Поурочный план. 7 класс. Хубийланы Осман. Назмула.

  7-чи класс

Дерсни темасы: Хубийланы Осман. «Малкъар». «Теберди», «Кёзлерими алалмайма тауладан».

 

Дерсни мураты:

1.     Окъуучуланы Хубийланы Османны джашау джолу бла эмда чыгъармачылыкъ иши бла танышдырыу;

2.     Авторну назмуларыны иннет магъаналарын, алада хайырланнган тилни суратлау мадарларын ачыкълау;

3.     Назмуланы окъута, Ата джуртуна, туугъан джерине сюймеклигин ангылатыу, чыгъармаланы текстлерин сюзе, тил байлыгъыбызны бираз ёсдюрюу.

Дерсге окъуу керекле: окъуу дерслик китаб (къарачай адабият 7-класс), экранда джазыучуну сураты, ишчи эм сёзлюк дефтерлери, китабларыны кёрмючю.

 

Дерсни барыуу (ушакъ, соруу халда):

 

I. Дерсге мизам салыу. Сабийлени дерсге хазырлау, дерсге кереклерин джокълау.

II. Юй ишлерине къарау.

Соруула бла ишле:

1. «Намыссыз адам – насыбсыз» деген темагъа къысха сочинение джазыб келирге керек эдигиз, къарайыкъ (классда 2-3 сабийни ишине къарау).

2. Китабда 70-чи бетде соруулагъа джууабла хазырлаб келирге керек эдигиз, алагъа джууаб этейик (3-4 сабийге соруу).

3.Хапарланы сюжетлеринден хапар айтайыкъ (2-3 сабийге айтдырыу).

4.Хапарлада геройланы хали шартлары кёргюзюлген джерлени табыгъыз.

III. Джангы дерсни ангылатыу.

1. Устазны авторну джашау джолуну, чыгъармачылыгъын юсюнден ушагъы.

Къарачайны уруннган эмда джырчы эллерини бири Огъары Тебердиди. Бу элде Хубийланы Ахия бла Малсюйгенланы Мамурхан уллу юйдеги ёсдюргендиле. Аланы беш джашлары болгъанды: Ахмат - Ата джурт къазауатдан къайтмагъанды, Маджит - заводда ишлегенди, къалгъан юч къарнаш - Осман, Магомет эмда Назир - белгили джазыучула болгъандыла. Аталары Ахия малчы, джылкъычы болгъанды. Ол элде белгили сыбызгъычыланы бири болгъанды. Джашланы уллулары Осман 1918-чи  джыл туугъанды.

Осман онбеш джылында назму джазыб башлагъанды. Эл школну бошагъандан сора Микоян-Шахарда (бусагъатда - Къарачаевск шахар) рабфакда, ызы бла Ставрополдагъы устазлыкъ институтда да окъугъанды.

Осман Аскерде къуллукъ эте тургъанлай Уллу Ата джурт къазауат башланыб, ол урушлагьа къошулгъанды. Джаралы болуб келгенден сора да, джазыучу джангы къыйынлыкъгъа джолукъгъанды: къарачай халкъ бла бирге Орта Азиягъа кёчюрюлгенди, онтёрт джылны азабын  чекгенди.

Хубий улу Къыргъызстанда эл школланы биринде устаз болуб ишлегенди.

Туугъан джуртха къайтхандан сора, «Къызыл Къарачай» газетни редакциясында, радиокомитетде, джазыучуланы Союзунда ишлегенди.

Аны биринчи назму китабы чыкъгъан кёзюуде авторгъа 16 джыл болгъанды. СССР-ни джазыучуларыны Союзуна членнге алыннганды.

Андан бери поэт, джазыучу, джамагъат къуллукъчу Хубийланы Осман кёб китабла чыгъаргьанды. Ол китаблада туугъан халкъны джашауу, граждан къазауат, Уллу Ата джурт къазауат, андан сора тюрлениуле, адамны ич дуниясы, туугъан джерини суратлары аслам орун аладыла. Аны назмулары, композиторла макъам салыб, джырла болуб джырланадыла. Осман къарачай адабиятны ёсдюрюуге чексиз къыйын къошханды. Адабиятыбызны ёсдюрюуде  уллу джетишимлери ючюн къырал саугъала бла саугъаланнганды. Анга «Къарачай-Черкесияны халкъ джазыучусу» деген ат аталгъанды. 

Хубийланы Осман 2001-чи  джыл Черкесск шахарда ауушханды.

Энчи китаблары:

1.Комсомол джырла. - Назмула. Микоян-Шахар,1936.

2.Абрек. Повесть. - Микоян-Шахар,1938.

3. Время. - Черкесск, 1957.

4. Анам. Назмула. - Черкесск, 1960.

5. Ант. Назмула, джырла, поэмала. - Черкесск, 1963.

6. Аманат. Трилогия. - Черкесск, 1959-1960.

7. Адамла. Повесть. - Черкесск, 1966.

8. Мурат Хапарла бла назмула. - Черкесск, 1968.

9. Джукъусуз кечеле. Роман. - Черкесск. 1969.

10. Дерт. Повесть. - Черкесск, 1971.

11. Джылла. Назмула, хапарла, очеркле. - Черкесск, 1974.

12. Люди. Повесть. - М., Современник, 1974.

13. Туугъан джерим. - Назмула. Черкесск, 1976.

14. В пути. Стихи и поэмы. - Ставрополь, 1980.

15. Родимый край. - Стихотворения и поэма. М, Современник,  

1981.

16. Джашау бла фахму. Эсге тюшюрюуле, статьяла, хапарла. –

Черкесск, 1982.

17. Сёлешедиле таула. Назмула, хапарла, очеркле, роман. –

Черкесск,1987.

18. Ассы. Роман. - Черкесск, 1988.

19. Аманат. Экинчи кере чыкъгъаны. - Черкесск, 1990.

2. Устаз «Малкъар», «Теберди» деген назмуланы кескин окъуйду, тенглешдиреди, сабийлеге да кёзюу-кёзюу окъута, тилни суратлау мадарларын да ачыкълай.

Соруула бла ишлеу;

1. Тилни суратлау мадарларын айырыу (тенглешдириуле, белгилеуле, бетлеуле).

2. Джазыучуну «Кёзлерими алалмайма тауладан» деген назмуларын анализ этиу, тенглешдириу.

Кёзлерими алалмайма тауладан,

Къучакъларым келед барын узалыб.

Ёзенледе эллени кёрсем барыб,

Сау бир къарыш ёсеме мен къууаныб.

 

Тансыкълайма тюзлени да айырмай,

Бетджанлары сакълайдыла ёлюмден.

Мени джуртумд бютеу бары кёрюннген

Къалайын да аз сюймейме элимден.

 

Багъалыса саулай джерибиз меннге

Кемсиз ариу кёрюнеди хар затынг,

Таурухдача кёб сууунг, тауунг, чатынг,

Туугъан Джуртум, Россияды сени атынг.

1.Поэтни туугъан джерин къалай сюйгенин кёргюзген тизгинлени табыб окъугъуз.

2. Тебердини юсюнден дагъыда кимле джазгъандыла?

3. Сёзлюк иш: эннген-энишге тюшген, мийикге-бек ёрге, антау гебенле-мийик къаланнган бичен

IV. Дерсни бегитиу.

Соруула бла ишле:

1.Тилни суратлау мадарларын айырыу (тенглешдириуле: Таурухдача кёб сууунг, тауунг, чатынг, Сау бир къарыш ёсеме,  белгилеуле - Бетджанлары сакълайдыла ёлюмден).

2. Магъаналы сёзлеге синонимле табыу: Туугъан джуртум – Ата джуртум, Россия (Эресей), Россия Федерация.

3.  Эпитетле къаллай сёзледиле? (Туугъан Джуртум, кёб сууунг, Сау бир къарыш)

V. Дерсни тамамлау (рефлексия). Окъуучуланы билим дараджаларына кёре багъа салыу; сабийле бла бирге дерсни оюмлау (тамамлау). Хубийланы Османны джашау джолу бла эмда чыгъармачылыкъ иши бла бираз шагъырейлендик; авторну назмуларыны иннет магъаналарын, алада хайырланнган тилни суратлау мадарларын ачыкъладыкъ; назмуланы окъуй, Ата джуртуна, туугъан джерине сюймеклигин ангыладыкъ, чыгъармаланы текстлерин сюзе, тил байлыгъыбызны бираз ёсдюрдюк.

                               Памяткачыкъ сабийлеге:

 

                              Хубийланы Осман, Ахияны джашы

                                           (1918-2001)

                            1. Туугъан джери - Огъары Теберди

                            2. Окъугъан джери: Огъары Тебердиде эл школ, Микоян-Шахарда (Карачаевск) рабфак, Ставрополда устазлыкъ институтну литература факультети.

3. Иши: аскерде къуллукь эте тургъанлай Уллу Ата джурт къазауат башланыб, анда къазауатда болады, андан джаралы болуб къайтады, миллети бла  Азия сынамны чегеди, анда эл школда устаз болуб ишлейди, туугъан джуртуна къайтханында "Къызыл Къарачай " газетни редакциясында ишлейди, радиокомитетде, джазыучуланы союзунда ишлейди.

4. Чыгъармалары: "Теберди", "Шохлукъ",   "Малкъар", "Кёзлерими алалмайма тауладан", "Тенгле" (хапар).

5. Китаблары: "Ант", "Комсомол джырла", "Заман", "Аманат", "Адамла", "Ассы"...

6. Ёлгени: Черкесскеде ёлгенди, Джингирик къабырлада, анасыны къатында бастырылгъанды.

 

VI. Юйге иш. Окъуучуланы билим дараджаларына кёре юй иш бериу:

1. «Малкъар», «Теберди», «Кёзлерими алалмайма тауладан» деген

назмуланы кескин окъуб келирге.

2.Назмулада эпитетлени джазыб келирге.

3. Тебердини юсюнден башха назмуланы да эсге тюшюрюрге.

4. Кеслери джаратхан бир назмуну азбар этерге.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дерсни темасы: Сюйюнчланы Азамат. «Минги Тау», «Капитанны джыры».

 

Дерсни мураты:

1.     Сюйюнчланы Азаматны Минги Тауну ариулугъун, айбатлыгъын суратлагъанын, «Капитанны джыры» деген назмусунда Россия Федерацияны Джигити Ёзденланы Дюгербийни джашау джолу бла аны джигитлик ишлерини суратлагъанын ачыкълау;

2.      батыр тахсачыны къазауатны заманында джауланы тылларында этген джигитликлеринден сабийлеге хапар бериу;

3.     окъуучуланы Ата джуртха сюймекликлерин теренлеу.

Дерсге окъуу керекле: окъуу дерслик китаб (къарачай адабият 7-чи класс), экранда авторну сураты, ишчи эм сёзлюк дефтерлери, китабларыны кёрмючю, видеоэкранда презентация: джазыучу, поэт Сюйюнчланы Азаматны сёлешгени.

 

Дерсни барыуу (ушакъ, соруу халда):

 

I. Дерсге мизам салыу.

II. Юй ишни тинтиу:

Классха соруула:

1. Гыпы айранны юсюнден, аны тарихинден хапар соруу.

2. Акъ суудан къаллай азыкъ тым этиледи? (дефтерлерине джазыб келгенни окъутуу).

3. Ёзденланы Якубну «Айран» деген джырын азбар айтдырыу.

Ш. Джангы дерсни ангылатыу:

1. Сюйюнчланы Азаматны джашау джолуну, чыгъармачылыкъ ишини юсюнден устазны ушагъы.

Сюйюнчланы Алимни джашы Азамат 1923-чю джыл январны 10-да Джёгетейде туугъанды. Ол орта школну бошагъанлай, Ата джурт къазауатха кетгенди, андан джаралы болуб къайытханды.

Чимкентде устазлыкъ институт бла Нальчикде Къабарты-Малкъар университетни филология бёлюмюнде баш билим алгъанды. Ол школну директору, окъууну район бёлмесини тамадасы, Къарачай шахарны институтда тамада устаз болуб ишлегенди.

Азаматны биринчи назмулары онджети джылында басмаланнгандыла. Ол андан бери талай китаб джазгъанды, кёб назмусу джырла болуб джырланадыла. Сюйюнч улуну чыгъармалары орус, украин, татар, якут эмда башха тиллеге кёчюрюлгендиле. Азамат юйюню къатында, музей  ачханды. Сюйюнч улу Азамат Къарачай-Черкесия Республиканы Халкъ поэтиди, кеси да 2012 джыл ауушханды.

Энчи китаблары:

1. Къобанны мынчакълары. Назмула. - Черкесск,1959.

2. Адамлыкъ. Хапарла. Повесть. - Черкесск,1966.

3. Къарнаш таула. Назмула. - Черкесск, 1967.

4. Илкер. Назмула. - Черкесск, 1973.

5. Джанкъылыч. Назмула. - Черкесск, 1981.

6. Алгъыш. Назмула. - Черкесск, 1984.

7. Аргъыш. Назмула. - Черкесск, 1988.

8. Там, где мчался конь богатыря. - Черкесск,1999.

9. Сирийская сабля. - Карачаевск, 2000.

10. Поздняя звезда. - Карачаевск, 2000.

11. Белая лебедь на синей волне. - Карачаевск,2001.

12. Заповедный край - Теберда. Домбай. - Ставрополь,2002.

13. Караванная звезда. - Черкесск,2002.

14. Двойной узел. Повесть. - Черкесск,2002.

Бюгюн Сюйюнчланы Азаматны «Минги Тау», «Капитанны джыры» деген назмуларын окъурукъбуз, тинтерикбиз, сюзерикбиз, адабиятны джорукълары бла айырлыкъбыз.

Назмулада, джашагъан джерибизде эм белгили тауубузну  Минги Таууну -ариулугъун,  айбатлыгъын джыргъа салгъанын билликбиз. Джырлагъа тынгларыкъбыз. Минги Тау кавказ миллетлеге,  артыкъ да аны тёгерегинде джашагъан къарачайлыла бла малкъарлылагъа бек багъалыды,  не ючюн десегиз,  ала бу мазаллы тауну эки джанында ёмюрлюкден бери да орналыб джашайдыла. Минг-минг джыллагъа шагъат болгъан пелиуаннга Минги Тау деб аны ючюн аталгъан болур. Минги Тау къарачай-малкъар миллетни Ата джуртуну белгисича,  джашау джуртуча , насыб юлюшюча,  джарыкъ муратыча нарт таурухладан бери суратланады.  Джырчыла,  назмучула,  суратчыла да сейирсиниб,  аны сыфатына кёб аламат чыгъармаларын атагъандыла. Алай а,  автор кесини сезимлерин,  сагъышларын,  оюмун ангылатыр ючюн,  энчи кёз къарамын айтады.

Назмуну лирика сыфаты, Кавказны туугъан уланыча,  тамаша тауну къуру бусагъатда джашагъанланы атындан суратлаб къоймай,  ата-бабаладан келген сыйлы джуртну тарихин эсибизге салады,  аны келлик тёлюлеге да аманат этеди.

2. Устаз «Минги Тау» деген назмуну кескин окъуйду, сабийлеге да окъута, тилни кескин мадарларын ачыкълайдыла, адабиятны теориясындан берилген джорукъланы да ангылатады.

Назмуну баш иннети - туугъан джерге сюймеклик,  аны сыйын кёлтюрюу, махтаулулугъун ачыкълауду. Бу магъананы терен кёргюзтюр ючюн,  темир юйге темир чюй керекди дегенлей,  назмучу кескин мадарла табады. Ол мадарланы юлгюлерин келтирейик.

Джазыучу, адам бла ушакъ этгенча, тау бла сёлешеди. Бу мадар бла — олицетворение бла,  автор окъуучуну кесине джууукъ этер ючюн хайырланады. Джангы тенглешдириуле, белгилеуле (эпитетле),  метафорала табады.

Сёз ючюн, къарны джылтырагъанын автор тейри джарыкъ бла тенглешдиреди.  Биринчиси, «тейри» сыйлы сёздю,  экинчиси,  «джарыкъны» нюрю да,  джылыуу да барды.

Къарны, бузну да кёлтюре,

Сен бел къатдырыб, джаш болуб,

Мийик тауланы тёрюнде

Ёхтем тураса баш болуб

Минги Тауум, Минги Тауум,

Кавказ таулада тамада,

Кече-кюн да джылтырауунг

Тейри джарыкъча тамаша.

Юлгюге белгилеулени (эпитетлени) келтирейик. «Отлукъ ташларынг – отджагъа,  мермер ташларынг – босагьа».  Былайда адамны табигъат бла джашауунда бирлиги кёрюнеди.  Таулу юйюн,  тыбырын,  босагъасын арбазында хунасына дери ташдан ишлегенди.  Сыйлы таугъа таулула аны ючюн да табынадыла. «Сени джаратхан табигъат бизге бергенди саугъагъа»,  - деб,  поэт аны ючюн айтады.

Отлукъ ташларынг — отджагъа,

Мермер ташларынг — босагъа,

Сени джаратхан табигъат

Бизге бергенди саугъагьа.

 Назмуда метафорала магъананы артыкъ да бек терен ачыкъларгъа болушадыла. «Кавказ таулада тамада» - башчы деген магъанада айтылады.  «Мийик тахтагъа миндириб,  шыйых ишлеген минара».  Минара муслиманланы намаз этиучю мекямларыны - межгитни эм мийик чыкъгъан, азанчы азан къычыргъан сыйлы джериди. Автор тауну мийиклигин мийик минара бла тенглешдирген бла къалмай, таугъа «шыйых ишлеген минара» – дейди. Ол бек сыйлыса деген магъананы тутады.

Тёгерегинге нюр бериб,

Кёкню тюбюнде агъара,

Мийик тахтагъа миндириб,

Шыйых ишлеген минара. 

«Сен бизге – ата тохана,  заман оймазлыкъ акъ къала» – деген метафораны джашыртын магъанасын туру этейик. «Ата тохана»  - бабаладан келген уллу юйдю. «Заман оймазлыкъ акъ къала» - ёмюрлени узагъына джуртну сууукъдан,  джелден эмда халкъны башха къыйынлыкъладан сакълагъан аскер мекямча,  «акъ»  деген таза, огъур ишлени белгисича ангылашынады.

Сени джагъангы аманат

Этгенле бизге аккала.

Сен бизге-ата тохана,

Заман оймазлыкъ акъ къала.

«Сени сыфатынг – къыбылама» деген метафора Минги Таугъа къараб,  таулула джолоучулукъда да ышан этиб тургъанларын айтады. «Сени суратынг дууабыз» – деген сёзлени ич магъаналарына къарайыкъ.  Таулула бурун башха джерлеге джолоучу болсала, тауланы ташындан бир кесекчигин неда гитче ташчыкъны алыб кетгендиле. Туугъан джерни белгисича,  заранладан сакъларыкъ дууача джюрютгендиле. Аллай адет болгъанды.

Сени сыфатынг къыбылама,

Сени суратынг дууабыз.

«Узакъ кетсек да,  сагъыныб,  сеннге таяныб турабыз»  деген сёзледе терен оюм айтылады.  Туугъан джерден кенгде,  башха тыш къраллагъа джол тюшсе да,  таулагьа сюймеклик джюрекде сакъланады деб,  автор алай бегитеди.

Узакъ кетсек да, сагъына,

Сеннге таяныб турабыз.

3.Устаз кескин окъуйду, «Капитанны джыры» деген назмуну. Батыр тахсачыны къазауатны заманнында джауланы тылларында этген джигитликлерин ачыкълайды, сёзлюк иш да бардыра.

4. Сабийлеге кескин окъутуу (3-4 сабийге), ангылагъанларыча хапар айтдырыу.

Капитан  Езденланы Дюгербий разведчиклени бёлеги бла 1944 –чю  джылда герман фашистле къуршоулагъан Варшавадан польcкий генерал-полковникни Роле Жемерскийни эмда аны штабын къутхарыуда болгъанды.  Артда Жемерский Польшаны халкъ аскерини баш командующийи болгъанды (Дюгербийни суратын кёргюзюу).

«Капитанны джыры» деген назмусунда, Россия Федерацияны Джигити Езденланы Дюгербийни джашау джолу бла аны джигитлик ишлерини суратланыуу бу тизгинледе да ачыкъланады.

 

…Ата джуртну джакълар ючюн джауладан,

Кюреширге ант этдиле алтаулан,

Буйрукъ алыб атландыла Москвадан,

Башчылары Ёзден улу капитан…

 

…Таулу джашны кёбдю таукел ишлери,

Тыш къраллагъа элтди аны джазыуу:

Аны джангыз Варшавада сермеши –

Джигит джыргъа тыйыншлыды махтауу!..

 

Джараларынг къыйнаса да, Дюгербий,

Къурч къылычынг тюшмед сени къолунгдан.

Хорлам кюннге ат белинде тюбединг

Азатланнган Праганы джолунда!

5. Сёзлюк иш: нюр – джарыкъ, джигит – батыр, юйюр – бир юйдеги, чомарт – халал.

IV. Дерсни бегитиу.

1. Минги Тауну башына биринчи кимле чыкъгъандыла?

2. Минги Тауну мийиклиги ненча метрди?

3. Бу «Минг Тауум» деген назмуда тилни кескин мадарларын айт.

4. Къайсы тёрт тизгинде аллитерация барды?  Юлгю кетир.

5. Аллитерация деб неге айтылады?

6. Рифма деб неге айтадыла? Рифмаланы къаллай тюрлюлери болады?

7. Поэтни назмуларындан юлгюле келтириб, къарачай назму силлабикалыкъ джорукъ бла этилгенин бегитигиз.

8. Метафора деб неге айтылады? (Юлгю)

9. Назмуну тилини кескинлигин неде кёресиз?

V. Дерсни тамамлау (рефлексия). Окъуучуланы билим дараджаларына кёре

багъа салыу; сабийле бла бирге дерсни оюмлау (тамамлау): поэт Сюйюнчланы Азаматны джашау джолу бла эмда чыгъармачылыкъ иши бла танышдыкъ; адабиятны бир къауум термининден хапар билдик; назмуларыны иннет магъаналарын, алада хайырланнган тилни суратлау мадарларын ачыкъладыкъ; назмуланы окъуй, Сюйюнчланы Азаматны «Минги Тау»  назмусуну ала бла бирлиги - бу мийик тауну юсю бла джуртха,  миллетге сюймеклигин кёргюзтгенин сездик; Минги Таугъа сюймеклигин, къаллай игиликле ашхылыкъла теджегенин кёре, тил байлыгъыбызны, табигъатыбызгъа, джуртубузгъа ич сезимибизни бираз ёсдюрдюк.

                                         Сабийлеге памятка:

                     Сюйюнчланы  Азамат, Алимни джашы.

                                        (1923-2012)

                1. Эски Джёгетейде.

2. Школну, Чимкентде устазлыкъ институину, Нальчикде Къабарты-Малкъар университетни.

3. Школну бошагъанлай Ата джурт къазауатда болгъанды,  школда устаз, школну директору, районну инспектору, тамадасы, пединститутда устазлыкъ этгенди.

4. Назмула джазыб онбеш джылында башлагъанды, аны джюзден артыкъ назмуларына композиторла макъам (мелодия) салгъандыла, джырланадыла: "Къарачайгъа джыр", "Минги Тау", "Капитанны джыры", "Туугъан юйюнгю тыбыры", "Къарачай атла",  "Къарачайгъа къонак келсе"... Назмулары орус, украин, къазах, татар, якут, дагъыда башха тиллеге кёчюрюлгендиле. Повести "Халал джюрекле", аны кесеклери "Ана", "Гинджи",  "Ай кёпюр".

5. Энчи китаблары: "Къобанны мынчакълары", "Къарнаш таула", "Адамлыкъ", "Илкер", "Джанкъылыч"... "Къарачай- малкъар орус сёзлюкню" (1965), "Къарачай-малкъар назмуну къуралыууну тамаллары", илму ишлени авторуду, фольклор джыйгъан, тинтген литераторду.

6. Карачаевск шахарда ауушханды,  бусагъатда аны юйю музейди. Азаматны атын Карачаевскде сабий библиотека джюрютеди.

VI. Юйге иш. Окъуучуланы билим дараджаларына кёре юй иш бериу:

1.  «Адамгъа туугъан джерден сыйлы джурт джокъду».

«Тойгъан джерден туугъан джер ашхы»—деб,  акъылман къартла нек айтханларын юйде соруб келиб, дерсде ачыкълагъыз.

2. Кескин окъуб, назмуланы магъанасын айтыргъа, эмда рифмаланы окъургъа.

3. Китабда соруулагъа толу джууабла хазырлаб келирге.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дерсни темасы: Джегилиучю эмда джегилмеучю этимле.

 

Дерсни мураты:

1.     Джегилиучю, джегилмеучю этимлени бетде, санда тюрлениулерине эс бёле, теманы кескин ангылатыргъа;

2.     Айтылгъанны энчи ишле бла бегитиу, джазыу ишлени таза, халатсыз толтурууларына эс бёлюу;

3.     Дерсни эпиграфында кёргюзтюлген адамлыкъны, ишленмекликни, Джуртха, ана тилге сюймекликни ёсдюрюу.

Дерсге окъуу керекле: дерсни эпиграфы: «Окъуу, билим, намыс- адамлыкъны шартыды»; окъуу китабла, тефтерле; мультимедиа: видеопроекторда таблицала.

 

Дерсни барыуу:

 

I Дерсге мизам салыу. Сабийлени дерсге хазырлау, дерсни мураты бла шагъырей этиу.

II. Юйге ишни тинтиу.

Соруула:

- Этим деб неге айтабыз?

- Аны айтымда къуллугъу къалайды?

-Этим къаллай соруулагъа джууаб этеди?

-Этимни джегилиуюн къалай ачыкъларгъа (билирге) боллукъду?

Бу соруулагъа джууаб алгъандан сора тюбюндеги буйрукъчу этимледен (юлгюге кёре) айтымла къураб, тефтерлерине джаздырыу.

Сёзле: бар, окъу, кюл, сор, бил, тын, уу, ал.

Юлгю: Аслан школгъа эсине тюшсе бир барады, бир къояды (не этеди?). Хасан айтылгъанны бек дженил тындырды (не этеди?).

Юйге берилген 15-чи ишни къалай толтургъанларын, айланыб, къараб чыкъгъандан сора 2 окъуучугъа окъутуу.

III. Джангы дерсни ангылатыу.

14 – чю бетде 7-чи параграфда кёргюзтюлген теманы – джегилиучю бла джегилмеучю этимлени- окъуб, аны джангы окъуллукъ материал болгъанын эслерине сала, алай бардырыргъа.

Сёзден, алгъы бурун этимни бу къауумларын ачыкъларгъа: ала джегилиулерине кёре – джегилиучюле бла джегилмеучю этимле болуб – эки къауумгъа юлешинедиле. Сёз ючюн дейик: айырыб чертерге кереклиси былайды: сёз санда, бетде тюрлене эсе, ол джегилиучю этим болады. Аллай этимле соруулагъа джууаб бередиле.

Сёзден: келгенди, джукъланады, учадыла, джылтыратханды д.а.к. Соруулары: не этгенди? не этеди? не этедиле? не этгенди?

Къаллай да болсун, къайсы да болсун этимни сорууларыны бирине да джууаб берир (этер) хыйсабы болмагъан, не санда, не бетде, не заманда тюрленмеген этимлеге кёчмеучю этимле дейдиле.

Бу тюбюндеги сёзле этимле болгъанлыкъгъа, тюрленмейдиле: чабыб, джорта, басыб, джукълана – джана, д.а.к. Классда 18-чи ишни, излемине кёре, тындырыргъа. Эки сабий да къангада ишлейдиле бирге, устазны теджеую бла джегилиучю этимлеге, бири да джегилмеучю этимлеге 3-шер айтым къураб джазадыла.

Юлгю: джегилиучюлеге - барды, уянды, джегилмеучюлеге - барыб, уяныб Китаб бла ишлеу.

Классда, текстни юлгюсю бла хайырлана, 19-чу ишни толтурургъа: джегилмеучю этимледен джегилиучю этимле къураб джазаргъа.

Сёз ючюн: кирлик (бери кирлик адам) кирир-киргенди, кирликме, кирликсе, кирмейбиз д.а.к.

IV. Дерсни бегитиу.

Соруула:

1. Барды, уянды, ташаяды деген этимле къайсы къауумдандыла (джегилиучю, джегилмеучю)?

2. Барыб, уяныб, къууаныб, ташая дегенле уа?

3. Барыр, турур, олтурур деген джегилмеучю этимлени джегилиучю этимле этиб, ким айтады?

V Дерсни тамамлау (рефлексия). Окъуучуланы билим дараджаларына кёре багъа салыу эмда дерсни биргелей оюмлау: джегилиучю, джегилмеучю этимлени бетде, санда тюрлениулерине эс бёле, теманы деменгили ангыладыкъ; айтылгъанланы энчи ишле бла бегитдик; джазыу ишлени таза, халатсыз толтурулууларына эс бёлдюк; дерсни эпиграфында кёргюзтюлген адамлыкъны, ишленмекликни, Джуртха, ана тилге сюймекликни ёсдюрюрге кюрешдик.

VI. Юйге иш: Окъуучуланы билим дараджаларына кёре юйге иш бериу

1. Окъургъа 7-чи §;

2. Джазаргъа 20 - чы иш.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дерсни темасы: Джегилмеучю этимле. Этимсыфат

 

Дерсни мураы:

1.     Джегилиучю этимлени джегилмеучю этимледен къалай айырыргъа боллугъун, аны кибик этимсыфатны къуралыуун окъуучулагъа ангылатыргъа.

2.     Айырыб, этимсыфатны алгъы бурун этимден, андан сора анга къошулгъан сыфатдан къуралгъанын чертерге, сабийлени этимсыфатны ышанлары бла толу шагъырей этерге.

3.     Тилге, адабиатха сюймекликлерин теренлетирге.

Дерсге керекле: окъуу китабла, тефтерле; мультимедиа: видеопроекторда таблицала.

 

ДЕРСНИ БАРЫУУ:

 

I. Дерсге мизам салыу. Сабийлени дерсге хазырлау; дерсни мураты бла шагъырей этиу.

II. Юй ишни тинтиу.

Соруула:

- Къатлаучу айырмагъа деричин биз этимни къаллай, къайсы айырмаларын окъугъан эдик, ким айтады? (Тюз, араш, къайтыучу,  зорлаучу айырмала).

-Къатлаучу айырма дегенни къалай ангылайсыз? Былай нек айтылгъанды этимни бу тюрлю айырмасына? (Ишни къатланыб этилгенин кёргюзгени ючюн. Сёз ючюн: чабдыр, ачар, джюлютдюр, талашыр…).

-Бу айырмада тунакыладан сора къаллай джалгъаула джюрютюледиле? (-дыр, -дир, -дур, -дыр).

-Этим тамал –ч, -ш тунакылагъа бошалса уа къаллай джалгъаула къошуладыла? (-ар, -ыр, -ур, -юр)

-Тир, -тур, -тюр- аны кибик –р бла –м тунакылагъа бошалгъан этим тамалгъа къаллай джалгъаула къошулургъа боллукъдула? (-ыр, -ар)

Джазаргъа берилген 53-чю ишни къалай тындыргъанларын 2-3 сохтадан сорургъа.

Къайтарыргъа берилгенни –джегилиучю, джегилмеучю этимлени, бири биринден айырта, сабийлеге соруб, устаз кеси да ол этимлени юслеринден бир бёлек сёз айта, аланы бегите, этимсыфатны ангылатыугъа кёчеди.

III. Джангы дерсни ангылатыу.

Этим деб неге айтабыз? –деген соруугъа джууаб алгъандан сора, сыфат деб а? -деб сорады устаз.

Тынгылы джууаб алгъандан сора:

-Этим эмда сыфат ышанлары болгъан этимни тюрлюсюне этимсыфат, дейдиле, деб ачыкълай, айтханларын юлгюле бла бегитеди.

54-чю ишде айырылыб басмаланнган сёзлени магъаналарын, айтымда къуллукъларын айырыб чертеди.

Сёз ючюн: къазгъан ишчиле (не этген?), джаш сабанчыла (къаллай?), хакъыбыз берген (не этген?), зауукъ джашауну (къаллай?).

Энчи иш: джаш деген сёзню эки магъанада да хайырлана бирер айтым джазыгъыз, къара деген сыфатны этимсыфатха айландырыб бир айтым къурагъыз.

Китаб бла ишлеу.

Этимсыфатны ышанлары бла танышыу. Этимсыфатны этим ышанлары:

1). Затны ышанын, сыфатны сорууларына джууаб бергенча кёргюзтюб къоймай, (къаллай? -акъ, кёк, къара)-ала ишни юсю бла кёргюзтюлгендиле.

2). Этимсыфатны заманланлары белгилидиле, ала джюрюйдюле этимсыфатны къуллугъунда.

3). Этимледеча, этимсыфатда да формала джюрюйдюле: -ал- ал-ма-гъан; ал-дыр-алмаз-лыкъ.

4). Этимсыфатны бир къаууму атла бла келселе кеслерине ушаш болуш излейдиле.

Сёз ючюн: - баргъан-къайры? неге? -школгъа – бериучю болуш.

Этимсыфат ышанладан да къуру тюлдю: ол да тамам сыфатча, затланы къаллай, неллай болгъанларын ачыкълайды. Соруула: къайсы джыл? - кетген джыл. Бу шартдан, ышандан сора да этимсыфат атны магъанасында джюрюй, аны кибик, ала болушлада, санлада да тюрленедиле.

IV. Джангы дерсни бегитиу

Соруула:

1. Къайсы деген соруу сыфатныкъмыды огъесе этимсыфатныкъымыды? Ким джарашдырыб айтады аны юсюнден, юлгюле да келтире?

2. Джыгъылгъан джашчыкъ деген сёзтутушха къаллай соруу салыргъа боллукъду?

3. 55-чи ишден этимсыфатны къайсы? къаллай? деген сорууларына джууаб берген сёзлени табыб, ким айтады?

4. Этимсыфат атны магъанасында келсе бетде, санда тюрленемиди?

V. Дерсни тамамлау (рефлексия). Окъуучуланы билим дараджаларына кёре багъа салыу эмда дерсни биргелей оюмлау: джегилиучю этимлени джегилмеучю этимледен къалай айырыргъа боллугъуна эс бёлдюк; аны кибик этимсыфатны къуралыу джолларын къайтардыкъ; айырыб, этимсыфатны алгъы бурун этимден, андан сора анга къошулгъан сыфатдан къуралгъанын чертдик; этимсыфатны ышанлары бла толу шагъырей болдукъ; тилге, адабиатха сюймеклигибизни теренлетдик.

VI. Юйге иш: Окъуучуланы билим дараджаларына кёре юйге иш бериу

1.Окъургъа 18–чи §.

2. Джазаргъа 56-чы иш.