М.Гафури - татарский баснеписец

Мәҗит Гафури — татар  әдәбияты классигы, күренекле  шагыйрь һәм язучы.

Тормыш юлы  Мәҗит Гафури 1880 нче елның 20 нче июлендә хәзерге Башкортостанның Гафури районы Җилем- Каран авылында укытучы-хәлфә гаиләсендә туа. Башта үз авылларындагы мәдрәсәдә укый, аннары күрше Үтәш авылындагы мәдрәсәгә күчә. Шул елларда бер-бер артлы әтисе белән әнисе үлеп китә, һәм моннан соң унбер-унике яшьлек Мәҗиткә үз көнен үзе күрергә туры килә.

Тормыш юлы  1896 нчы елда берәр зуррак мәдрәсәдә укуын дәвам иттерү теләге белән ул Уфага килә, әмма ярлылыгы аркасында теләгенә ирешә алмый, бары 1898 нче елда гына, Троицк шәһәренә барып, мәдрәсәгә укырга керә. Мәдрәсәдә уку белән бергә, яшь Гафури аң-белемен үзлегеннән арттыруга да игътибар итә, К. Насыйри, Р. Фәхретдинов, Ф. Кәрими кебек күренекле татар әдип- галимнәренең иҗаты белән якыннан таныша. Әдәбият белән кызыксынып китү аның үзендә дә язу теләген тудыра. Ул Троицк мәдрәсәсендә укыганда беренче әдәби тәҗрибәләрен ясый. 1904 нче елдан аның язганнары китап рәвешендә дөнья да күрә башлый. Аерым алганда, "Фәкыйрьлек берлә үткән тереклек", "Себер тимер юлы, яки әхвале милләт" кебек беренче китаплары басылып чыга.  1905 нче елда, Казанга килеп, "Мөхәммәдия" мәдрәсәсенә укырга керә һәм шул вакытта илдә көчәйгән революцион хәрәкәт йогынтысында үз иҗатында туган халкының реаль тормышына игътибарын көчәйтә, милли азатлык идеяләрен чагылдыра башлый.

Тормыш юлы  Реакция һәм империалистик сугыш елларында М. Гафуриның иҗатында пессимистик авазлар, кайгы­хәсрәт  мотивлары да яңгырап ала, ләкин бөтен рухы, йөрәге белән хезмәт халкына береккән, аның интересларын гомере  буе яклаган шагыйрь үзенең төп иҗат юнәлеше булган реализм принципларыннан беркайчан да читкә  тайпылмый. Аның реакция елларында язылган күп кенә әсәрләрендә, бигрәк тә мәсәлләрендә, социаль  гаделсезлек фаш ителә, кыю иҗтимагый фикерләр әйтелә. Февраль революциясен шагыйрь «Хөррият иртәсе»,  «Азатлык хөрмәтенә», «Курыкмагыз!», «Кызыл байрак» кебек азатлык каһарманнарын — эшчеләрне данлаган  шигырьләре белән каршылый. Октябрьгә инде ул турыдан­туры пролетариат интересларын җырлаучы шагыйрь­ гражданин булып керә. Совет чорында М. Гафури иҗаты яңа темалар белән байый. Совет патриотизмы, халыклар дуслыгы, социалистик  хезмәт аның иҗатында үзәк урыннарны ала. Шул ук вакытта ул хезмәт халкының революциягә кадәрге  тормышын яңа, социалистик реализм позицияләреннән торып сурәтләгән әсәрләр, башлыча проза әсәрләре язуга  да күп көч сала. «Эшче» (1920) исемле поэма, балалар өчен язылган «Ялчы» (1921), «Безнең әйберләрне  сатканда» (1927) хикәяләре, атаклы «Кара йөзләр» (1926) повесте, «Тормыш баскычлары» (1927), «Шагыйрьнең  алтын приискасында» (1929) кебек автобиографик характердагы күләмле проза әсәрләре егерменче еллар татар  әдәбиятының күренекле казанышлары булып тәкъдир ителәләр. М. Гафури драматургиядә дә каләм көчен сынап карый. Аның социалистик тормыш шартларында «аталар һәм  балалар» проблемасын яктырткан һәм егерменче еллардагы авыл хуҗалыгы коммуналары тормышын сурәтләгән  «Кызыл йолдыз» пьесасы үз вакытында әдәби җәмәгатьчелек тарафыннан хуплап каршы алына һәм Башкортстан  Мәгариф халык комиссариаты оештырган конкурста беренче дәрәҗә премия белән бүләкләнә. Октябрь революциясеннән соң М. Гафури 1928 елга кадәр типографиядә, Уфада чыккан газета­журнал  редакцияләрендә эшли, аннары профессиональ язучылык хезмәтенә күчә. 1923 елда аның егерме еллык иҗат  бәйрәме зурлап уздырыла, шул уңай белән әдипкә Башкорстанның халык шагыйре дигән мактаулы исем бирелә. 1034 елда М. Гафури, СССР Язучылар союзына алынып, Башкортстан язучыларының беренче съездында (1934)  союз идарәсенә член итеп сайлана.  М.Гафури 1934 елның 28 октябрендә Уфа шәһәрендә вафат булды. Совет чорында М. Гафуриның әсәрләре татар, башкорт, рус һәм башка телләрдә бик күп мәртәбәләр басылган.  1954—1957 еллар арасында Башкортстан китап нәшриятында әдипнең башкортча тәрҗемәдә алты том­к  әсәрләр җыелмасы һәм 1980—1984 елларда Татарстан китап нәшриятында дүрт томлыгы дөнья күрде.

Мәҗит Гафури җәмәгате Зөһрә ханым,                        балалары белән.

Иҗат җимешләре  Айсыз төн  Алмашыну  Балалар һәм китап  Диңгез буенда  Кошларга!..  Кызыл байрак  Өндәү  Татар җегетенә!

Шигърият  Татар җегетенә! Татар җегетенә! Вакыт җитте, җегет! Җаның булса, Вакыт җитте, җегет! Җаның булса, Уян, сикереп, күкбүз атка мен! Уян, сикереп, күкбүз атка мен! Күрәсеңме Идел буйларында Күрәсеңме Идел буйларында Матур ал, кызыл таң атканын?.. Матур ал, кызыл таң атканын?.. Урал тауларыннан күк таш алып, Урал тауларыннан күк таш алып, Кайра кылычыңны шуңарга. Кайра кылычыңны шуңарга. Таң җилләре искән матур чакта, Таң җилләре искән матур чакта, Кит син дошманнарны куарга. Кит син дошманнарны куарга. Бер нәрсәдән курыкмый, җан­фәрманга Бер нәрсәдән курыкмый, җан­фәрманга Алга чап син, җирләр селкетеп; Алга чап син, җирләр селкетеп; «Дөнья безнең!..»— диеп кычкыр шунда, «Дөнья безнең!..»— диеп кычкыр шунда, Гайрәт белән йөрәк җилкетеп. Гайрәт белән йөрәк җилкетеп. Син кычкырган чакта сөрән салып, Син кычкырган чакта сөрән салып, Астыңдагы атың кешенләр. Астыңдагы атың кешенләр. Сине күреп, шунда: «Татар җегете Сине күреп, шунда: «Татар җегете Коралланган икән!..»— дисеннәр. Коралланган икән!..»— дисеннәр. Шулай итеп вәхши ерткычларның Шулай итеп вәхши ерткычларның Котларын ал, салып куркыныч. Котларын ал, салып куркыныч. Кып­кызыл кан белән бизәкләнсен Кып­кызыл кан белән бизәкләнсен Уң кулыңа тоткан шул кылыч. Уң кулыңа тоткан шул кылыч. Шул вакытта чынлап тынычланыр Шул вакытта чынлап тынычланыр Күкрәгеңдә янган йөрәгең. Күкрәгеңдә янган йөрәгең. Шул вакытта биргән булырсың син Шул вакытта биргән булырсың син Мәзлум илнең көткән теләген... Мәзлум илнең көткән теләген...       Өндәү Өндәү Йа татар! вакыт җитте кузгалырга,  Йа татар! вакыт җитте кузгалырга,  Мәгариф шәмгыданын кулга алырга;  Мәгариф шәмгыданын кулга алырга;  Тәфәккерсез, гафил булып карап  Тәфәккерсез, гафил булып карап  ятмый,  ятмый,  Вакыт йитте гыйлем, һөнәр кулланырга! Вакыт йитте гыйлем, һөнәр кулланырга! Бу заман кузгалганга килде форсат,  Бу заман кузгалганга килде форсат,  Бер эздән барча милләт кузгалыр чак.  Бер эздән барча милләт кузгалыр чак.  Һич кеше китереп бирмәс алыңыз дип,  Һич кеше китереп бирмәс алыңыз дип,  Үзебез авыз ачып карап торсак. Үзебез авыз ачып карап торсак. Әфәнделәр! Бу гафләтне куймак  Әфәнделәр! Бу гафләтне куймак  яхшы,  яхшы,  Дөнья­ахирәт булсын дисәк йөзебез ак. Дөнья­ахирәт булсын дисәк йөзебез ак. Һәр кеше «Мәрхаба!» дип кабул итәр,  Һәр кеше «Мәрхаба!» дип кабул итәр,  Әгәр булса файдасы — күп, сүзебез —  Әгәр булса файдасы — күп, сүзебез —  хак. хак. Арамыздан китәрелсен яман эшләр  Арамыздан китәрелсен яман эшләр  Шулай булса алга китәр тәмам эшләр.  Шулай булса алга китәр тәмам эшләр.  Ата­баба торган диеп, без дә торсак,  Ата­баба торган диеп, без дә торсак,  Мотлакан, һәлак итәр бу китешләр. Мотлакан, һәлак итәр бу китешләр. Һәрбер эшләр көннән­көнгә китсен  Һәрбер эшләр көннән­көнгә китсен  алга,  алга,  Муафикъ тарыз илә бу заманга.  Муафикъ тарыз илә бу заманга.  Файдалы эш вөҗүдкә чыксын дисәк,  Файдалы эш вөҗүдкә чыксын дисәк,  Карап яту тиеш түгел мөселманга. Карап яту тиеш түгел мөселманга.

Шагыйрьне онытмыйк!  Уфа шәһәрендә  М.Гафури  исемендә  мемориаль музей  ачылган, аның  исемен урамнар,  парклар һәм  драмтеатр  йөртә.

Мемориаль музей

Шагыйрь татар әдәбиятында бәяләп              бетергесез мирас калдырды.

Мәсәл  Читләтеп әйтүгә корылган  гыйбрәтле, акыл­әхлак өйрәтүле  кечкенә хикәя.   Ул ­ бик борынгы жанр.