NYUTONNI’N’ U’SHINSHI NI’ZAMI’.

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

NYUTONNI’N’ U’SHINSHI  NI’ZAMI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 19-TEMA    NYUTONNI’N’ U’SHINSHI  NI’ZAMI’.

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Nyutonni’n’ u’shinshi  ni’zami’ temasi’ haqqi’nda ken’nen tusinik berip,bul temani’n’ bsaqa temalardan wo’zgesheligin bildiriw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Nyutonni’n’ yekinshi  ni’zami’  temasi’n soraw

Tema

Ta’jiriybeler ha’m olardin" analizi:

Ta’biyatta hesh qashan bir denenin’ yekinshi denege ta’siri bir ta’repleme bolmaydi’.Bir dene yekinshi denege ta’sir yetse, yekinshi dene de birinshi denege ta’sir ko’rsetedi.

18-§ da wo’tkizilgen ta’jiriybeni ja’ne bir ma’rte analiz jasap ko’reyik. 49-su’wrette ko’rsetilgen arbashalardi’n’ massalari’ wo’z ara ten’, yag'niy  Birinshi arbashadag’i’ serppeli plastinani’ iyip turg’an jip ku’ydirip jiberilse, yeki arbasha ta’repke birdey tezleniw  menen qozg’ala baslag’an. Bunnan yeki arbasha birdey shamada, biraq qarama-qarsi  bag’i’tlang'an F₁ ha’m F₂ ku’shler ta’sir yetedi.

Nyutonni’n’ yekinshi ni’zami’ formulasi’nan paydalani’p  yekenligin da’lillen’Wo'z ara ta’sir yetiwshi denelerdin’ massalari’ ha’r tu’rli bolg'anda da bul ku’shtin’ mug’dari’ jag’i’nan bir-birine ten’ boladi’. Bug’an isenim payda yetiw ushi’n 50-su’wrette ko’rsetilgen ta’jiriybeni ja’ne bir ma’rte ko'rip shi’g’ayi’q. Wonda yekinshi arbasha u’stine ju’k qoyi’w menen woni’n’ massasi’ artti’ri’lg'an ha’m  yetip ali’ng’an. Birinshi arbashadag’i’ jip ku’ydirip jiberilgende yeki arbasha yeki ta’repke qozg’ala  baslag’an. Biraq bul ret birinshi arbashani’n’ tezleniwi yekinshi arbashani’n’ tezleniwinen u’lken, yag’niy  bolg'an. Yekinshi arbashani’n’ massasi’ birinshisinikinen qansha ma’rte u’lken bolsa, woni’n’ tezleniwi birinshi arbashanikinen sonsha ma'rte kishi boladi’. Biraq ha’r bir arbasha massasi’ni’n’ alg’an tezleniwii ko'beymesi wo’z ara ten’ bola beredi, yag'niy Bunnan, massalari’ ha’r qi’yli’ boli’wi’na qaramastan, arbashalardi’n’ bir-birine ta’sir ku'shleri shamasi’ jag’i’nan birdey bola beredi, yag’niy:

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Nyutonni’n’ u’shinshi  ni’zami’ni’n’  formulasi’  ha’m ani’qlamasi‘:

Joqari’dag’i’ ta’jiriybelerde arbashalarg’a ta’sir yetetug’i’n ku’shler wo'z ara te biraq wolar bir-birine qarama-qarsi’ bag’i’tlang’an. Soni’n" ushi’n arbashalarg’a ta’sir yetiwshi ku’shlerdin’ vektorli’q ko’rnisindegi baylani’si’ to’mendegi ko’rniste an’lati’ladi’.

Bunda «-» belgisi   ku’shi  ku’shine qarama-qarsi’ bag’i’tlang’anli’g’i’n bildiredi. Bul formula Nyutonni’n’ u’shinshi  ni’zami’n an’latadi’  ha’m to’mendegishe ta’riyplenedi.

Wo'z ara ta'sirlesiwshi yeki dene bir-birine shamasi’ jag’i’nan ten’ ha’m tuwri’ si’zi’q boyi’nsha qarama-qarsi’  ta’repke bag’i’tlang’an ku’shler menen ta’sirlesedi.

Wo’z-ara ta’sirlesiwshi  ha’m  ku’shlerden   ta’sir ku’shi  keri ta’sir ku’shi dep,Nyutonni’n’ u’shinshi ni’zami’n keri ta’sir ni’zami’ depte ataydi’.Keri ta’sir ni’zami’ni’n’ payda boli’wi’n ha’r adi’mda ushrati’wi’n’i’z mumkin.rolik u’stinde arqan menen bir-birin tarti’si’p ati’rg’an yeki baladan biri yekinshisine qanday ku’sh penen tartsa wo’zi de yekinshi balag’a sonsha qarsi’  ta’sir ku’shi menen tarti’ladi’. (52-suwret)

Stol u’stinde turg’an kitap stolda qanday ku’sh penen ta’sir yetip turg’an bolsa stol da kitapqa sonday ku’sh penen keri ta’sir yetip turadi’. Ushlari’  tayani’shqa qoyi’lg'an taxta u’stinde turg’an bala taxtag’a wo’z awi’rli’q ku’shi menen ta’sir yetip, woni’ basadi’. Wo’'z  na’wbetinde taxta balag’a da tap sonday shamaadag'i’ ku’sh penen ta'sir yetedi. Balani’n’ awi’rli’q ku’shi to’menge qaray  bag’i’tlang’an bolsa, taxtani’n’ balag’a keri ta’sir ku’shi joqari’g’a bag’i’tlang’an :boladi’ Mush penen stol u’stine qanday ku'sh penen ursan’i’z, stol da mushi’n’i’zg’a sonday kush penen keri ta’sir yetedi. Diywaldi’ 300 N ku’sh penen iytersen’iz diywal da sizge 300 N ku’sh penen keri ta’sir yetip turadi’.

Nyutonni’n’ u’shinshi ni’zami’nan kelip shi’g’atug’i’n na'tiyjeler

Nyutonni’n' u’shinshi ni’zami’ndag’i’  ha’m  ku'shlerdin' worni’na  ha’m  an’latpalari’n qoyi’p, to’mendegi formulani’ alami’z

     yaki   

Denelerdin’ wo’z ara ta’siri waqti’nda alg'an tezleniwleri, denelerdin' massalari’na keri proportsional boli’p, wolar wo’z ara qarama-qarsi’ bag’i’tlang'an Bug'an massalari’ ha’r qi’yli’ bolg’an arbashalar menen wo'tkerilgen ta’jiriybelerdi mi’sal yetip keltiriw mu'mkin (50-su’wret). Wo’z ara ta’sirde denenin’ alg’an tezleniwleri   ha'm   yekenligin yesapqa alsaq. tezliklerdin' dene massalari’na baylani’sli’ an'latpasi’  kelip shig’adi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Denelerdin' wo’z ara ta’siri saldari’nan alg'an tezlikleri denelerdin' massalari’na keri proportsional boli’p, wolar wo’z ara qarama-qarsi’ bag’i’tlang'an.

Joqari’dag’i’ formulalarda «-» belgisi  ha'm  tezleniwler ha’m de  ha’m  tezlikier wo’z ara qarama-qarsi’ bag’i’tlang’anli’g'i’n bildiredi. Ma’selen,  massali’ bala ti’ni’sh turg’an qayi’qtan  tezlik penen jag'ag'a sekirse  massali’ qayi’q  tezlik penen qozg'ali’sqa keledi. Qayi’qti’n’ qozg’ali’s  balani’n’ qozg’ali’s bag’i’ti’na qarama-qarsi’ boladi’. Qayi’qti’n’ massasi’ balani’n’ massasi’nan qansha ma’rte u’lken bolsa, woni’n' alg’an tezligi balani’n' tezliginen sonsha ma’rte kishi boladi’. Ayi’ri’m jag’daylarda wo’z ara ta’sirlesiwshi denelerdin' birinin' massasi’ yekinshisinin’ massasi’nan ju’da’ u’lken boladi’. Bunday jag’daylarda da yeki denege ta’sir yetetug’i’n ku’shler shamasi’ jag’i’nan ten’ bola beredi. Biraq ko'pshilik jag'daylarda kishi dene qozg’alsa da, u’lken dene qozg’almay tura beredi. Ma’selen, ten’iz jag’asi’nda turg’an 200 tonna massali’ kemege baylang’an arqandi’ qavi’qta wotirg'an adam tartpaqta. Qayi’qti’n’ adam menen birgeliktegi massasi’ 200 kg. Bunda qayi’q kemege jaqi’nlasa beredi. Biraq keme buri’ng'i’ worni’nda tura beredi. Bug’an sebep ne? Nyutonni’n' u’shinshi ni’zami’ bul jag'dayda da wori’nli’, qayi’q kemege qansha ku'sh penen tarti’h’p ati’rg’an bolsa, keme de qayi’qqa sonday ku’sh penen tarti’ladi’, Biraq kemenin’ massasi’ qayi’qti’n’ massasi’nan 1000 ma'rte u’lken bolg'ani’ ushi’n woni’n' alg'an tezligi qayi’qtikinen 1000 ma'rte kishi boladi’. Bul sonday kishi tezlik tap keme worni’nan qozg’almag'anday tu’yiledi. Wonnan ti’sqari’, kemenin’ ji’iji’wi’na qarsi’li’q ku’shi de u’lken boladi’.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’

1.Nyutonni’n’ u’shinshi ni’zami’ni’n’ formulasi’ qalay an’lati’ladi’?

2.Nyutonni’n’ u’shinshi ni’zami’ qalay ta’riyplenedi?

3.Nyutonni’n’ u’shinshi ni’zami’ ne sebepten keri ta’sir ni’zami’ dept e ataladi’?

4.Nyutonni’n’ u’shinshi ni’zami’ massa ha’m tezleniwler arqali’ qalay an’lati’ladi’ ha’m ta’riyplenedi?

5 Nyutonni’n’ u’shinshi ni’zami’ massa ha’m tezlikler arqali’ qalay ani’qlanadi’ ha’m ta’riyplenedi?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Nyutonni’n’ u’shinshi  ni’zami’ temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash