Мактабгача таълимда бадиий адабиёт

Саҳналаштириш фаолияти жараёнида болаларда ижодкорликни ривожлантириш методлари.Режа.1.Саҳналаштириш фаолияти ривожлантириш воситаси сифатида. 2.Саҳналаштириш фаолияти жараёнида болаларда актёрлик қобилиятларини ривожлантиришКалит сўзлар: эмпатия, реплика,ижод, театр,  спектакль,образ, персонаж, драматургия,драма, саҳна, сюжет

Бори́с Миха́йлович Тепло́в
(1896-1965)
психолог, академик

Саҳналаштириш фаолияти нутқ ифодалилигини шакллантириш, интеллектуал ва бадиий-эстетик тарбия билан боғлиқ кўплаб педагогик вазифаларни хал этиш имконини беради.
Саҳналаштириш фаолияти боланинг хиссиётларини ривожлантиришнинг туганмас манбаси ҳисобланиб, уни маънавий бойликка ошно қилади.
Саҳналаштириш фаолияти болага кўплаб муаммоли вазиятларни билвосита яъни персонаж номидан ечишга имкон беради.

Эмпатия

Эмпатия-одамнинг эмоционал ҳолатини мимика, ифодали ҳаракатлар ва нутқи бўйича илғаб олиши.
Болаларнинг биргаликдаги фаолиятларида ўзини унинг ўрнига қўйиб кўриш ва кўмак беришнинг мос йўлларини топа олиши демакдир.
Бошқа одамнинг эмоционал ҳолатини онгли равишда тушуниш.
Эмпатия позитив ёки негатив характердан қатъий назар барча эмоцияларга тегишли
Саҳналаштириш фаолияти эмпатияни яъни болаларнинг биргаликдаги фаолияти учун керакли шарт-шароитларни ривожлантиришнинг муҳим воситаси ҳисобланади.

Реплика.

Реплика-жавоб, эътироз, пичинг.
Реплика- гап қистириш, гап ташламоқ маъносида. Театр репликаси.

Таниқли бастакор Д.Б. Кобалевский санъатнинг болалар учун аҳамияти ҳақида шундай дейди. “ Илк йилларда бизга нафақат гўзаллик дарсларини, балки аҳлоқ ва одоб дарсларини ҳам берган ҳолда санъат абадий ўчмас таассурот қолдиради. Бу дарслар қанчалик бой ва мазмунли бўлса, болаларнинг маънавий дунёси ривожланиши ҳам шунчалик осон ва муваффақиятли кечади. Бу дарсларнинг сифати ва сони аввалам бор ота-оналар ва тарбиячиларга боғлиқ. ”

Иккинчи кичик гуруҳ болалари учун энг содда, уларга мос келадиган столда қўғирчоқлар театри бурчагини жиҳозлаш мумкин.
Ўрта гуруҳ болаларига театр пардасини жиҳозлаш мумкин. Болаларга қўғирчоқни бошқаришга ўргатишдан олдин, уларга асоси ёғоч қошиқдан иборат ўйинчоқлар ўйнатишга имкон яратилади.

Катта гуруҳда болалар иплар ёрдамида ҳаракатга келадиган қўғирчоқлар билан танишадилар.

Тайёрлов гуруҳда болалар таёққа ўрнатиладиган ва полга ўрнатиладиган қўғирчоқлар билан танишадилар.

Саҳна машғулотлари бир вақтнинг ўзида қуйидаги учта мақсадни кўзлаши лозим.

Нутқни ва саҳна-ижро фаолияти кўникмаларини ривожлантириш.

Ижодкорлик муҳитини яратиш.

Болаларнинг ижтимоий-эмоционал ривожланиши.

Саҳналаштириш машғулотларининг мазмуни

Фақат асарнинг матни билан таништириш эмас, балки ифодали тил вазифасини бажарувчи имо-ишоралар, мимика,ҳаракатлар,костюм, саҳна каби “белгилар” билан таништириш ҳисобланади.

Саҳналаштириш машғулотлари жараёнида тарбиячи олдида икки асосий вазифа туради.

Бола нимани ҳис этаётганини тушуниш, унинг кечинмалари нимага қаратилганлигининг фарқига бориш.

Боланинг ўзини янада тўлиқ ифода этишига, ҳиссиётларини намоён этишига кўмаклашиш.

Саҳна фаолияти машғулотларида қуйидаги ифода воситалари тавсия этилади.

Иккинчи кичик гуруҳда содда образли-ифодали кўникмалар яъни эртак ҳайвонларига хос ҳаракатларни ижро эта олиш.

Ўрта гуруҳда бадиий-образли ифода воситаларига ўргатиш яъни интонация, мимика ва пантомиме.

Катта гуруҳда бадиий-образли ижро маҳоратларини такомиллаштириш.

Тайёрлов гуруҳида образни ижро этишдаги ижодий мустақилликни, нутқ ва пантомиме ҳаракатларининг ифодалилигини ривожлантириш.

2-қисм

Калит сўзлар: ижод, театр, спектакль,образ,персонаж,драматургия, драма,саҳна, сюжет.

Ижод-инсоннинг янги моддий ва маънавий неъматлар яратиш фаолияти.
Унда инсон тафаккури,хотираси, тасаввури,диққати, иродаси фаол иштирок этади, бутун билими, тажрибаси, истеъдоди намоён бўлади.

Театр-чекланган жойда бир ёки бир нечта актёрлар ифода этадиган томоша орқали фикр берувчи санъат жанридир.
Спектакль-(лот.spektaculum-томоша) -театр санъати асари. Постановкачи режиссёр бошчилигида театр жамоаси томонидан яратилади.

Образ, бадиий образ-воқеликни фақат санъатга хос усулда ўзлаштириб ва ўзгартириб характерловчи эстетик категория.
Персонаж ( лот.persona-шахс)-санъат ва бадиий адабиётда муаллиф томонидан тасвир этилган шахс.П.лар асар воқеаларида қатнашуви даражасига кўра асосий п.лар ёрдамчи ва эпизодик персонажларга бўлинади.

Драматургия-муайян санъаткор, давр ва халққа мансуб драматик асарлар мажмуи.М: Хамза д.си,ўзбек д.си,уйғониш даври д.си.
Драма-( юнонча драма-ҳаракат) персонажлар муносабатларининг ўзаро сўзлашувга асосланиши.

Саҳна- театр биносининг томоша кўрсатадиган қисми.

Сюжет-( франц-мазмун)- бадиий асар мазмунини ташкил этадиган,бир-бири билан ўзаро боғлиқликда кечадиган воқеалар тизими.

Саҳналаштириш ўйинлари давомида болаларда қуйидаги қобилиятларни кузатиш мумкин.
Актёрлик қобилияти
Режиссёрлик қобилияти
Саҳна безаш қобилияти
Томошабинлик қобилияти

Актёрлик қобилияти- персонажнинг эмоционал ҳолатини тушуниш ва унга мувофиқ тарзда тўғри келадиган ифода воситаларини яъни овоз, мимика, пантомимикани танлай билиш, ифодали ўқиш. Мимикада бойлик, камбағаллик, сустлик,жонлиликни кўрсата олиш.

Режиссёрлик қобилияти- қаҳрамонларнинг қилмишлари сабабларини тушуниш, сюжет линиясидан чиқмаслик, воқеанинг сабаб оқибат жиҳатидан боғлиқлигини таъминлаш, воқеаларнинг кетма-кетлигини тушуниш,ролларни тақсимлаш, ижро муҳитини яратиш, бир вақтнинг ўзида роль ўйнаётганларнинг бир нечтасини бошқара олиш.

Саҳнани безаш қобилияти- спектакль сюжет линиясини бадиий таъсирий жиҳатдан кўра олиш.
Спектакль сюжет линиясини декорациялар, костюмларда, атрибутларда, театр реквизитларида тўғри акс эттира олиш, ижро муҳитини яратиш

Томошабинлик қобилияти- персонажларни эмоционал ҳолатини тушуна олиш ва асар персонажларига нисбатан эмпатияни намойиш эта олиш.
Фаол томошабинлик позициясининг мавжудлиги: кўрган нарсалари ҳақида фикр билдира олиши, муносабатинингг мавжудлиги, актёрлар ўйини ҳақида фикр билдира олиши.

Мактабгача ёшдаги болаларнинг драмалаштирилган ўйинларга нисбатан қобилиятларини аниқлашда кузатиш методидан фойдаланилади.Кузатув драмалаштирилган ўйинлар жараёнида тарбиячи томонидан олиб борилади.
Болалар мустақил ва табиий ҳолатда драмалаштирилган ўйинлар билан шуғулланаётган бўлишлари лозим.

Боланинг актёрлик қобилиятларини аниқлаш учун болага текстни қуйидаги интонациялар билан айтиб кўриш таклиф этилади:

Хайрон бўлиб,қувноқ кайфиятда, савол маъносида, жаҳли чиққан ҳолда, мулойим, хотиржам, хамдард кайфиятда.

Болаларга бадиий сюжетга сценарий тузиш, спектакль саҳналаштириш, роль тақсимлаш ва репитиция қилиш топширилади…

Саҳна безаш қобилиятини аниқлаш учун ;

Болага бадиий асарга мос саҳна декорацияларни, костюм ва бошқа реквизитларни таклиф этиш сўралади…

Томошабинлик қобилиятини аниқлаш учун суҳбат

Спектакль тугагач ўйин тарзида суҳбат ўтказинг:

Спектакль нима ҳақида?
Сен нима тушундинг?
Сенга кўпроқ қайси персонаж ёқди?
Унинг характери қандай?
Актёрлардан қайсиси сенга кўпроқ ёқди? Қаҳрамон билан содир бўлган.... воқеа пайтида сен ўзингни қандай хис қилдинг?
Спектакльда бирон нарса ёки ҳолатни ўзгартиришни хохлармидинг?

Мактабгача ёшдаги болаларда аниқланган қобилиятлар унинг касбга танлашига таъсири:

Жамоа аъзоларига вазифаларни тўғри тақсимлай олади, ташкилотчи.

- Касбий фаолияти давомида раҳбар, санъат соҳасида режиссёр...

Актёрлик қобилияти –компетентлик яққол намоён бўлади
Касбий фаолиятни амалга оширишда зарур бўлган бкм ни юқори даражада қўллай олади
Ўзаро муносабатларда турли вазиятларда вариатив ҳаракат режасига эга
Бошловчи , сўз устаси, театр ва кино актёри....

Саҳна безаш қобилияти- касбий фаолиятни амалга оширишда янги ғоя ярата олади.

Дизайнер,театр кино санъат соҳасида
декоратор,костюмёр,гримёр, сартарош....

Томошабинлик қобилияти-

Эътиборли ва кузатувчан.
Эмпатиянинг юқорилиги (психолог…)

Театрлаштирилган
ўйинлар классификацияси

Драмалаштирилган
спектакль ўйинлар

Қўғирчоқ театри ўйинлари

Қўғирчоқ театри ўйинлари

Стол театри (катронаж)
Тош театр

Пол қўғирчоқлар театри
марионетка, конус қўғирчоқ

Актёри кўринадиган
қўғирчоқ театри

Магнитли театр

Китобча театри

Ниқоблар театри

Соя театри
Қўл, бармоқ, жонли ва шакллар

Қўл қўғирчоқ театри
бармоқли, қўлқопли, таёқчали

Драмалаштирилган спектакль ўйинлар

Қўшиқлар
саҳналаштириш

Рақс саҳналаштириш

Эртакларни
саҳналаштириш

Ҳазил спектакллар
саҳналаштириш

Пантомиме

Миллий урф-одатларга
асосланган фольклор
спектакль

Драматик спектакль
саҳналаштириш

Адабий матнларни
саҳналаштириш

Эътиборингиз учун раҳмат !