MOLEKULALARDI’N’ WO’LSHEMI HA’M MASSASI’

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

MOLEKULALARDI’N’ WO’LSHEMI HA’M MASSASI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 2 TEMA     MOLEKULALARDI’N’ WO’LSHEMI HA’M MASSASI’

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Molekulalardi’n’ wo’lshemi ha’m massasi’ haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Aqi’li’y hu’jim» interaktiv metodi’ «6x6» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Molekulyar kinetikali’q teoriya haqqi’nda tu’sinik temasi’n soraw

TEMA

Molekulalar

Zatlar mayday bo’lekshelerden-molekula ha’m atomlardan ibarat yekenligin bildin’iz.Ms:vodorod gazi vodorod (H₂) molekulalari’nan ha’r bir vodorod molekulasi’ bolsa 2 vodorod (H) atomnan ibarat.Hawadag’I’ kislorod (O₂) molekulalari’nan,ha’r bir kislorod molekulasi’ (O) atomnan du’zilgen.Suw bolsa (H₂O) molekulasi’nan quralg’an.Ha’r bir suw molekulasi’ 2 vodorod (H) ha’m 1 kislorod (O) atomnan ibarat.As duzi’ bolsa (NaCl) molekulalari’nan,wolardi’n’ ha’r biri 1 natriy (Na) ha’m 1 xlor (Cl) atomi’nan du’zilgen (6-suwret).

Inert gazlar ha’m metallar molekulalardan yemes,wolar atomlardan du’zilgen.Ms: argon zati’ (Ar) atomlari’nan,mi’s bolsa (Cu) atomlari’nan quralg’an.

Yendigiden bi’lay zatti’n’ molekulasi’ haqqi’nda so’z bolg’anda atomlardan du’zilgen zatlardi’n’ atomlari’da na’zerde tuti’ladi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Ximiya kursi’nda molekulag’a mi’nanday ta’riplew berilgen.

Molekula – zatti’n’ ximiyali’q qa’siyetlerin wo’zinde saqlap qali’wshi’ usi’ zatti’n’ yen’ kishi bo’legi.

Molekulalardi’n’ wo’lshemi

Ani’q wo’lshewlerge qarag’anda molekulalardi’n’ wo’lshemi 10^{-10 m 10-8 m ta’rtipte boladi’.}

Mi’sali’ suw molekulasi’ni’n’ wo’lshemi d=3*10^{-10 m.Molekulalar sonday da’rejede kishiboli’p,wolardi’ yen’ ku’shli optikali’q mikroskopta da ko’rip bolmaydi’.Yeger suw molekulasi’milion ma’rte u’lkeytilip ko’rsetilse,woni’n’ u’lkenligi qumsheker da’neshesine ten’lesedi.}

Molekulalar konsentraciyasi’

Suw molekulasi’ni’n’ diametric d=3*10^{-10 m bolg’anli’g’I’nan,suwdi’n’ bir molekulasi’ni’n’ ko’lemintabi’w mu’mkin.}

Bul jag’dayda V=1m³ ko’lemdegi suw molekulalari’ni’n’ sani’n’ yesaplaw mu’mkin.

Bul demek,suw konsentraciyasi’ 3,7*10²⁸ m³ ne ten’.

Molekulalar konsentraciyasi’ dep ko’lem birligindegi molekulalar sani’na ayti’ladi’ ha’mn ha’ribi menen belgilenedi.

Yag’niy:                                 

Bunda V-i’di’sti’n’ ko’lemi,N-i’di’stag’i’ molekulalar sani’.

Konsentraciyani’n’ wo’lshew birlikleri 1sm^-3,1dm^-3,1m^-3 h.t.b.Ms:V=25 sm³ si’yi’mli’qtag’i’ i’di’sqa tolti’ri’lg’an gaz molekulalari’ni’n’ sani’ N=5*10²¹ de bolsa,1m³ tag’i’ kmolekulalar sani’,yag’niy molekulalar konsentraciyasi’ n=2*10²⁶m^-3 boladi’.

Suyi’q ha’m qatti’ haldag’i’ zatlardi’n’ molekulalari’ konsentraciyasi’ 10²⁷-10³⁰ m^-3 gazlar,mi’sali’ normal jag’daydagi’ hawa molekulalari’ni’n’ konsentraciyasi’ (0^oCtemperatura ha’m 1,013*10⁵ Pa basi’mda) 2,7*10²³ m^-3 ke ten’.

Molekulalardi’n’ massasi’

Suw molekulasi’ni’n’ massasi’n yesaplayi’q.Suwdi’n’ ti’g’i’zli’g’i’ 1000 kg/m³ yag’niy 1m³ suwdi’n’ massasi’ 1 kg g’a ten’.1 m³ suwda 3,7*10²⁸ de molekula barli’g’i’ belgili.Wonday jag’dayda suwdag’i’ 1 molekulani’n’ massasi’n to’mendegishe yesaplaw mu’mkin.

Ani’q yesaplawlarg’a qarag’anda,suw molekulasi’ (H₂O)ni’n’ massasi’ 2,988*10^{-26 kg g’a ten’ yekenligi ani’qlang’an.Sog’an uqsas basqa zatlardi’n’ molekulalari’da yesaplang’an.Ms: vodorod molekulasi’ (H}₂) ni’n’ massasi’ 3,34*10^{-27 kg,kislorod molekulasi’ (O}₂) ni’n’ massasi’ 5,312*10^{-26 kg,si’nap atomi’ (Hg) ni’n’ massasi’ 3,337*10-25 kg.}

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Bir molekulalardi’n’ massasi’ 10^{-27 kg – 10-25 kg a’tirapi’nda boladi’.}

Sali’sti’rmali’ molekulali’q massa.

Molekulalardi’n’ massasi’ ju’da kishi yekeligin ko’rdik.Ha’r tu’rli zatlardi’n’ molekula ha’m atomlari’ni’n’ massalari’ massa atom birliginde (m.a.b.) wo’lshenedi.

Xali’q arali’q kelisimde,massani’n’ atom birligi yetip uglerod atomi’ massasi’ni’n’ 1/12 bo’legi qabi’l yetilgen.

Uglerod atomi’  ni’n’ massasi’ m_oc =1,992*10^{-26 kg yekenligi belgili.Wonday jag’dayda massani’n’ atom birligi m}_oc /12=(1,992*10^-26/12) kg=1,66*10^{-27 kg}

Demek:                                             1m.a.b.= 1,66*10^{-27 kg}

Zatti’n’ molekula massasi’ni’n’ m.a.b. de ko’resetilgen ma’nisi Sali’sti’rmali’ molekulali’q massa dep ataladi’ ha’mM menen belgilenedi.

Demek,Sali’sti’rmali’q molekulali’q massa bi9r molekula massasi’ni’n’ m.a.b. de ani’qlang’andag’I’ sani’ Sog’an uqsas,atom massasi’ni’n’ m.a.b. de ani’qlang’an ma’nisi Sali’sti’rmali’ atom massasi’ dep ataladi’ ha’mA menen belgilenedi.

Zatlardi’n’ Sali’sti’rmali’ atom massasi’ A Mendeleevtin’ ximiyali’q da’wirlik sistemasi’nda ko’rsetilgen elementlerdin’ massa sani’ A g’a derlik ten’ yag’niy:A=A.Soni’n’ ushi’n zatti’n’ Sali’sti’rmali’q molekulali’q massasi’ usi’ molekulani’ qurawshi’ elementlerdin’ atom massasi’ni’n’ sani’ (A) arqali’ da ani’qlaw mu’mkin.Ms: vodorodti’n’ Sali’sti’rmali’ massa sani’ A(H)=1 yekenliginen Sali’sti’rmali’ molekulali’q massasi’ M_r(H₂) = 1*2=2m.a.b.Kislorod molekulasi’ (O₂) ushi’n A(O)=16m.a.b.yekenliginen Mr(O₂)=2*16=32 m.a.b Suw molekulasi’ (H₂O) ushi’n Mr(H₂O)

=1*2+16=18m.a.b.Kislorod angidridi (CO₂) ushi’n Mr(CO₂)=12+2*16=44 m.a.b.

Sabaqti’ bekkemlew

«Klaster» interaktiv metodi’ woqi’wshi’larg’a qalegen mashqala (tema) lar haqqi’nda yerkin,woni’n’ woylaw jeke pikirlerin biyma’lel bayan yetiwi ushin sha’rayat jarati’wg’a ja’rdem beredi.Ha’r bir woqi’wshi’g’a jeke tu’rde sorawlar ha’m tapsi’rmalar beriw ja’rdeminde taza tema bekkemlenedi..

1.Molekulag’a sipatlama berin’ ha’m mi’sallar arqali’ tu’sindirin’.

2.Yen’ a’piwayi’ usi’l menen molekulalar wo’lshemin qalay baqlaw mu’mkin?Molekulalar wo’lshemi qanshag’a ten’?

3.Molekulalar konsentraciyasi’ dep qanday sham,ag’a ayti’ladi’?

4.Gaz,suyi’q ha’m qatti’ zatlardi’n’ molekulalari’ni’n’ konsentraciyalari’ qanday ta’rtipte boladi’?

5.Zat molekulasi’ni’n’ massasi’ qanshag’a ten’?

6.Massani’n’ atom birligi yetip qanday shama ali’ng’an?

7.Sali’sti’rmali’ molekulali’q massa dep qanday shamag’a ayti’ladi’? Zatlardi’n’ Sali’sti’rmali’ molekulali’q massasi’n qalay ani’qlaw mu’mkin?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Molekulalardi’n’ wo’lshemi ha’m massasi’ temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash