Оқыту қазақ тілді емес топтарына арналған оқу құралы

Оқыту қазақ тілді емес топтарына арналған  оқу құралы І.Әлеуметтік­тұрмыстық ая Менің отбасым:отбасы бюджеті  ОТБАСЫ Отбасы – адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам ең алғаш дүниеге келген   сәтінен   бастап,   отбасында   ер   жетіп,   тәрбиеленеді.   Сондықтан   да отбасы – адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының   адамзат   ұрпағына   деген   ықпалы   мен   әсер   күшін   өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Өйткені ата­ананың балаға деген   тәрбиесінің   орнын   еш   нәрсе   толтыра   алар   емес.   «Ел   болам   десең, бесігіңді түзе» – деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындап тұр емес пе? Отбасы мүшелерінің жас шамасы әртүрлі болса да, олардың арасында   мақсат   ынтымақтастығы   бар. бір­бірімен   рухани   жақындығы, Атақты қазақ ақыны Қасым Аманжолов өзінің жарына арнаған бір өлеңінде: Отбасы – шағын мемлекет,  Мен – президент, сен – премьер, ­ дегені бар. Шынында, отбасы – ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі  мен  өнім   бөлісі,  сыртқы   және   ішкі  саясаты,  кіріс­шығыс   бюджеті, қастерлеп   ұстанатын   рәміздері,   т.б.   болатыны   сияқты,   әр   отбасы   болмыс­ тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты   қажет   етеді.   Сондықтан   отбасының   құрылымына   зор   маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар­намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін   бір­біріне   қатысты   адалдыққа   тәрбиелеген.   «Отан   отбасынан басталады» деген сөздің мәнісі де осында. Сөздік: Жақындары – близкие (родственники) Шыр етіп дүниеге келген сәт – с момента рождения Өзіне тән – присущая себе Болмыс­тірішілігі – повседневное бытие, жизнь Қосшылықты қажет етеді – здесь: требует поддержку Тапсырмалар: 1. Мәтіннен сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдерді теріп жаз. 2. «Отбасы – шағын мемлекет, Мен – президент, сен – премьер», «Отан отбасынан басталады» деген нақыл   сөздердің   мағынасын   түсініп,   мазмұнын   өз   сөздеріңмен   айтып беріңдер. 3. Өз отбасыларың туралы әңгімелеп беріңдер. ОТБАСЫ БЮДЖЕТІ Отбасы   бюджеті   дегеніміз   не?   Отбасы   бюджеті – уақыт бірлігіне   (ай, жылға) шаққандағы отбасының кірісі мен шығысының жиынтығы. Қаржы   кеңесшілері   отбасы   бюджетін   құруда   негізгі   үш   үлгіні белгілейді: тәуелсіз, ынтымақтас және ортақ. Отбасы бюджеті: тәуелсіз үлгі Тәуелсіз   үлгіде   отбасы   мүшелері   тапқан   ақшаларын   өздерінің еріктерімен жұмсайды. Мұндай үлгі кімде табыс деңгейі тең болса, бір­бірінің тәуелсіздігін   сыйласа   және   отбасылық   өмірді   жаңадан   бастап   жатқандарға қолайлы.   Егер   отбасында   бір   ортақ   шығындарды   төлеп   тастау   қажеттігі туындап жатса, онда олар жиналып төлейді. Отбасы бюджеті: ынтымақтастық үлгі Ынтымақтастық үлгі бойынша отбасы мүшелері «ортақ қазан» құрады. Сонымен қатар отбасында кім көбірек ақша тауып жатса, онда сол тиісінше көбірек ақшаны бөлуі тиіс. Мұндай үлгі көбінесе ерлі­зайыптылардың біреуі басқасынан   ақшаны   көп   тауып   жатқандарға   қолайлы.   Егер   де   күйеуінің жалақысы әйелінен бір жарым есеге асып жатса, онда ол отбасы «қазанына» бір жарым есе артық салуы керек. Отбасы бюджеті: ортақ бюджеттің үлгісі Отбасылық   ортақ   бюджет   дегеніміз   ол   қаржылық   тәуелсіздіктен толықтай   арылу   емес.   Дегенмен   отбасының   әрбір   мүшесінде   өз   ықылас, қалаулары   бар   және   ол   қалауларды   екінші   жұбының   келісімінсіз­ақ қанағаттауға хақысы бар. Сөздік: Кіріс – доход Шығыс – расход Жиынтық – свод, коллекция, набор, группа Қаржы кеңесшілері – финансовые советники Тәуелсіз – независимый Ынтымақтас – солидарный Ортақ – общий            Ықылас – интерес            Қалаулары – желания Тапсырмалар: 1. Мәтіннен   үстеулер   мен   есімдіктерді   тауып,   олармен   сөйлем құрастырыңдар. 2. Мәтіннен   модаль   сөздерді   тауып,   тақырыпқа   байланысты   ережелер құрастырыңдар. 3. Өз   отбасыларыңда   бюджет   қалай   қалыптасатыны   туралы   әңгіме құраңдар. 4. Қарапайым отбасының айлық кірісі орта есеппен 120 мың  теңге делік. Осы қаражатты қалай жұмсайсыңдар. ОТБАСЫЛЫҚ БЮДЖЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ Дәстүрлі   түрде   бюджеттің   үш   түрі   бар   деп   саналады:   бірлескен, бірлескен­жеке   және   жеке   бюджет.   Бюджеттің   түрін   таңдауда   отбасы мүшелерінің барлығының пікірі ескерілуі тиіс. Әйтпесе кикілжіңдер туындауы мүмкін. Отбасылық   бюджеттің   ең   кең   тараған   түріне   бірлескен   түрі   жатады. Отбасылық бюджеттің бұл түрін әдетте табыс деңгейі тең болмаса зайыбы жартылай   немесе   толықтай   күйеуінің   асырауында   болатын   жұптар пайдаланады.   Мұндайда   ерлі­зайыптылар   қолда   бар   соманы   қалай   жұмсау керектігін   бірігіп   шешеді   және   келешек   шығындарды   талқылап,   бюджетті бірлесіп   жоспарлайды.   Жеке   бюджет   түрінде   ерлі­зайыптылар,   керісінше, бюджеттерін дербес түрде құрастырады. Бюджеттің бірлескен­жеке түрінде ерлі­зайыптылар үй шығындарын бірге көтереді, бірақ одан қалған ақшаларын әркім өз қажеттілігіне жұмсайды. Сөздік: Бірлескен – совместный Пікір – мнение Кикілжіңдер – разногласия Зайыбы – супруга Дербес – самостоятельно, индивидуально Ерлі­зайыптылар – супруги Тапсырмалар: 1. Мәтінде берілген мына сөйлемге синтаксистік талдау жасаңдар: Бюджеттің   бірлескен­жеке   түрінде   ерлі­зайыптылар   үй   шығындарын бірге   көтереді,   бірақ   одан   қалған   ақшаларын   әркім   өз   қажеттілігіне жұмсайды. 2. Мәтінге сұрақтар қойып, мазмұнын баяндаңдар. 3. Отбасылық бюджеттің көрсетілген түрлері сенің отбасыңда бар ма?  4. Бюджеттің ....... түрі тиімді деп ойлаймын. Себебі ....   Өз пікірлеріңді білдіріңдер. ШЫҒЫНДАР МЕН КІРІСТЕРДІ ЕСЕПКЕ АЛУ «Бюджет»   сөзі   тікелей   аударғанда   «әмиян»   деген   сөзді   береді. Тұрмыстық деңгейде бұл сөз ақша шығыстары мен кірістерін есепке алуды білдіреді. Бюджет екі бөлікке бөлінеді — кіріс және шығыс. Қаржылық әл­ ауқатқа жетудегі ең маңызды қадам – іс жүзіндегі жасалынған шығындардың көлемін   анықтау.   Біріншіден,   отбасының   барлық   шығындарын   анықтап, оларды топтастыра білу қажет: қажетті шығындар мен уақытша шығындар. Кейініректе   бірінші   санаттың   шығындарынан   азықтану,   коммуналдық қызметтер,   көлік,   балаларды   оқыту   сияқты   отбасылық   бюджеттің   негізгі көрсеткіштері қалыптастырылады. Уақытша сипаттағы шығындарға жоспарлы (аяқ­киім жөндеу, туыстарға сыйлық алу, күтпеген жағдайлар) және уақытша «көңіл­күйді   көтеретін»   жоспарланбаған   шығындар   жатқызылады. Шығындардың   соңғы   аталған   түрлерін   біртіндеп   қысқарта   бастау   қажет, себебі олар отбасылық бюджетке орны толмайтын нұқсан келтіріп жатады. Сен өз отбасыңдағы шығындарды нақты білетін болсаң, оларды жоспарлап үйренесің,   соның   нәтижесінде   әрқашанда   бір   соманың   қалуын   қамтамасыз ететін боласың. Тапсырмалар: 1. Мәтінге сөздік құрастырыңдар. 2. Мәтінді екі жазба күнделігі бойынша топтастырыңдар: Тірек сөздер Мазмұнын ашу 3. Бүгінгі күнде отбасының кірісі мен шығысының тепе­теңдігі сақтала ма? Өз пікіріңді дәлелде. МЕНІҢ ОТБАСЫМНЫҢ БЮДЖЕТІ   Әкем   бюджеттік   ұйымда   жұмыс   істейді.   Анам   базарда   еңбек   етеді.      Табысымыз орташа. Отбасымызда үш бала бар. Жақсы өмір сүру үшін ата­ анам көп жұмыс істейді. Жалақыны үнемдеп жұмсаймыз. Керекті заттарды алдын ала жоспарлап аламыз. Азық­түлікке кірістің 30 пайызын жұмсаймыз. Киімге жалақының 20 пайызын жұмсаймыз. Балалардың киімі арзан емес. Ата­ анам   балаларға   ыңғайлы   және   ұнайтын   киім   алады.   Сапалы   киім   қымбат. Сондықтан киім алу үшін алдын ала жоспар құрады.  Біз   азық­түлікті   супермаркеттен   аламыз.   Үйдің   қасында   «Ардагер» супермаркеті   бар.   Онда   керекті   заттың   бәрі   бар   және   арзан.   Көкөністерді базардан аламыз. Базарға екі­үш аптада бір рет барамыз. Онда көкөністердің түрлері өте көп және арзан. Төмендегі жаңа сөздердің аудармасын сөздіктен тауып, сөздік дәптеріңе жаз.    Пайыз –                           Күнделікті шығындар ­ Қызмет –                         Жұмсау, жарату ­ Шығыс –  Тапсырмалар: 1. Диалогты  толықтырып, өзара сөйлесіңдер. ... ­ Отбасыңыздың айлық табысы қанша? ­ ­ Ақшаны үнемдеп жұмсайсыңдар ма? ­ ­ Қандай азық­түлікті жиі пайдаланасыңдар? ­ ­ Керекті заттарды алуды алдын ала жоспарлайсыңдар ма? ­ ... ... ... 2. Деңгейлік тапсырмаларды орындаңдар. ІІІ деңгей Сөзжасамды   есте   сақтап,   мәтінде   берілген   етістіктердің   жасалу   жолын түсіндіріңдер, сөйлем құраңдар. Есеп (счет) +  те + у = есептеу (подсчитать) Үнем (экономия) + де + у = үнемдеу (сэкономить) II деңгей Отбасының кірістері мен шығыстарының кестесін толтырыңдар. I деңгей  Сауда   үйінің   азық­түлік   дүкенінен   айырмашылығы   неде?   Өз   ойларыңды дәлелдеңдер. МЕНІҢ ОТБАСЫМ Әрбір жасөспірімнің қалыптасуында екі үлкен фактор маңызды рөл атқаратыны   белгілі.   Біріншісі:  өз   үйі,   отбасы.   Екіншісі:  өскен   ортасы, оқитын   мектебі.   Бала   ата­анасын   саналы   түрде   құрметтесе,   олардың алдында инабатты болса, қалған жерде осы қасиет сақталар еді. Өз ата­анасын құрметтейтін, жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп, жүрегіне ұялатқан ұрпақтан еш   жамандық   күтуге   болмайды.   Өзінің   перзенттік   борышын   түсінбей,   ата­ анасын жерге қаратып, көкірегін қарс айырғандар қазір жиі кездеседі.  Ал менің отбасымда осыған ерекше көңіл бөлінеді. Отбасымда ............ Сөздік: Жасөспірім – подросток Инабатты – воспитанный Қасиет – качество Бойына сіңіріп – здесь: воспитал в себе  Жүрегіне ұялтқан – здесь: вобрал в себя, внедрил в себе Жерге қаратып – позорить Көкірегін қарс айырғандар – те, которые не ценят Тапсырмалар: 1. Тақырып бойынша мәтінді өздерің аяқтаңдар. Мәтінде өз отбасыңның мүшелері   кімдер,   қайда   жұмыс   атқаратыны, отбасыларыңда қалыптасқан қандай салт­дәстүрлер бар екендігі туралы мәлімдеңдер.   олар   нешеде, 2. Өз отбасыңның генеологиялық ағашының сызбасын жасаңдар. 3. Отбасы туралы мақал­мәтелдер тауып, жаттап алыңдар. 4. Мәтіннің бірінші бөлігіндегі сөз таптарын анықтаңдар.  Үлгі:   әрбір   –   есімдік,   жасөспірімнің   –   ілік   септігіндегі   зат   есім, қалыптасуында – затталған етістік, екі – есептік сан есім, үлкен – сапалық сын есім, фактор – атау септігіндегі зат есім..... ОТБАСЫ СЫЙЛАСТЫҒЫ  «Ұяда не көрсең, ұшқанда, соны ілерсің», «Анасына қарап, қызын ал», ­ деп,   халық   бәрін   бастан   кешіп,   сынақтан   өткізгендіктен   айтқан. Қазақ   отбасында   әуелі   әке,   содан   кейін   шеше,   бұлар   –   отбасы   мектебінің ұстаздары болады. Әке мен шешенің баласына қоятын ең бірінші басты талап­ тілектері   –   баланың   «әдепті   бала»   болып   өсуі.   Сондықтан   қазақ   жанұясы әрдайым:   «Әдепті   бол,   тәрбиесіздік   етпе,   көргенсіз   болма»   деген   сияқты сөздерді өсірген. «Тәрбие басы – әдептілік» деп білген ата­ана әуелі баласына өздерін сыйлап­ құрметтеуді,   өзгелерге,   әсіресе   үлкендерге,   сыпайылық   танытуды,   ешкімді мұқатпауды   үйреткен.   Сонымен   қатар,   балаларының   ер­азамат   болып, халқына еңбек етулерін басты міндет етіп қойған.  балаларының құйып     құлағына     Отбасының ұйытқысы, берекесі, мейір­шапағат көзі – әйел. Әйелдің бұл рөлі   отағасының   жамағатына,   бала­шағаның   анаға   деген   сүйіспеншілігімен, қамқорлығымен, ана жанын қас­қабағынан, жанарынан танығыштықпен нығая, биіктей береді. Әйелдің еріне қарым­қатынасы балалардың әкеге көзқарасының сипатын анықтайтыны   берік   есте   болуға   тиіс.   Мұның   өзі,  бір   жағынан,   үй   ішіндегі әдептің бастау көзі екені анық. Демек, балалар үшін әке беделі аналарының сөзі, іс­қимылы, қас­қабағы арқылы қалыптасады. Мысалы, ерлі­зайыптылар балалар   көзінше   бір­біріне   қатты,   балағат   сөздер   айтыспақ   түгіл,   дауыс көтеріп, керісуге тиіс емес. Олай еткенде, өз беделдерін жоғалтудың, бала­ шағаның жүрегін шошытып, зәресін ұшырудың үстіне, олардың жанына кейін өздері үй болғанда, алдарынан шығатын жаман әдеттің ұрығын егеді.              Сөздік: Құлағына құйып өсірген – здесь: воспитывали с детства Мұқатпау – не унижать Жамағат – родня Ұрығын егеді – сеять Тапсырмалар: 1.   Мәтінде   берілген   зат   есімдердің   құрамына   назар   аударып,   тізбекті толтырыңдар. Бір сөзден Бірігу арқылы Бірнеше сөзден Қосарлану арқылы Тіркесу арқылы 2. Мәтінді бірнеше бөлікке бөліп, әр  бөлігіне тақырып қойыңдар. 3. Мәтіннен синоним, антоним, омоним болатын сөздер мен сөз тіркестерін  табыңдар. 4. Мәтінде берілген нақыл сөздерді теріп жазып алыңдар және мағынасын өз сөздеріңмен түсіндіріңдер. 5. Мәтінге бес жол өлең (синквейн) құрастырыңдар. БАЛА  ТӘРБИЕСІ  ТУРАЛЫ                  Халқымыз  ата­бабаларымыздың   ғасырлар   бойы  жинақталған   өмір тәжірибесін, бай, рухани қазынасын жас ұрпақты тәрбиелеуге пайдаланған. «Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер» дегендей, отбасында ұлдар әкелері немесе аталарының бойындағы қасиет пен өнерін үйреніп өскен. Шығармашылықта,   ақындықта   танылған   жас   баланың   тәрбиесіне   аса   назар аударылған. Ата өнерін ұрпағының қууы, оны мирас етуі қазақ отбасыларында жиі кездесетін дәстүр. Билік, батырлық, әншілік, серілік, мергендік, аңшылық, зергерлік сияқты ата­баба өнерін жеті атасына дейін жалғастырған әулеттер қазір де баршылық. «Әкеге   қарап   ұл   өсер,   шешеге   қарап   қыз   өсер»   дейтін   қазақ   қыз балаларының тәрбиесіне аса үлкен назар аударды. Кәмелетке толғанға дейін бойжеткен   болашақ   отбасы   өмірінің   басты   міндеттерінен   сабақ   алды.   Ол ерінің   адал   жары,   ана   болу,   отбасы   беріктігін   сақтаушы   қызметіне, шаруашылықтың барлық жақтарын игеріп жүргізуге, қонақты лайықты қарсы алуға, туыстарын сыйлап қадірлеуге дайындық тәрбиесі. Көргенді отбасылары қыз баланы «қонақ» деп мәпелеп, қадірлеп өсірген. Қыз баланың тәрбиесіне ең бірінші анасы жауапты болған. Сондықтан қазақ «Шешесіне қарап қызын ал» – деген. Сөздік: Мирас ету – взять в наследство Әулет – династия Ері – муж Игеріп жүргізу – вести Лайықты – достойно Көргенді – воспитанная, примерная Тапсырмалар: 1.  Мәтіннен   етістіктің   өткен   шақта   берілген   формаларын   анықтап,   жасалу жолын түсіндіріңдер.  2. Мәтіндегі  етістіктерді осы шақта, келер шақтарда өзгертіп, оқыңдар. 3. Мәтіннен сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған зат есімдерді тауып, құрамын анықтаңдар. 4. «Қыз бала – қонақ» ұғымын қалай түсіндіруге болады? 5. Мәтінге сұрақтар қойып, өзара сұхбат құрыңдар. АТА­АНАНЫҢ БОРЫШ Қазақстан Республикасы Ата Заңының 27-бап, 2-тармағында «Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы, әрi парызы» делiнсе, «Қазақстан –2030» бағдарламасында «Әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердiң өз балалары мен немерелерi алдындағы жауапкершiлiгiн күнделiктi есте ұстауға тиiспiз. Бiз өз балаларымыз бен немерелерiмiздi сонау алыс болашақта, олар бiздiң жасымызға жеткен кезде қандай күйде көргiмiз келедi…» делiнiп, ұрпақ тағдыры айтылады. Бала   тәрбиесiнде   отбасының   орны   ерекше.   Оны   қоғамдық   тәрбиенiң қандай саласы болса да алмастыра алмайды. Отбасының негiзi баланы өмiрге келтiру ғана емес, оған мәдени­әлеуметтiк ортаның құндылығын қабылдату, ұрпақтың, ата­бабалардың, ұлылардың ақыл­кеңес тәжiрибесiн бойына сiңiру, қоршаған   орта,   адамзатқа,   өз   қоғамына   пайдалы   етiп   тәрбиелеу.   Үлкен ұрпақтың тәжiрибесi, өмiрдегi беделi, ақыл­кеңестерi, ата­ананың өз борышын мүлтiксiз   орындауы,   бiр­бiрiн   құрметтеуi   –   үлкен   тәрбие   мектебi.   Бала дүниеге   келген   күннен   бастап   ата­ананың   ықпалында   болып,   өмiрге   бағыт берушi тәрбие мектебiнен нәр алады. Ата­аналар балаларының жеке ерекшелiктерiн жас күннен танып, соған қарай   бағыт­бағдар,   тәрбие   берудiң   маңызы   ерекше.   Ата­ана   балаларына жақсы тәрбие беруде қоғам алдында жауапты. Сыйластық, түсiнiстiк, үлкен жауапкершiлiк сезiмдерi бар отбасы – бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата­ана және олардың балаларының өзара қатынасы мазмұнды, берiлген тәрбие сiңiмдi және негiздi. Сөздік: Жауапкершілік – ответственность Алмастыра алмайды – не заменит Сала – сфера, отрасль Құндылық – ценность Бойына сіңіру – здесь: воспитать Ықпал – влияние Тапсырмалар: 1. Мәтіннен сапалық және қатыстық сын есімдерді теріп жазыңдар және олармен сөз тіркестерін құрастырыңдар. 2. Көптік жалғаулы сөздерді теріп жазып, Үндестік заңын түсіндіріңдер. 3. Кестеде берілген сөздер мен сөз тіркестерін сәйкестендіріңдер: қоғам алдында Бақытты Сіңімді ата­ананың Отбасының Қоғамдық мәдени­әлеуметтік бір­бірін құрметтеуі Материалдық Сыныптас қамтамасыз етуге қоғам алдында өзара қатынасы Инабаттылық Құндылығын тәрбие орта тәрбие мектебі жағдай жауапты қабылдату жолдастары борышты тәрбие жауапты мазмұнды табиғи құқығы көрсету орны ерекше отбасы 4. Мәтінге сұрақтар қойып, мазмұнын әңгімелеңдер БАЛАНЫҢ МІНДЕТІ       Қоғамдық қарым­қатынастың бір бөлшегі – отбасындағы қарым­қатынас. Сондықтан отбасында ата­ана ерекше құрметтелген. Олардың тікелей үрім­ бұтақтары ата­аналарын қартайғанда қамқорлыққа алуға міндетті болған. Әке – отбасының тірегі. Үйдегі бар істі ер адам басқарып отыруға тиіс. Отбасы мүшелері әкені тыңдайды. Отбасын қаржымен қамтамасыз ету – ер адамның міндеті. Ананың орны да ерекше. Әке де, балалар да ананы сыйлайды. Әйел адамның жұмысы – бала тәрбиелеу, отбасын тамақтандыру, үйді таза ұстау. Балалар да жас кезінен отбасы жұмыстарына икемделуі керек. Отбасының ауызбірлігі,   ынтымағы   әйелге   де,   ер   адамға   да   байланысты.   Балалар үлкендерді сыйлап, олардың айтқандарын есте сақтап, орындап отыруға тиіс. Қазақстан Республикасының Конституциясында ата­аналар мен олардан тараған   балалардың   құқықтық   қарым­қатынастары   заңды   түрде   бекітіліп, өркениетті   жолдармен   қорғалады.   Ата­ана   балаларының   тәлім­тәрбиесіне қаншалықты   жауапты   болса,   балалар   да   кейін   әке­шешелері   қартайған шағында қамқорлық жасауға міндетті. Үлкенді сыйлау, кішіге қамқоршы болу – баланың қай уақытта, қандай жаста, қандай дәрежеде болса да, ең басты міндеті болып табылады. Сөздік: қарым­қатынас – отношения              дәлелдеу – доказывать                        имандылық – духовность, мораль      үрім­бұтақ – потомство                      қамқорлық – защита                            қамтамасыз ету – обеспечить             өркениет – цивилизация                      икемді – приспособленный                 ауызбірлік – взаимопонимание,  согласие, единство                              құқықтық – правовой Тапсырмалар:  1. Жаңа сөздермен сөз тіркестерін, сөйлемдер құрастырып жазыңдар.                2. Сөйлемге синтаксистік талдау жасаңдар:                                                            Ата­ана балаларының тәлім­тәрбиесіне қаншалықты жауапты болса,  балалар да кейін әке­шешелері қартайған шағында қамқорлық жасауға  міндетті.                                                                                                                    3. Сөздердің синонимін анықтаңдар: отбасы, ата­ана, сыйлау. 4. Мына кестені толтырыңдар:  Ата­ана не істейді? (ата­ана борышы) Бала не істеу керек? (бала борышы) 1. Балам жақсы адам болып өссе  1. Әке­шешесін ренжітпеу  екен деп тілейді. керек. 2. 3. 4. 5. 2. 3. 4. 5. АҒА СӨЗІ ... Адам қоғамы қолдан жасалған бақша емес, ну орман сияқты. Аралас өскен қарағай, қайың, терек, шынар, мойыл, тал... Мал баласын бауырында өсіреді,   ағаш   біткен   тұқымын   ығына   қарай   төгеді.  Адам   баласы   анасының құшағында,   қоғамның   шылауында   өседі.   Аға   буынның   жауаптылығы   да осында. Мен ойлы, өнерлі де үміт ететін жастарға тілек айтқым келеді. «Сын түзелмей, мін түзелмейді» дейтін қағидамыз бар. ... Менің үлкен бір арманым бойынша, бірінші жолдастық, бірінші достық, бірінші әділ сөз болу керек... Жастарды ерте қартайтпауымыз керек. Балғын шақтың өз сұлулығы бар, өз қызуы, ұшқырлығы бар. В.Г.Короленконың   алғашқы   әңгімелерімен   танысқаннан   кейін­ақ А.П.Чехов: «Мұндай жаспен (парень) қатар жүру түгіл, соңына еріп жүрудің өзі қандай қуаныш!»­ деген. Ғ.Мүсірепов. Тапсырмалар: 1.  «Қазақ тіліндегі септіктердің мағыналары. Қазақ тіліндегі септіктердің сұрақтары мен жалғаулары»  тақырыптарына ақпарат беріңдер. 2. Мәтінді   түсініп   оқып,   бөліктерге   бөліңдер,   әр   бөлікке   тақырып қойыңдар. 3. Мәтіннің мазмұны бойынша аға жазушы кейінгі жастарға қандай кеңес айтқанын өз сөздеріңмен түсіндіріңдер. 4. Мәтіннен   ағаш   атауларын   тауып,   соларды   қатыстырып   сөйлемдер құрастырыңдар. 5. Мәтіннен   меншікті,   мекенжайды,   бағытты   білдіретін   сөздерді   тауып, септік түрлерін анықтаңдар. 6. Мәтіннен септелген сөздерді тауып, септік түрлерін анықтаңдар. ҮЙ ТӨЛЕМІНІҢ ТҮБІРТЕГІН ТОЛТЫРУ Үй (коммуналдық) төлемдері  – елді мекендерге мамандандырылған мемлекеттік   және   жергілікті   (муниципальдік)   кәсіпорындар   көрсететін коммуналдық   қызметтердің   төлемақысы.   Мұндай   қызметтерге   электрмен, жылумен, сумен, газбен жабдықтау жатады. Сөздік: Түбіртек – квитанция, чек Мамандандырылған – специализированный Жергілікті – местный Төлемақы – оплата Жабдықтау – снабжение Тапсырмалар: 1. Отбасыларың төлейтін коммуналдық қызмет түбіртектерін алып, оны толтыру үшін қандай ақпарат қажет екендігін анықтаңдар. 2. Коммуналдық қызметтерді қайда төлейді? 3. «Коммуналдық қызмет төлеу» рөлдік ойынын ұйымдастырыңдар. 4. Сан есімдердің түрлерін естеріңе түсіріп, мысалдар келтіріңдер.   ОТБАСЫ ТУРАЛЫ МАҚАЛ­МӘТЕЛДЕР, НАҚЫЛ СӨЗДЕР  Қарға тамырды қазақпыз. Сұраса келе қарын бөле болып шығамыз.  Өз жұртың – күншіл, Нағашы жұртың – сыншыл, Қайын жұртың  міншіл келеді.  Қартың болса, жазып қойған хатпен тең.  Немере етін жеп, сүйегін қалдырады.  Өз балаңды өскенше бағасың, Немереңді өлгенше бағасың.  Екі аяқтыда бажа тату, төрт аяқтыда бота тату.  Еркек сергек ұйықтаса, ырыс бітеді, Әйел сергек ұйықтаса, жұмыс бітеді.  Ағасы бардың жағасы бар, Інісі бардың тынысы бар.  Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол   Қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол.  Ағаның үйі – ақ жайлау.  Қонақ асыңа емес қабақ­қасыңа риза.  Қонақ жаман болса, үй иесі қалдырады, Үй иесі жаман болса, қонақ қыдырады.  Келінің жаман болса, ұлыңнан көр. Күйеуің жаман болса, қызыңнан көр. Тапсырмалар: 1. Әр мақалды қалай түсінгеніңді өз сөзіңмен жеткізіңдер. 2. Берілген   мақал­мәтелдерде   туыстық   атауларды   анықтап,   сөйлем құраңдар. 3. Мақал­мәтелдерде   антоним,   синоним,   омоним   болатын   сөздерді табыңдар. 4. Берілген   мақал­мәтелдің   бірінің   мазмұнын   ашып,   шағын   шығарма жазыңдар (10­12 сөйлемнен кем емес). НӘТИЖЕ. ОТБАСЫ ТУРАЛЫ Тапсырмалар:  1.   Бір   үйде жүз   туыс   бірге   тұрыпты.   Бәрі   өздеріне   жүктелген   міндетті, тапсырған жұмысты атқарып, тату­тәтті тұрыпты. Мұны көрген көршісі келіп: ­ Біз бір үйдегі 2­3 адам тату тұра алмаймыз, ал 100 туыс адам қалай тату тұрасындар? ­ депті. Осының себебі неде деп ойлайсыңдар? Берілген сұраққа толық жауап беру үшін, мәтінді жатқа айтып, сосын жауабын беріңдер. 2.   Отбасы   туралы   қарастырылған   тақырыптардың   қайсы   ерекше   әсер қалдырды? Неліктен? 3. «Адам баласы анасының құшағында өседі» деген сөйлемнің мағынасын өз сөздеріңмен түсіндіріңдер.   4. «Фонетика», «Септіктер», «Сөз таптары», «Сөз құрамы» атты командаларға жеребе арқылы бөлініп, осы тақырыптардың ерекшеліктерін атап өтіңдер. 5. Берілген мақал­мәтелдер аяқтаңдар: Ел болам десең, ... Отан ... Ұяда не көрсең, ұшқанда, ... Тәрбие басы – ... Әкеге қарап ұл өсер, ... 6. «Менің болашақ отбасым» тақырыбына суретті әңгіме құрастырыңдар. 7.  «Әр   ұлттың   отбасы   тәрбиесінің   ерекшеліктері»   тақырыбына   рефераттар жазып, қорғаңдар. Біз қонақ күтеміз ҚАЗАҚ – ҚОНАҚЖАЙ ХАЛЫҚ         Қазақ – ежелден қонақ десе ішкен асын жерге қоятын халық.            Қонақты үй иесі қарсы алып, есікті өзі ашып, үйге енгізіп, соңынан өзі кіріп есікті жабады. Бұл – қонақпен еріп келген «құт», «ырыс» бірге кірсін дегені. Ал қонақты шығарып саларда, есікті қонақтарға аштырып, соңынан өзі жауып шығатын болған. Осы күндегідей қонақтарға есікті ашып, іштен жауып алу деген болмаған.                  Қазақ халқы қонақтарды «арнайы қонақ» (қонақ), «құдайы қонақ» (жолаушылап   келіп,  түстеніп  не  бір күн түнеп  шығатын   қонақ), «қыдырма қонақ» (алыстағы  ағайын, туған  туыстарын   арнайы  іздеп  келіп, бір  немесе бірнеше күн олардың сый­кұрметін көріп қайтатын қонақ), «қылғыма қонақ» (қай үйден түтін шықса, қай үйге қонақ келсе, соны андып жүріп келе қалатын сүйкімсіз қонақ) деп бөлген.           Келген қонақтармен жөн сұрасқаннан кейін үй иесі қонағына ең жақсы тамақтарын   беріп,   риза   етуге   тырысады.   Ең   алдымен   қонақтарға   сусын (қымыз,   шұбат   және   басқа)   беріледі.   Содан   кейін   шай   ішіледі.   Шайды дәмділеп құю, қонақтарға орнымен сый­сыяпат көрсету сол үйдегі әйелдер мен бойжеткен қызға үлкен сын болған. Шайды дәмділеп құйып бере алмаған бойжеткен қыз тәрбиесіз саналып, әңгімеге ұшыраған. Шай   ішілген   соң   асқа   дейін   қонақтардың   көңілді   отыруына,   яғни олардың бабын табуға үй иесі бар жағдайды жасайды. Ол үшін үй иесі әңгіме­ дүкен құрып, қонақпен бірге отырады. Реті келсе, ауылдағы әнші, күйшілерді шақыртып, әңгіме арасында қонақтардың көңілін көтереді.          Үй иесінің балалары да аяғынан тік тұрып қонақтарға қызмет көрсетеді. Қонақ күту – халқымыздың ең жауапты ісі. Тапсырмалар:  1. Мәтінді түсініп оқыңдар, сөздік жасаңдар. 2. Мәтінді бөліктерге бөліп, әр бөлікке тақырып қойыңдар. 3. Мәтіндегі  етістіктерді   теріп жазып, оның  райларын  анықтаңдар  және оларды бұйрық райда өзгертіңдер. 4. Қазақ   халқының   қонақжайлығына   куә   болған   жағдайды   мысалға келтіріп, әңгімелеңдер. ҚОНАҚ КЕЛСЕ – ҚҰТ Ата­бабамыздың   ежелден   келе   жатқан   игі   дәстүрлерінің   бірі   – қонақжайлық. Қандай жағдайда да «құдайы қонақпын» деп келген адамды кеудесінен   итермей,   жылы   шыраймен   қарсы   алып,   «қолдағы   барымен» дегендей,   шамасы   келгенше   сый­құрметін   көрсетіп   аттандыру   әркімнің парызы сияқты болатын. Қонақ болуы үшін оның таныс болуы шарт емес. Әрбір жолаушы кез­келген қазақ үйінде қонақасын «бөлінбеген еншім» деп талап етуге ерікті болған. Қонақасыны   «бөлінбеген   енші»   деудің   өзі   қазақ   арасына   кең   тарап, дәстүрге   айналып   қалыптасқан   халық   жорасы.   Бұл   дәстүрдің   шығу   тегін халық   аңызы   Алаша   ханның   атымен   байланыстырады.   Қартайған   шағында Алаша хан бар мал­мүлкін теңдей төрт бөлікке бөліп, үш бөлікті үш баласы ­ Ұлы, Орта және Кіші жүзге беріп, төртінші бөлікті қонақ сыбағасы болсын деп, үшеуінің ортақ меншігіне қалдырыпты. Қазақ «Қырықтың бірі қыдыр» дейді. Бұл қонақты кума, оның шарапаты тиеді,   бірінен   болмаса   екіншісінен   құт   келеді   деп   есептегендіктен   болса керек. «Қонақты қуа берсең құт қашады» деу де содан. Қазақтың дәстүрі бойынша қонақ үй иесінің қамқорлығында болуы керек. Қонақ болып отырған адам   ол   үйдің   жауы   болса   да   өз   үйінде   оған   өзі   түгіл   басқаға   да   қиянат жасатпайды. «Өз үйінде таудай дауыңды айтпа» дейді қазақ халқы. Тапсырмалар: 1. Мәтінге сөздік құрастырыңдар. 2. Мәтінді бөліктерге бөліп, тізбектеп оқыңдар. 3. Мәтіннен ілік, барыс, жатыс септіктеріндегі сөздерді теріп жазып, мағыналарын түсіндіріңдер. 4. Мәтіннен тірек сөздерді теріп жазып, солардың негізінде мазмұнын баяндаңдар. ҚОНАҚҚА ШАҚЫРУ, ҚОНАҚ БОЛУ               Қонақ деп кімді айтады? Үйге келген мейманды қонақ деп атайды. Қазақ   халқының   әдеп­ғұрпы   бойынша   үйге   келген   адам   ішке   баса   көктеп кірмейді, сырттан дауыстап, үйдегілерге белгі береді. Үйге келген қонақтың міндетті түрде орындайтын ең бірінші шарты – шаңыраққа сәлем беріп кіру. Түсте келген қонаққа түстік, кешке келген қонаққа үй иесі қонақасын береді. Қонақтар   жасының   үлкендігі   мен   мәртебесіне   сәйкес   төрден   есікке   қарай орналасады. Үй иесі болмаса келген қонақ ұсынылған астан дәм татқан соң басқа, үй иесі бар отбасына барып түнейді.                        Қонақтың орны – қашанда үйдің төрі. Қонақтар үйге сәлем беріп (шаңыраққа сәлем беріп) кіргеннен кейін қамшысы мен сырт киімін кереге басына іліп, аяқ киімін оң жақ босағаға шешіп, төрдегі жаюлы тұрған сырмақ үстіндегі   көрпеге   барып   отыруға   тиіс.   Өзін   таныстыруға   асықпайды,   үй ішіндегілер де оның аты­жөнін, жұмысын тергеп сұрамауға тиісті. Өйткені ол –   көргенсіздік   болып   саналады.   Келген   қонақ   аты­жөнін   айтқанымен, жұмысын   айтқысы   келмесе,   оны   ешкім   де   жазғырмауға   міндетті.   Осы қонақтың   үстіне   сырттан   тағы   да   қонақтар   келіп   қалса,   жасы   кішісі   жасы үлкенге   ығысып   орын   береді.   Қонақ   шөлдеп   келсе,   оған   ең   әуелі   қымыз ұсынылады,   сосын   барып   шай,   ас   береді.   Бойжеткендер   шыны   аяқты салдырлатпай   өте   әдептілікпен   шай   құйып   береді,   қонақтардың   әңгімесіне араласпайды,   оларға   тіктеп   қарамайды,   орынсыз   ыржалақтап   күлмейді. Мұның   бәрі   ежелгі   заманнан   бері   қонақ   шақырып   күткенде   бұлжытпай орындалатын әдептер. Тапсырмалар: 1. Мәтінге сөздік құрастырыңдар. 2.   Мәтіннен   сөз   тудырушы   жұрнақтар   арқылы   жасалған   сөздерді   теріп жазыңдар. 3. Мәтінге жоспар құрып, мазмұнын әңгімелеңдер. 4. Мәтінге бес жол өлең құрастырыңдар. 5. Мәтіннен тағамдар атауларын тауып, сөйлем құрастырыңдар.                                 ҚОНАҚЖАЙЛЫҚҚА ҚАТЫСТЫ САЛТ­ДӘСТҮРЛЕР                        Қонақасы қазақ үйіне келген қонақты құрметпен қарсы алып, мал сойып, табақ тартады. Бұл – қонақасы. Ол – жомарттықтың, елдіктің үлкен белгісі. Үйіне қонақ түскенін мәртебе, бақытқа балаған қазақтар семіз қойын, басқа   да   малдарының   қадірлі   мүшелерін,   тәтті   тағамдарын   «қонаққа»   деп әдейі   сақтап   қоятын­ды.   Яғни,   қонақасы   –   қонаққа   арналған   дәм,   мәзір. Дәстүрлі   қазақ   қоғамында   үйге   тосын   келген   құдайы   қонаққа,   қалап шақырылған арнайы қонаққа жас мөлшеріне, туыстық жақындығына, абырой­ мәртебесіне қарай сойылған мүшелерінен сыбағалы табақ тартады.  Қонақ кәде              Қонақпен бірге дастархан басында отырған адамдар көңілді дем алсын деген   ниетпен   үй   иесінің   қонағына   «қонақ   кәде»   айтыңыз   деп   өтініш жасайтыны бар. Бұл қонақтың өнерін сынайтын, ортаға салуды сұрайтын салт. Қонақ   «қонақ   кәдеге»   өлең   айтады   немесе   күй   тартады.   Егерде   ол   әнші, жыршы болса, ауыл адамдары оны 2­3 күн қонақ етіп, өнерін тамашалап көңіл көтереді. Барған жерінде қонақ кәдеге өнерін көрсете алмай, ұятты болып қалмасы   үшін   қазақтар   балаларына   жастайынан   ән,   күй,   жырды   үйретіп, өнерге баулып өсірген. Қазан шегелеу             Бірін­бірі жақсы танитын, әзіл­қалжыңы жарасқан, өзара сыйласатын адамдар бас қосып, бірінің үйіне бірі барып жатады. Осындайда олар: «Осы үйдің қазанын шегелей келдік», ­ дейді. Үй иесі: «Жақсы болды ғой, қазан шегелейтін шебер таба алмай отыр едік» деп қонақжайлылық танытады, әйелі қазанға ет салады, қонақасы береді. «Қазан шегелеу» қонақ бола келдік деген ұғымды білдіреді. Тапсырмалар: 1.  Мәтіннен біріккен, қос сөздерді теріп жазып, сөйлемдер құрастырыңдар. 2.  Мәтіннен  етістіктерді   теріп  жазып,  олардан  болымсыз  етістік  жасаңдар. 3. Мәтіндегі сөз тіркестерін сәйкестендіріңдер: Қонақты Қонақ қонаққа  Қадірлі Тәтті Дәстүрлі Құдайы Сыбағалы Көңілді әзіл­қалжыңы ырыс­құт қонақ келсе Көңіл тоқтатпа Қоғам Қонақ табақ демалу көтеру жарасқан кәде ене бергей тағамдар арналған дәм, мәзір мүшелері құрметпен қарсы алу ҚАЗАҚТЫҢ ДАСТАРҚАНЫ Қазақта   дәм­тұзды   қоятын   дастарқанды   қатты   қадірлейді.   Бұған қатысты   «дастарқанды   баспа»   деген   сияқты   көптеген   тыйым   сөз   бар. Айталық,  «дастарқанды   аттама»,  «дастарқанды   қима,  кеспе»   деп  жатамыз. Мұның   себебі   неде?                  Бұрын бұл арнайы дастарқан матадан дайындалған. Қонақ келгенде жаятын   қонақтық   дастарқанды   үлкен   етіп,   күнделікті   пайдаланатын дастарқанды шағындап дегендей, матадан тіккен. Қазақ дастарқанды ешқашан   неде   екен?   Дастарқанның   қасиеті баспайды, яғни шетін жинап барып өтетін болған. Ол жерге дәм­тұз қойылады. Сол   себепті   де   дастарқан   киелі,   қасиетті.  Қазақта   «дастарқандас   болдық» деген   сөз   бар.   Бір   рет   дастарқандас   болған   адамдар   келесі   жолы туысқандардай   шұрқырасып   амандасып   жатады.   Тіпті   адам   бір   рет дастарқандас болған адамымен ары қарай өмір бойы араласып кетуі мүмкін. Дастарқанның қасиеті адамдардың бастарын біріктіре алатын тылсым сырға толы.           Қазақта дастарқан тозып қалған соң, оны басқа қажетке жаратпаған. Ол қазақтың   түсінігінде   жоқ,   сондықтан   әбден   тозған   дастарқанды   тек   өртеп жіберетін   болған.   Өйткені   от   та   –   қасиетті.   Өртелген   дастарқан   күлге айналады. Қазақ күлді де баспаған ғой. Ал дастарқанның шетін кесу, қию күнә болып саналады. Бір қарағанға шүберек болып көрінгенімен, онда адамдардың ниетін, ықыласын бір жерге жинайтын қасиет бар. Сөздік Тыйым сөздер – слова­запреты Шеті – здесь: края Дәм­тұз – пища, еда Дастарқандас – сидели за одним столом Ілтипат – знак внимания и уважения Тапсырмалар: 1. Мәтіннен есімдіктерді теріп жазып, түрлерін анықтаңдар. 2. Мәтіннен сапалық сын есімдерді тауып, олармен сөйлем құрастырыңдар. 3.   Дастарқан   ұғымына   мәтін   бойынша   қорытынды   болатын   5   сөйлем құрастырыңдар. 4. Мәтінде берілген тыйым сөздерді теріп жазып, мағынасын түсіндіріңдер. ДӘМНЕН ҮЛКЕН ЕМЕСПІЗ                          Біздің халқымызда үйге кірген адам асығыс болса да дәм татып шығады. Келген адам міндетті түрде тізе бүгуі керек. Бұл – қазақтың салты. Өкінішке   қарай,   бұған   мән   бермей   жүрміз.   Келген   шаруамызды   есіктің аузында тұрып айтып, тұра жөнелетінді әдетке айналдырдық. Әсіресе, жастар жағы... Сондайда: «Қарағым, тоқтай тұр! Асығыс екеніңді білем. Нан ауыз ти, балам!   Бұл   –   атаның   үйі,   бұл   дастарқаннан   талай   адам   дәм   татқан»   деп қолынан   жетектеп,   дастарқанның   басына   алып   кіретін   кездер   жиі   болады. Олар   да:   «Кешіріңіз,   апа»   деп   қызарақтап   жатады   сондайда.   Бір   жағынан, түсінгендеріне риза боласың, екіншіден, бұл олардың естерінде қалады, екінші рет ұмытпайды. Бұрында  түнде дастарқанды жинап қоятын. Ешқашан ашық қалдырмайтын. «Дәм татып кетіңіз...» деп жатамыз. Қандай керемет сөз! «Біздің үйге келіп қонақ болыңыз» демей, «дәм татып кетіңіз» дегеннің өзінде қаншама ілтипат жатыр! «Дастарқанға отырғанда кісінің алдындағы тағамға қол созба» дегенді   жиі   естиміз.   Бұл   да   –   тыйым.   Кісінің   алдындағы   асқа   қол   созу   – сұғанақтық,   ол   әдепсіздікке   жатады.   Қанша   жерден   ашулансаңыз   да, дастарқанды   сыйлаңыз.   Қазақта   ас   ішіліп   жатқан   жаюлы   дастарқан   үстіне келіп   қалған   кісі   «ас   дәмді   болсын»   дейді.   Дастарқан   басындағылар «айтқаның келсін» деп жауап қайырып, келген кісіні дәмге шақырады. Тойып келсең де, қазақ ұғымында дәм татудан бас тарту тексіздік саналады. Ал ас ішіп отырғандар келген адаммен қол алысып амандасуға тұрмаған.  Өйткені қазақ дастарқаннан, дәмнен ешкімді жоғары қоймаған.  Тапсырмалар: 1. Мәтінге сөздік жұмысын жүргізіңдер. 2. Мәтіннен бұйрық райдағы сөздерді теріп жазыңдар. 3. Сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған сөздерді теріп жазып, сөз құрамына талдаңдар. 4. Мәтінді екі жазба күнделігі бойынша мазмұндаңдар. 5. Дәмнен үлкен емеспіз дегенді қалай түсінесіңдер? Өмірде дастарқаннан бас тартқан сәттерің болды ма? ҮЛКЕНДІ СЫЙЛАУ – ҚАЗАҚҚА ТӘН                Қазақ  халқында  дастарқанға жасына қарай отырады, яғни үлкенді сыйлаған. «Жасына қарай отырады, жағына қарай сөйлейді» деген де сөз бар. Алдымен   ақ   сақалды   атаны,   ақ   самайлы   әжені   сыйлайды.   Бірінші   соларға төрден орын береді. Бұл – біздің халыққа ғана тән, қазақтың қанына сіңген, атаның тілімен айтсам, «дала этикасы». Өкінішке қарай, бүгінде қызметіне, лауазымына қарап, жап­жас жігіттерге төрден орын ұсынып, ақсақалдарымыз бен әжелерімізді босағаға жақын жерге отырғызып жүрміз. Айналып келгенде, ұлттық   салт­сана,   ұғым­түсініктің   арқау   жібі   босап,   көмескіленіп   бара жатқандығынан   туған   білместіктер   –   бұл   да.   Ал   үлкен   кісілер   –   қалай болғанда да, өмірді көрген, өмірдің ащы­тұщысын басынан өткергендер, талай бел­белестен   өткен   адамдар.   Олардың   назасы   болуы   мүмкін.   «Әттеген­ай, мынаның   тексізін­ай,   жасына   қарамай,   жоғары   шығып   кетті­ау...»   деген ойының   өзі   төрге   ұмтылған   жастарға   жақсы   болмайды.  Сен   де   қартаясың, «атаңа істегенің алдыңа келеді» дейді, ертеңгі күні жастар орын берсін десең, жастар сені сыйласын десең, бүгін қартты ардақта! Қазақта «төріңнен қарт кетпесін» деген сөз бар. Өйткені қарт адам тілегін айтып, батасын беретін батагөй  адам. Дастарқаныңның  төрінде  ­ қарттар, төменгі  жағында  жастар жайғасса, түсінген адамға бұл да – көргенділік. Дастарқан басында біреуді жамандауға, жаман сөз айтуға болмайтынын да кейінгілерге үнемі ескертіп отырыңыз. Бұл да – өзіңізден кейінгі ұрпағыңа көрсететін үлгі­өнеге. Тапсырмалар: 1. Мәтіннен қос сөздерді теріп жазыңдар. 2. «Дала этикасы» ұғымын қалай түсінесіңдер. 3. Мәтіннен туыстық атауларды теріп жазыңдар. 4. «Ұрпақтарға   көрсетілетін   үлгі­өнеге»   тақырыбына   шағын   шығарма жазыңдар. 5. Мәтіннен синоним, омоним, антоним болатын сөздерді табыңдар. ТОЙ ИЕСІНЕ СЫЙЛЫҚ АПАРУ Ата­бабаларымыз   сыйлық   беру   туралы   мынандай   өсиетін   айтып қалдырған: «Араларыңыздағы дұшпандық пен кекті жою үшін сыйлық беріп, бір­біріңді   жақсы   көріңдер».   Яғни,   арзан   болсын,   қымбат   болсын,   сыйлық адамдар   арасындағы   достық   қарым­қатынастың   дәнекері.   Тек   қарапайым сыйлық   аламын  деп қарабайыр  сыйлық  ұсынып  жүрме.  Сыйлықтың  бағасы арзандарының   бірі   гүл   болғанымен,   оның   мән­маңызы   өте   жоғары.   Жақсы кітап, ұлттық бұйымдар да солай бағаланады. Мұны естен шығармағаның жөн. Той иелерінің келген қонақтардан ақшалай­заттай сыйлық дәметуі, оны жұрт көзінше ашып көруі, ақша болса санауы – әдепсіздік.             Ата­бабаларымыз:   «Бір­бірлеріңе   сыйлық   беріңдер,   араларыңда   сүйіспеншілік  орнайды», ­  деген.  Олар   сыйлық   берген  адамға   сыйлығының есесін қайтарып отырған. Тойға келген қонақтар сыйлықты алдын­ала немесе салтанатты кеш үстінде береді.  Сыйлықты туған­туыстары бірігіп, достары топтасып орталарынан сыйлауларына да болады.  Тапсырмалар: 1. Мәтінді түсініп оқып, сөздік құрастырыңдар 2. Мәтіннің мазмұнын ашатын 5 сұрақ құрастырып жазыңдар 3. Мәтіннен антоним сөздерін теріп жазыңдар 4. Мына   сөздердің   құрамын   анықтаңдар:   ата­бабаларымыз,   өсиетін, сыйлықтың, иелерінің, сыйлауларына. 5. Сөйлемдегі асты сызылған сөздерге морфологиялық талдау жасаңдар: Сыйлықтың  мән­маңызы өте жоғары. 6. Мына   сөйлемге жасаңдар: Тойға   келген   қонақтар   сыйлықты   алдын­ала   немесе   салтанатты   кеш үстінде береді. синтаксистік талдау СЫЙЛЫҚ СЫЙЛАУ ӘДЕБІ       Сыйлықты талғаммен таңдау міндет. Бірақ кімнің талғамымен? Тарту етушінің бе, қабыл алушының ба? Ал егер екі адамның талғамы екі түрлі болса ше?   Қай   талғамды   негізге   алған   жөн?   Мұндай   сәттерде   ең   дұрысы   – сыйлықтың сізге де, оған  да ұнауын көздеу.       Тарту­таралғылардың   арасында,   әсіресе,   бізді   рухани   байытып,   ой­ өрісімізді өсіретін, эстетикалық тәрбие беруге әсер ететін сыйлықтардың мәні ерекше. Мұндай сыйлықтардың ішіндегі ең жарамдысы – кітап; оны кез келген адамға   кез   келген   ретте   апаруға   болады.   Соның   өзінде   әр   адамның   өз талғамын ойластыру керек. Мәселен, біреулер классикалық шығармаларды, біреу поэзияны, енді бір өнер туралы кітаптарды, келесі бірі тарихқа қатысты әдебиеттерді   жақсы   көреді.   Кітапты   таңдағанда   қабыл   алушының   осы ерекшеліктеріне көңіл аударылады.                             Гүл... Осы бір қарапайым да оңай табылатын сыйлықта қаншама сұлулық пен поэзия жатыр десеңізші! Гүлге қуанбайтын жан жоқ. Тапсырмалар: 1. Мәтіннен   көптік   жалғаулы   сөздерді   тауып,   үндестік   заңын түсіндіріңдер. 2. Бүгінгі күнде қандай сыйлықтар сыйлаған жөн? тақырыбына пікірталас жасаңдар. 3. «Мен   үшін   ең   қымбат   сыйлық»   тақырыбына   әңгіме   құрастырып,   өз пікіріңді ортаға сал. АС – АДАМНЫҢ АРҚАУЫ          Адам   денсаулығы   үшін   дұрыс   тамақтанудың   маңызы   зоp.   Тамақтану аpқылы адам ағзаға қажетті заттаpды алады. Адам ағзасына құнарлы астың тигізер   шипасы   мол.   Жүйелі   тамақтанбау   адам   денсаулығына   үлкен   зиян тигізетінін сала мамандаpы да жиі айтып жүp.         Тағамның шипалы түрлерін пайдалану аpқылы түрлі ауpулаpды емдеуге болатыны   ерте   кезден   белгілі   болған.   Осының   нәтижесінде   дені   сау   және әртүрлі ауруға шалдыққан адамның тиімді тамақтануын, дұрыс тамақтанудың ғылыми негіздерін зерттеу және оны ұйымдастыру әдістерімен айналысатын диетология ғылымы (грек diata – өмір сүру салты, тамақтану тәртібі, logos – ілім) қалыптасқан.        Денсаулық дегеніміздің өзі – организмнің сыртқы орта факторларының әр деңгейлі әсеріне сәйкес жауап қайтаруы арқылы сыртқы ортаның құбылмалы жағдайларына   тез   бейімделіп,   жағымсыз   факторларға   қарсы   тұра   алу қабілеттілігі. Адам денсаулығына әсер ететін әлеуметтік факторлардың 50% тамақтануға,   20%   қоршаған   ортаның   әсерлеріне,   20%   тұқым   қуалайтын қасиеттерге,   тек   10%­ы   ғана   денсаулық   сақтау   жүйесінің   жұмысына байланысты екен. Дұрыс тамақтанбау көптеген ауруға шалдықтыратын басты себептердің бірі болып саналады. Тапсырмалар: 1. Мәтіннен септік жалғаулы сөздерді тауып, сөз құрамын талдаңдар және Үндестік заңын түсінідіріңдер. 2. Мәтіннен   қазақ   тіліне   тән   дыбыстары   бар   сөздерді   тауып,   олардың орналасу позицияларын анықтаңдар. 3. «Ас –адамның арқауы» ұғымына күнделікті өмірден мысал келтіріңдер. 4. Мектеп   асханасында   қандай   мәзір   әзірленеді?   Тамақтанғанда   көбіне қандай ас аласың? 5. Қазір   фастфуд   тағамдары   жиі   тарап   отыр,  оның   пайдасы   мен   зияны туралы пікірталас тудырыңдар. «МЕЙРАМХАНАДА». РӨЛДІК ОЙЫН   бос   орынды   көрсетіп, Ойынның   мақсаты:   «Мейрамханада»   тақырыбына   сұхбат   жүргізе   білуге, қарым­қатынас   этикетін   сақтауға   дағдыландыру,   тілдерін   жаттықтыру, сауатты жазуға үйрету, мейрамханада қандай қызмет көрсетілетінін білгізу. Ойынның тәртібі: Ойыншылар өзара рөлдерді бөліп алады. Мұғалім бәрінің дұрыс   сөйлеулерін   бақылап  жүреді.  Ойыншылар   сыныпта   еркін  қозғалыста болады. Қажетті   заттар:   Әр   түрлі   ыдыс­аяқтар,   дастарқан   мәзірін   дайындап   әкелу керек. Тапсырмалар: 1. Сіз мейрамханада киім ілгіште жұмыс істейсіз. Келген қонақтарға қызмет көрсетіңіз. 2. Сіз мейрамханада даяшы болып жұмыс істейсіз. Келген адамдарды қарсы алып,   дастарқан   мәзірін   ұсыныңыз. 3. Сіз достарыңызды мейрамханаға шақырдыңыз. Және олармен (төрт адам) бірге мейрамханаға келдіңіздер. Дастарқан мәзірін алып, тапсырыс беріңіздер. Ол үшін әркімнен не жейтінін, не ішетінін нақтылаңыз. Достарыңызға арнап ән тапсыруды да ұмытпаңыз.                                                                     4. Сіз досыңыздың   шақыруымен   мейрамханаға   келдіңіз.   Дастарқан   мәзірінен достарыңызға   өзіңіз   алғыңыз   келген   салатты   ұсыныңыз.   Себебін   айтуды ұмытпаңыз. 5. Сіз досыңыздың шақыруымен мейрамханаға келдіңіз. Дастарқан мәзірінен достарыңызға   өзіңіз   алғыңыз   келген   ыстық   тамақты   ұсыныңыз. 6.   Сіз   мейрамхана   әкімшілігінің   қызметкерісіз.   Келген   адамдарға алғысыңызды білдіріп, жақсы демалуларын тілеңіз және мейрамхана тәртібін түсіндіріңіз. 7.   Сіз   мейрамханада   әншісіз.   Әнге   тапсырыс   алып,   ән   жолдаңыз. 8.    Сіз досыңызбен   мейрамханаға келдіңіз.  Дастарқан мәзірін  талқылап, өз көзқарасыңызды білдіріңіз және кешкі тамаққа не алғыңыз келетінін айтыңыз. 9.   Сіз   мейрамханаға   түскі   тамақ   ішуге   келдіңіз.   Бұрын   бұл   мейрамханаға келген   емессіз.   Даяшыдан   қандай   тамақтарды   алған   дұрыс   болатынын сұраңыз. 10. Сіз мейрамханада даяшысыз. Сіз істейтін мейрамханаға түскі тамақ ішуге бір адам келді. Қандай тамақ алғаны дұрыс. Көмектесіп жіберіңіз. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ТАҒАМДАРЫ Тапсырмалар: 1. Берілген кестені толтырыңдар: Ет тағамдары Сүт тағамдары Ұн тағамдары Салқын тағамдар Түрлі рәсімдерде дайындалатын тағамдар 2. Толтырылған кесте бойынша мәтін құрастырыңдар. 3. Мәтінге   сәйкес   қазақтың   ұлттық   тағамдары   бойынша   тұсаукесерлер дайындаңдар. Отбасындағы әке мен бала қарым – қатынасы ОТБАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ­ҚАТЫНАС           Көшпелі және рулық­тайпалық негізде құрылған халықтарда туыстық байланыстар   қоғамдық   қарым­қатынастың   негізін   қалайды.   Рулас   ағайын, туыс, жақын туыс, аталас, бір ата баласы, бір әке баласы арасында туыстық байланыстан туындайтын парыз бен қарыз міндеттер өте көп. Олар қазақтың ғұрыптық заң­салттарымен бекітілген.                                          Отбасында негізгі туыстық қатынас  – ерлер жағымен  есептелген. Сонымен   қатар   әйел   жағымен   де   туыстық   байланыстардың   атаулары   бар. Қыздан туған балаларды жиен деп атап, балалар үшін шешесінің туыстары нағашы, нағашы жұрт деп аталды. Қазақ салты бойынша жиенді ренжітуге болмайды, сұрағанын беріп, көңілін жықпауға тырысқан.           Жалпы алғанда, қазақтың туыстық қатынас атаулары тоқсанға жетеді. Көнекөз   шежіреші   қариялар   бір   атадан   келесі   атаның   баласын,   туыстық тармақтарды еш қиналмастан­ақ тарқата береді. Осылайша, тарихи оқиғалар, аңыз­әңгімелер жалғастырылады. Туыстық жүйенің ең негізі, бел ортасы – отбасы саналады. Барлық алыс­жақын туыстық осы отбасынан есептеледі.                  Қазақ отбасы негізінен үш ұрпақтан тұрады. Ол – ата, әке, бала. Аталар мен апалар ауыл­аймақ, ағайын арасының берекесі, ақылшысы болып келеді.   Олар   әрқашанда   мәртебесі   биік   болып,   сый­құрметке   бөленген. Өйткені, үлкенді сыйлауды қадір тұтқан қазақ салты бойынша көргені мен тұрмыста түйгені көп, тәжірибесі мол адамның сыйға бөленуі заңды құбылыс деп танылған. Үлкенді сыйлау, ақылын тыңдау көргенділік деп есептеледі. атадан     балаға   Тапсырмалар: 1. Мәтіннен   сөз   тіркестерін   түр­түріне   ажыратып,   әрқайсысын   бөлек топтап жазыңдар. Үлгі: Зат есімді тіркес Туыстық байланыс Сын есімді тіркес  Мәртебесі биік Етістікті тіркес Көңілін тырысқан  жықпауға 2. Мәтіннен жұрнақ, жалғаумен келген сөздерді табыңдар. 3. Мәтінді бөліктерге бөліп, әр бөлікке тақырып қойыңдар. 4. Мәтіннен негізгі ойды табыңдар. АМАНДАСУ САЛТЫ  Әр халықтың амандасу салттары әр түрлі. Мысалы, славян халықтары бір­біріне   қол   беріп   амандасса,   жапон,   қытай   үнді   халықтары   қос   қолын бірлестіріп, маңдайына тигізіп тағзым ету арқылы амандасқан. Ал мұсылман халықтарында ертеде оң қолын жүрегінің басына апарып тағзым ету арқылы амандасу салты болған. Сондай­ақ мұсылман халықтарында амандық салты «Ассалаумағалейкум»   деген   сөзден   басталады.   Ол   жақсы   тілек:   «Сізге алланың нұры жаусын» деген сөз. Жас адам жолы үлкен, жасы үлкен адамға алдымен қос қолын ұсынады, ал сәлем алушы қария: «Уағалейкумассалам!» ­ деп оң қолын береді. Ол: «Алланың рақым нұры маған бір есе жауса, сізге екі есе жаусын» деген сөз. Деніңіз сау ма? Мал­жаныңыз аман ба? Еліңіз тыныш па? – сұрақтарын қойып, Деніміз сау, Мал­жан аман. Ел тыныш, ­ деген жауаптар қайырады.       Осылай сәлемдесуден кейін амандасушылар бір­біріне: ­ ­ ­ ­ ­ ­ Егер   үй   толы   адам   болса,   сырттан   келген   адам   отырғандардың   ең үлкенінен   бастап   кішісіне   дейін   алма­кезек   қол   беріп   амандасып   шығып, отырғаннан кейін үй иесі ақсақалмен келген қонақ амандық­саулық сұрасады. Көп   жыл   бойына   көріспеген   құрдас,   ағайын­туыс   адамдар   қауышып амандасады. Халқымызда алыстан келген ағайынға жиналып келіп амандасу, немесе алыс сапарға кетіп бара жатқан адамға жиналып барып «жол болсын» деп тілек айту дәстүрі бар. Тапсырмалар: 1.   Берілген   амандасу   түрлерін  тез,   баяу,   сыпайы,   көңілсіз,   құштарлық, таңғаларлық сезіммен айтып шығыңдар.   нәзік, Амандасу түрлері Сәлеметсіз бе! Ассалаумағалейкум! Армысыз!   Амансыз ба!  Здравствуйте!            Есенсіз бе!   Жақсымысыз! Қайырлы таң! – Доброе утро! Қайырлы күн! – Добрый день! Қайырлы кеш!  – Добрый вечер! Кеш жарық!          Қош келіпсіз! – Добро пожаловать! Қалай жеттіңіз! – Как Вы доехали? Сізді көргеніме қуаныштымын! – Рад Вас видеть! Алғыс айтам(ын)! – Благодарю! Халіңіз қалай? Халіңіз жақсы ма? Хал­жағдайыңыз қалай?                     Как ваши дела? Денсаулығыңыз қалай? Денсаулық жақсы ма?              Как ваше здоровье? Тәуірсіз бе? Көңіл­күйіңіз қалай? – Как ваше самочувствие? Жақсы – хорошо                                     нашар – плохо Өте жақсы – очень хорошо                    жаман – плохо Тамаша – прекрасно                               жақсы емес            Жаман емес – неплохо                           онша емес                 неважно Ойдағыдай – благополучно                   ойдағыдай емес Тамаша – прекрасно Тәуірмін – мне лучше (выздоравливаю) Құдайға шүкір Құдай деп                         Шүкір  слава богу                 Шүкіршілік       помаленьку 2. Мәтінді қысқа­нұсқа әңгімелеп беріңдер. 3. «Сәлем – сөздің анасы» мақалын қалай түсінесіңдер. ӘКЕ – АСҚАР ТАУ Әке – әулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Отбасындағы ұл тәрбиесінде әке мен апалардың орны ерекше. Әке   үйі   барлық   балалары   үшін   үлкен   үй,   қара   шаңырақ   деген   киелі ұғымдармен құрметті. Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұл ие болып, қарттарды бағып­қағатын, көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да сақталған.   Ал   үлкендері   үйленіп   үй   болысымен   еншілерін   алып,   бөлек шыққан.   Жасы   кіші   болса   да   кенже   иеленген   үлкен   үй   басқа   жасы   үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған. сыйлы     да   Әкенің мінез­құлқы, өзгелермен қарым­қатынасы, өнер білімі ұл баланың көз алдындағы үлгі­өнеге. Бала соған қарап өседі. Қазақта біреудің баласы жақсы,   өнегелі   азамат   болса:   «Оның   әкесі   немесе   атасы   жақсы   кісі   еді, көргенді бала екен, өнегелі жерден шыққан ғой», ­ деп мадақтайды. Тапсырмалар: 1. Мәтіннен   сөз   тудырушы   жұрнақтар   арқылы   жасалған   зат   есімдерді табыңдар. 2. Сөз түрлендіруші жұрнақтар арқылы жасалған сөздерді анықтаңдар. 3. Мәтіннің тақырыбын өз сөздерімен түсіндіріңдер. 4. Әке   –   әулет   басшысы,   отбасы   мүшелерінің   тірегі,   асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Менің әкем.... . Мәтінді аяқтаңдар. АНА – МӨЛДІР БҰЛАҚ Ата­ана – отбасының негізгі діңгегі, бастапқы дәнекері. Дәстүрлі қазақ отбасында ата­ананың қадірі ерекше әспеттелген. Әсіресе,   тіршіліктің   қайнар   көзі,   махаббаттың   шуақ   күні,   мейірімнің кәусар   бұлағы   –   Ана   есіміне   қатыссыз   дүниеде   қасиетті   ештеңе   жоқ. Сондықтан ананы ардақтамайтын халық та жоқ. Ана   баланы   тоғыз   ай   көтеріп,   толғатып,   дүниеге   келтіріп   қана қоймайды. Бала, бала, бала деп, Түнде шошып оянған. Түн ұйқысын төрт бөліп, Мұзды бесік таянған, ­ да ана, көзінің қарашығындай қорғап, аялап өсіріп, аяғынан тік тұрғызатын да ана.  Халықтың   халықтығының   басты   нышаны  –   туған   елінің   тілін   үйретіп, сазына қандыратын да ана. Сондықтан әрбір ұлттың рухани өзегі, қан тамыры болып табылатын тілі – Ана тілі деп аталады. Өмір есігін жаңа ашқан нәрестенің бойына туған елінің рухын сіңіретін, балбыратып уататын тұңғыш тәтті сазы, жылауын қойғызатын ән өлеңі де сол ғазиз ана бесікке сүйеніп отырып, емірене айтатын бесік жыры. Ал нәресте өмірінің нәрі – Ана сүті. Халқымыздың байырғы ұғымында баланың   Анасы   алдындағы   парызын   өтеуі   «Ана   сүтін   ақтау»  деп   аталады. Оның   жөнін   халық:  «Ана   сүтін   Анаңды   Меккеге   үш   рет  арқалап   апарып келсең   де,   өтей   алмайсың»,   ­  деп   түсіндіреді.   Атақты   орыс   жазушысы М.Горькийдің:  «Дүниедегі асыл атаулының бәрі  күннің нұрынан, ананың ақ сүтінен жаралған», ­ деуі де сол шындықты айқындайды. Әрине, сондықтан да дүние жүзінің барлық елдерінде Отанға опасыздық пен Ана сүтін ақтамау ең зор қылмыс саналады. Тапсырмалар: 1. Мәтінде Ана сөзі неге бас әріппен жазылғанын түсіндіріңдер. 2. Тәуелдік жалғаулы сөздерді табыңдар. 3. Мәтінде берілген нақыл сөздерді өз сөздеріңмен жеткізіңдер. 4. Мәтіннің   стилін   анықтап,   өздерің   осы   мәтінге   ұқсас   мәтін құрастырыңдар. ЕЛ БОЛАМ ДЕСЕҢ... Қазіргі жас өркен – мемлекетіміздің болашағы. Сондықтан да, балаға – бір отбасының ұрпағы деп емес, бар қазақтың баласы деп қарау керек сияқты. Ұлы Абай атамыз: «Баланы ең алдымен ата­анасы, сосын ұстазы, сонан кейін қоршаған ортасы тәрбиелейді» деген екен. Сен қалай ойлайсың? Сонымен әрбір ата­ана өз баласының тәрбиелі де, саналы, мәдениетті, жүрген ортасында сүйкімді болу үшін алдымен тәрбиені өзінен бастағаны жөн, яғни   оғаш   қылықтармен   баласына   үлгі­өнеге   көрсетпеуге   тырысқаны   жөн. Жас   кезінде   баласына   дұрыс   тәрбие   бере   алмаған   ата­ана   кейін   бармағын тістеп өкініп қалады. Қалай қисайтсаң солай өседі. Оның түзу жолмен жүріп білімді де саналы азамат болып өсуі біздің, яғни әрбір ата­ананың қолында. «Еврей халқы баласына сен ертең мықты азамат болып шығасың, сенің қолыңнан   бәрі   келеді»   деп   тәрбиелейді   екен.   Балаға   –   бала   деп   қарамай, «тұлға» деп қарап, тағдырына жауапкершілікпен мән беріп, ертеңгі күнге ерте бастан даярлайтын болған. Қытайдың ұлы ғалымы Конфуций: «Баланы бес жасқа дейін еркелет, он бес жасқа дейін құлша жұмса, он бес жастан кейін досыңдай сырлас» деген емес пе? Ендеше,   халқына   қорған,   ата­анасына   қамқор   болар   тұлға қалыптастыруда әрбір балаға – елінің баласы деп қараған дұрыс. Тапсырмалар: 1. Мәтіннің тақырыбына берілген мақалды аяқтаңдар және өз түсінігіңді жеткізіңдер. 2. Мәтіннен шылауларды тауып, түрлерін ажыратыңдар. 3. Мәтіндегі тұрлаулы мүшелерді табыңдар және соның негізінде мәтінді мазмұндаңдар. 4. Мәтінде берілген еврей халқы мен Конфуцийдің бала тәрбиесі туралы нақыл сөздері бүгінгі күнде өзекті ме? Пікірталас тудырыңдар. ҰЛДЫ ҰЯСЫНДА БАУЛЫ Бала тәрбиесi – игiлiктi iс. Берерi де, сұрауы да, жемiсi де мол тәрбие саласының ең өзектiсi. «Шебер ұстаздан – тәрбиелi шәкiрттер» деп айту өте орынды.               Ата­аналары балаларын өнегелi сөзiмен, жеке басының тәрбиесiмен тәрбиелейдi. Бала әр нәрсеге сенгiш, тез қабылдағыш, елiктегiш келедi. «Бала үшiн   жай   нәрсенiң   өзi   де   жаңалық.   Бұлар   –   құмарпаз,   әуесқой,   тынымсыз зерттеушi».  Әр бала сипағанды, жылы сөйлегендi, аялағанды, еркелеткендi, ертегi­әңгiме   тыңдағанды,   ойын   ойнағанды   ұнатады.   Бұл   –   баланың бойындағы үлкендерден ерекшеленiп тұратын негiзгi қасиетi. Бұл қасиеттер тек балаға ғана тән. Өйткенi бала сезiмi – пәк. Баланы перiштеге теңеу осыдан шыққан ба деген ой келедi. «Бала тiлi – бал», «Балалы үй – базар» деген мақалды халқымыз өте орынды айтқан. Баланы сипау, аялау, жылы сөйлеу – баланың ақылды, ұстамды, мейiрiмдi азамат болып өсуiне көп ықпал етедi. «Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол»   деп, айтқан. Ата­бабаларымыз   бала   тәрбиесiне   ерекше   назар   аударып,   «Баланы   жетiге зор   мақал­мәтелдер     тәрбиелiк   мәнi келгенше тыйма, жетiден он төртке келгенше құлынша қина, он төрттен кейiн құрдасыңдай сыйла» деп, баланың ой­өрiсi даму кезеңiн ерекше бағалаған. Тапсырмалар: 1. Мәтінге сөздік құрастырыңдар. 2. Мәтіннен құрмалас сөйлемдерді теріп жазыңдар және синтаксистік талдау жасаңдар. 3. Мәтінде берілген мақал­мәтелдер мен нақыл сөздерді теріп жазып алып, мағынасын өз сөздеріңмен түсіндіріңдер. 4. «Бүгінгі күнде отбасындағы ұл бала тәрбиесі қандай?» мәселесіне пікірталас жүргізіңдер. ҚЫЗҒА ҚЫРЫҚ ҮЙДЕН ТЫЙЫМ Қыз  баланы тәрбиелеуге халқымыз ерте заманнан бері ерекше мән беріп келеді.   Қыз   баланы   құрметтеп,   олардың   алдында   дөрекі   сөйлемей,   ізетті болуды,   ер­тұрманы   әшекейленген   сұлу   жорғаларды   қыздарына, қарындастарына мінгізуді, киімнің сәндісін, алтынды бұйымдардың жақсысын қыздарына,   қарындастарына   тарту   етуді   дәстүрге   айналдырған.   Жиын тойларда қыз баланы әр уақытта сыйлы орынға отырғызған.                      Жаңа түскен   келіндер   қайын­сіңлілерін,   қайындарын   атымен   атамай   еркелетіп «Еркежан»,   «Шырайлым»,   «Төре   жігіт»   деген   сияқты   аттар   қойған. Жалғыз   келе   жатқан   қызды   көрсе   оған   қорған   болып,   баратын   жеріне шығарып   салу   әрбір   ер  адамның   парызы  болып  келген. «Қыз  өссе –  елдің көркі, гүл өссе – жердің көркі» дей отырып, осы қызғалдақтай болып өсіп келе   жатқан   гүлдің   мезгілсіз   солып   қалмауына   қамқорлық   жасаған.                      Міне, біздің ата­бабаларымыз осындай тәрбиелік мәні зор әдет­ ғұрыптарды атадан балаға мұра етіп қалдырып келді. Қыз баланың тәрбиесіне бүкіл ел болып, сонымен бірге ат­анасы да үлкен мән берді. Олар қыздарын тұрмыстық мүліктерді даярлауға үйретіп, оларға жүн түту, жіп иіру, кесте тігу, құрақ құрау, оюлап киіз басу, кілем тоқу, арқан есу, көрпе көктеу өнерін бөгде босағаға бармай тұрып­ақ үйреткен. Халқымыз «Қызға қырық үйден тыю, қала берсе қара күңнен тыю» деген мақалға қаншама философиялық ой сыйғызған.  Тапсырмалар: 1. Мәтін тақырыбының мазмұнын ашыңдар. 2. Қыз бойынан қандай қасиеттерді көргілерің келеді? 3. Қыздарға байланысты қандай мақал­мәтел білесіңдер?           4. Қазақ халқы қыз деген сөздің өзін әдеміліктің, әдептіліктің,                 инабаттылықтың, сұлулықтың белгісі деп таныған. Халық арасында қызды ажарына қарай жетіге бөлген: 1. Әдемі қыз 2. Көрікті қыз 3. Шырайлы қыз 4. Әсем қыз 5. Сұлу қыз 6. Ажарлы қыз 7. Ару қыз Осы теңеулерге бүгінгі құрбыларыңнан, туыстарыңнан мысалдар келтіріңдер. 5. Мәтіннен қыз бала біліп, үйренуге міндетті  шаруашылық түрлерін  табыңдар. МЕНІҢ ОТБАСЫДАҒЫ РӨЛІМ Тапсырмалар: 1.   Тақырыптың   мақсатына   сәйкес     сендер   өз   міндеттерің   мен   отбасыдағы рөлің қандай екенін айт. 2. Тақырыпқа сай ребус құрастырыңдар. 3. «Менің отбасымдағы басты қуаныш» тақырыбына әңгіме құрастырыңдар. ҚАРИЯ СӨЗІ – ТӘРБИЕ КӨЗІ                                                                      Кешегі күннің үрдісі.                                                                                    Зиялы ұрпақ өскені Қарттарға  құрмет баладан Саналы ұрпағы бар елдің қариясы бақытты, ақсақалды атасы бар елдің балалары бақытты емес пе?!  Қазақ отбасындағы әже мен атаның орны ерекше, әрі қадірлі. Әже – отбасының ғана емес, әулеттің де ұйытқысы, ағайын­абысындардың бірлігін, татулығын сақтайтын сыйлы анасы, кейінгі жастардың, келіндердің  тәрбиешісі, әрі ақылгөйі. Қазақ қоғамында, әдетте, жас отау иелерінің тұңғыш баласын әжесі бауырына салады. Балажан қазақ үшін ата мен әжеге жас сәби жай ғана ермек емес, тәрбиеленуші ерекше субъект. Тарихта күллі рулы елге ана болып саналған   Айпара   әже,   Домалақ   ене,   Зере,   Айғаным   секілді   әжелердің бейнесі аңыз­әңгімелерде, әдеби шығармаларда сомдалған. Алдымен әже тәрбиесі арқылы бала жақсы­жаманды ажыратып, үлкен­ кішіні тани бастайды. Мінез­құлық, тіл тәрбиесі қалыптасып, бала үй шаруасына бейім, елгезек тілалғыш, мейірімді болып өседі. Әженің алдын көрген балаға жұрт тәрбиелі бала деп баға береді.  Жеті­тоғыз жастан әрі қарай тұңғыш немере ұлдың тәрбиесі атасының қолына өтеді, ал қыз немеренің негізгі тәрбиесі әженің қарамағында болады. Бұл   кездегі   тәрбиенің   мазмұны   атаға   ілесе   жүріп,   көрген­білгенін   көңілге тоқудан   құралады.   Атаның   «визуалды»  тәрбиесінен   өткен   баланы   былайғы жұрт көргенді бала деп атайды.  Әже мен атадан тәлім алған немеренің рухани жағынан   тәрбиелі,   көргенді   азамат   болып,   ержетуінің,   елдің   аузына   ілігер иманды азамат болып қалыптасуының негізі осылайша қаланады. Тапсырмалар: 1. Мәтінге сөздік жұмысын жүргізіңдер. 2. Мәтіннің стилін анықтап, оны ауызекі сөйлеу стиліне ауыстырыңдар. 3. Мәтіндегі сөйлемдегі сөздердің байланысу жолдарын анықтаңдар. 4. Берілген мәтін бойынша суретті әңгіме құрастырыңдар. НЕМЕРЕ БАЛДАН ДА ТӘТТІ Немере – туыстық атау. Ер адамның баласынан тараған ұл мен қыз. Ағайынды кісінің балалары туыстық жақындығы жағынан Немере аға, Немере іні, Немере қарындас, сол сияқты ағайынды кісінің қыздары да Немере апа, Немере   сіңлі   болып   аталады.  Немере   деген   балаға   қарағанда   ыстық   деп жатады. Бәлкім, шындық болар. Немеренің ыстық болуы, өзегіңнен өсіп­өніп, енді алыстап, суысып бара жатқан балаңа деген сағыныш. Ойлансақ, немеренің ыстық болуы балаңның саған, сенің оған деген сағыныштардың түйісуі емес пе екен? Егер немерең саған жат болып тәрбиеленсе, онда балаңның саған деген сағынышы қалайша сезілмек? Не   десек   те,   әйтеуір   немере   ыстық,   құдаларды   мың   жылдыққа туыстыратын   да   осы   немере.   Қазақ,  «құда   мың   жылдық   дегенде»,   сірә, немеренің өстіп екі араны жалғап жататын алтын көпір екенін біліп айтқан­ау шамасы. Немере әр отбасында көз қуанышы болып өсіп келеді. Өсіп­жетіле келе ол сізге не айтады, сіз оған не айтпақсыз! Немере деген кім? Немере – өзіңнің күні өткен қызықты ғұмырыңа деген сағынышың. Немере – өзіңнен алыстап бара жатқан балаңа сағынышың. Немере – отбасының жылуы. Немере – жақынның алыстауы, алыстың жақындауы. Немере – жанған шырағың, Немере – өмірдегі тұрағың. Немере – адамның әсем мұңы. Тапсырмалар: 1. Мәтіннен қыстырма сөздерді табыңдар, мағынасын ажыратыңдар. 2. Мәтіннен тәуелденген сөздерді табыңдар. 3. Мәтін бойынша бес жол өлең құрастыр. 4. «Құда мың жылдық, күйеу жүз жылдық» деген мақалдың мағынасын  өз сөздеріңмен жеткізіңдер. ЖЕТІ АТА   т.б., Жеті   ата  –  қазақ   халқының   дәстүрлі   салт­санасындағы   адамның   ата жағынан тегі таратылуының нақтылы жүйесі.                                       Бала өзінен бастап әкесі, атасы, бабасы,   атасының   нақтылы   есімдерін кішкентайынан жаттап өседі. Бұлардан тараған ұрпақтар бір атаның балалары саналады. Ал екінші жағынан баладан тарайтын ұрпақ әкеден төмен қарай жалғаса   береді.   Ағайындықтары   Жеті   атаға   толмай   жақын­жуықтар   бір­ бірінен қыз алыспайды. Жеті атаға толғаннан кейінгі күннің өзінде, бір рудың жастары   некелесетін   жағдай   туса, ру ақсақалдары бір пәтуаға келіп, боз биені сойып, баталасып барып рұқсат ететін болған. Ататек атаулары: ата, әке,   жеті бала, немере, шөбере, шөпшек, немене. туыстық атаулар: жүрежат, туажат, жұрағат, жат   жұрағат, жегжат, жамағайын болып   кете береді. Соңғы түйіндеуші буын, әдетте, ру есіміне тіреледі. Немесе, керісінше, руынан бастап сатылап өз әкесіне яки өзіне дейін таратылады. Өз ата­бабасын, жеті   атасына   дейін   білу   әрбір   азамат   үшін   міндет   болған   және   сол   білігі арқылы ол өз халқының дәстүрін жалғастырып отырған.  Бұдан   әрі   Сөйтіп «Жеті ата»  институты қазақ халқының өткеннен болашаққа деген   сенімін   мың   сан   ұрпақтар   арқылы   сабақтастырып   отыратын   тетік ретінде танылған. Жеті аталық ұстаным бабалар рухы алдында әрбір қазақ пен бүкіл халықтың іштей жауапкершілік сезімін оятқан. Осы ұстаным аясында қазақ өмірінің моральдік кодексі, салт­дәстүрі мен тыйым­жораларының негізі қаланған.  Тапсырмалар: 1. Мәтіннен есімше, көсемше тұлғалы етістіктерді табыңдар. 2.   Мәтіннен   жеті   атаны   білудің   маңызы   туралы   негізгі   ойды ажыратыңдар. 3.  Мәтінге сәйкес өз жеті аталарыңды атап беріңдер. 4. Қазақ халқының салт­дәстүріндегі киелі сан есімдерді анықтап,      оларға сай ырымдарды, рәсімдерді атаңдар. ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛА ТӘРБИЕСІ КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕ Тапсырмалар: 1. Қазақ әдебиетінде отбасы тәрбиесі туралы қандай туындылар бар екенін зерделе. 2. Тақырып бойынша бір қаламгердің шығармасына шағын пікір жаз. 3. Орыс әдебиетінде отбасы тәрбиесі туралы озық шығармаларды анықта. 4. «Отбасы   тәрбиесінің   рөлі»   тақырыбына   көркем,   публицистикалық, ғылыми, ауызекі сөйлеу стилінде мақала жазыңдар. Құрмалас сөйлем — екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі  ойды білдіретін, мағыналық жағынан өзара байланысты біртұтас сөйлем. Қызметі жағынан оның жай сөйлемнен өзгешелігі жоқ, екеуі де ойды екінші  бір адамға білдірудің құралы.  Құрмалас сөйлем жасалу жолына қарай үш түрге бөлінеді:  Салалас құрмалас сөйлем;                    Сабақтас құрмалас сөйлем; Аралас құрмалас сөйлем.  Құрмалас   сөйлемнің   белгілері:  кем   дегенде   екі   жай   сөйлемнен   әр   сөйлемінде предикаттық  компоненттен)   құралып, (синтаксистік қатынас болады.  Кей   жағдайда бастауыш айтылмағанымен, баяндауыш арқылы   білініп тұрады. Ал құрмалас құрамындағы жай сөйлемнің әрбірінде баяндауыштың болуы міндетті; Жай сөйлемдер белгілі бір тәсілдер — баяндауыш формалары және шылаулар арқылы   байланысқа   түседі;   Негізгі   компоненттер   —   жай сөйлемдер мағынасы жағынан логикалық байланыста болып, біртұтас күрделі ойды білдіреді. Байланысу тәсілдері Мысалы Интонация арқылы іргелесе байланысады. Жалғаулық шылаулар арқылы байланысады. Кездесу аяқталды,  қатысқандар тамаша  әсермен тарады. Арнайы баруды  жоспарлаймын, бірақ еш реті келмей ­ ақ қойды. Құрмаластың құрамындағы жай сөйлемнің  баяндауышы тиянақсыз тұлғада келіп, келесі  жай сөйлеммен ұласпалы түрде, құрмаласа  байланысады Ащы дауыс бәріне анық  естіліп, көздеріне үрей  тұндырды. Салалас құрмалас сөйлем (Сложносочиненные предложения) Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемнің түрлері (Виды сложносоч. предложений с  союзами) 1. Ыңғайлас СҚС  (Соединительные ССП) Жай сөйлемдердің істің, оқиғаның бір мезгілде немесе бірінен соң бірі болғанын,болып  жатқанын, болатынын хабарлайды. (Простые предложения повествуют о действии, происходящем в одно и то же время или друг за другом) Жалғаулықтар (Союзы): және, әрі, да, де та, те Мысалы: Биыл жайлауда болдым және ағамның үйіне бардым. Оспан жүгіре жөнелді, мен де артынан ілестім. Менде әрі құжат жоқ, әрі үйдің нөмірі жоқ.   2. Қарсылықты СҚС (Противительные ССП) Жай сөйлемдердің мағыналары бір­біріне қарама­қарсы келеді. (Простые предложения выражают друг­другу ротивопоставление) Жалғаулықтар (Союзы):  бірақ, дегенмен, сонда да, алайда, сөйтсе де, сөйткенмен, әйтсе де, солай бола тұрса да,  солай болғанмен. Мысалы: Баянның даусы жақсы, бірақ ол өлең  айтуға ұялады. Менде ондай өнер бар деп ойламаймын, дегенмен биді өнерім жеткенше  билеп беремін.  3. Себеп­салдар СҚС (Причинно­следственные ССП) Екінші жай сөйлем бірінші сөйлемнің себебін, салдарын, нәтижесін білдіреді. (Второе простое предложение поясняет следствие, причину, вывод, результат того, о чем  говорилось в первом предложении).  Жалғаулықтар (Союзы): өйткені, сондықтан, себебі,  сол үшін, неге десең, сол себепті т.б. Мысалы: Менің кім екенімді Жұмабайға айтып берді, сондықтан ол менімен қысылмай  сөйлесті. Біз кешке мектепке барамыз, өйткені онда салтанатты кеш болады.  4. Кезектес СҚС (Последовательные ССП)  Жай сөйлемдердегі іс­қимылдың кезектесіп келетінін білдіреді.(Предложения передают  последовательно происходящие события, действия. Порядок следования часто отражают  очередность действия) Жалғаулықтар (Союзы): бірде, біресе, кейде.  Мысалы: Олар біресе тоқтап демалады, біресе күн ұзақ жүріп алады. Балалар бірде ән  шырқайды, бірде өзенге барып шомылады.   5. Талғаулы СҚС (Разделительные ССП) Жай сөйлемдеріндегі айтылған іс­әрекеттің біреуі ғана орындалатыны болжамдалады. (В простых предложениях перечисляются события, действия несовместимые друг с  другом. Предполагается исполнение только одного действия)  Жалғаулықтар (Союзы): не, немесе, я, яки, не (я) болмаса, әлде, әйтпесе, әдетте не, мейлі  т.б. Мысалы: Ертерек үйге дәрігер шақыру керек немесе ауруханаға бару керек. Сіз менің  жалақымды беріңіз, әйтпесе біз қоштасамыз. 6. Түсіндірмелі СҚС «Іліктес» деп те аталады. (Разъяснительные СПП) Екінші жай сөйлем бірінші сөйлемнің мағынасын түсіндіріп тұрады.(Второе простое  предложение разъясняет содержание первого предложения) Жалғаулықтары жоқ. (Союзов не имеет)       Бірінші сөйлемнен кейін қос нүкте қойылады Бірінші сөйлем сонша, соншама,соншалық, сондай, сол деген сөздері болса – сызықша қойылады. (После первого предложения  ставится двоеточие. Первое предложение может иметь слова сонша, соншама, соншалық,  сондай, сол – тогда ставится тире)Мысалы: Қорыққаны сонша – орнынан тұра алмай қалды. Өз жөні бар әркімнің: аққу – көкте, көбелек – шөпте.    Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемнің түрлері