдар 13-17) Мад зегьле фена гададин.

1. 21-февраль вуч югъ ?

2. Дидед чIалакай вуна вуч лугьузва?

«Айибар хьана, аквар гьаларай, заз затIни чизвач. К1вализ гьи чин алаз
хъфида?»-лагьана Камала.

«ЧизвачтIа, чIалакай презентация къалурда!»-кхьенвай анал. И гафар акурла, гададиз са т1имил регьят хьана.

- Къала килигин кван. Ам вуч зат1 ят1а,- фикирна Камала.(Приложение№3)Презентациядиз килигна, рази хьайи гада гуьгъуьнин к1вализ гьахьна.

«Ц1ийи лезгийрин» ч1алар кхьенвай пуд лагьай к1валин цлал. «Эгер сегьнедиз килигиз к1анзават1а, т1уб илис»(слайд 18-21)(Приложение №4)

- Вучиз килигиз к1ан жедач кьван, к1анзава заз,- лагьана, Камала кропкадал т1уб илисна.

- И к1вал заз хуш хьана, ина зун к1еве тунач. Килигин, кьуд лагьай к1вале вуч ават1а.

Гуьгъуьнин к1валин рак ахъайнамазни, Камал ана садни ваъ, пуд суалди вилив хуьзвай. Гададин гила михьиз зегьле фена.

- Чна адаз куьмек гуда. Яни,балаяр? (слайдар 22-24)

- Уф, аялрин куьмек хьаначирт1а, инай акъатдайди тушир. Яраб и амай к1вале вуч ават1а?

Гьахьна ам кич1ез-кич1ез вад лагьай к1вализ. Гададиз михьиз регъуь хьанвай вичивай са суалдизни жаваб гуз хьанач лугьуз. Ина адаз зурба суьретар акуна. Гьелбетда, адаз нубатдин суални гьазурнавай . Килигин кван чунни ам вуч суал ят1а?

«Ибур вужар я?»(слайдар 25-26)

- Белки ,аялар, квевай и суалдиз жаваб гуз жедат1а?

И суалдизни завай жаваб гуз хьанач. Вири четин суалар я. Хъфида 
зун инай,- лагьана, гада к1валяй экъеч1на.

Акъваз кван, инал алайди вуч ят1а? «Зун ахъая» гафар кхьенвай сандух акурла, гададиз тадиз ам ахъайиз к1ан жеда, амма мад анай вичиз тийижир суал гуз кич1ела , ам кьве рик1ин хьанвай: ахъайдани, ахъайдачни. Гзаф фикирна гадади, «хьайиди хьуй» лагьана, ада сандух ахъайна.(слайдар 27-28)

«Алирза Саидован «Зи лезги ч1ал»яб це!»-кхьенвай ана.

- Шиирдиз яб тагана вучиз хъфида кьван. Яб гуда за,белки артухан са зат1 чир жен заз. Ик1 лагьана,гадади ам кутуна.(Приложение №5)

Шиирдиз яб гайидалай кьулухъ гада ихьтин фикирдал атана:

-Заз вири чир хьана!-хвеши хьанвай Камалаз

5.Тарс мягькемарун. (слайдар 29-31)

- Гила заз дидед ч1алакай гзаф чирвилер хьана. Сад лагьайди, а ч1алал рахана к1анзавайди; кьвед лагьайди, ч1ал харчи тавуна к1анзавайди; пуд лагьайди, ч1ал хвена к1анзавайди; кьуд лагьайди, дидед ч1алаз вафалу хьана к1анзавайди. Ик1 лагьана, Камал, вичиз акур ва ван хьайи гафарикай фикирар ийиз-ийиз, хвешила к1вализ рекье гьатна. Ам гьана амаз, чунни классдиз хтана.

- Камалан чирвилер артух хьана. Ада хайи ч1алакай вичин фикирарни лагьана. Ша килигин кван, квез гьихьтин фикирар хьанат1а, махуниз яб гайила.

- Камалан чирвилер артух хьана. Куь чирвилер артух хьанани ? Ахтармишиз к1анзава заз.

- 21-февралдиз гьи сувар кьиле тухузва? Дидед ч1алакай квез гьихьтин мисалар чизвай ? «Дидед ч1алаз вафалу жен гьар са кас» гафарин гъавурда куьн гьик1 акьазва?

Шаирдин эвер гун.(Сажидин Саидгьасанова аялриз ийизвай суьгьбет. Приложение №6)

6. Нетижаяр кьун, къиметар эцигун.

7. К1валин к1валах.

«Дидед ч1алакай зи фикирар» т1вар гана газетдиз ракъурдай макъала кхьин.

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

«Кучхюрская СОШ – детский сад»

                                                   5 - КЛАССДА

ЛЕЗГИ ЛИТЕРАТУРАДАЙ

ТУХВАЙ АДЕТДИН ТУШИР ТАРСУНИН

(ТАРС-МАХ) МЕТОДИКАДИН

РАЗРАБОТКА

                             ЛЕЗГИ ЧIАЛАН ВА ЛИТЕРАТУРАДИН МУАЛЛИМ

Рзакова Д. Г.