Пояснительная записка по алтайскому литературному чтению 2 класс

JАРТАМАЛ СОС

Литературалык кычырышла иштеер программа «Об образовании в РФ» Федерал jасакка (№ 273–ФЗ, 29.12.2012), Федерал эл-тергеелик ÿредÿ стандартка (№373,6.10.2009 г.), Муниципал бюджет текши уредуликтин «Jабаганнын орто текши ÿредÿлу школынын» баштамы школдордын текши уредузинин Тос программазынын (№56, 21.05.2011) некелтелерине, «Иштеер программаны тургузар некелте-ээжи (положение)»-ге (№96, 26.08.2014) тайанып, Н.Б.Тайборинанын тургускан программазы «Литературалык кычырышла иштеер программалар (1-4 класс)» аайынча тургузылган.

Литературалык кычырыш баштамы класстарда тос предметтердин тоозына кирет. Берилген предметте уренчик кандый jедимдерге jeткенинен оско предметтердин камаанду болор. Кычырарынын урокторында jеткен jeдимдep jaныc ла кееркедим литератураны кычырарына керекту болбой, оско до предметтердин тексттерин кону кычырарына ла оны ондоорына, анайда ок уренчиктердин текши билгирин, когус-корумин теренжидип, кокси элбек улус болорына таскадат.

Баштамы класстарда литературалык кычырыштын тос амадулары:

- текстти чокым-japт, кону кычырып, кычырганын когуске аларга уренери;

- эрмек-куучыннын бастыра будумдерин онон ары теренжидип, ол аайынча билгирлерин элбедип, башка-башка будумду тексттерле иштеерге уренери; бичиктерле jилбиркеп, кычырарын суурине таскамал алары; башка-башка бичиктерди jилбиркеп корорине ле ол бичиктердин ортозынан бойына керектузин талдап аларына уренери;

- кееркедим jaйaaндык jайалтазын ачарына, кандый ла немени jилбиркеп корорине уредери; кееркедим произведениелерди кычырганда, ондо айдылган керектерди jypeги ажыра откурип, килегенин, japaтпай турганын чыгара айдарга уренери; соско сескир ле кееркедим произведениеде не керегинде айдылганын ондооры;

- кееркедим литература ажыра jaкшы кылык-jaндy кижи болорына таскап, килeмjи, наjылык, чындык ла кандый ла немени учына jeтиpe эдип турарына тазыктырары; торол калыгынын туукизиле, чум – jандарыла, кеендигиле (исскуство) jилбиркеерге, анайда ок Россиянын ла оско до ороондордын калыктарынын jурумиле, кеендигиле jилбиркеерге тазыктырары;

- торол ло орус, анайда ок оско до укту калыктардын балдарга учурлаган литературазыла таныштырып, уренчиктерди кееркедим литератураны куунзеп кычырарына jилбиpкeдepилe коштой, Торолине, калыгына тузазын jeтирерге амадаар куун-санаа таскадары.

Литературалык кычырыш баштамы класстарда уренер тос предмет болуп турганыла коштой, jурумдик таскамал (воспитание) аларында суреен jaaн камаанын jeтирет.

Баштамы класстарда уренчиктердин jaжынa келижип турган чумдемелдерди кычырганы олорго ак-чек санаалу, турумкай, jaкшы кылык-jaндy кижи болуп озорине болужат. Чумдемелдерде геройлордын эткен керектери, эрмек – куучыны ажыра бойынын кылык-jaнын ондоп, эрмек-куучынын тунейлеп, олордон тем аларга эмезе олорго туней болбоско таскамал алат. Школдын бичиктеринде берилген чумдемелдерди кычырып тура, оско до бичиктерди куунзеп кычырарына ла эрмек-куучыннын башка-башка будумдериле тузаланарга уренет. Бу уроктордо кееркедим чумдемелди кону, чокым-japт, бойында эмезе унле тыныда кычырарга уренип алганы оско до уроктордо керекту болот.

Курсты jeдимдy откони тургускан амадуга келиштире диалог, монолог эрмек-куучын тургузарына, кычырганы аайынча бойынын куун-санаазын чыгара айдарына ла башка-башка будумду тексттерле, бичикте берилген кош материалдарла иштеерге, башка-башка будумду созликтерден, энциклопедиялардан керекту jeтиpyлep табарына суреен jaaн камаанын jeтиpeт. Кычырарынын урокторында уренчиктер бичикчи кычыраачылар болорго уренет: jaaнтайын билгирлер аларга амадаары (танынан jaны бичиктер кычырары), баш2л-башка будумду кычырыштарды jaныc ла урокто эмес, анайда ок оско до учуралдарда тузаланарга, кычырган эмезе уккан jeтирулерди ле чумдемелдерди ондоп, ондо не керегинде айдылганын куучындаарга, танынан бойы керекту бичиктерди талдап аларга.

Бичиктерде берилген произведениелерди кычырып тура, баштамы класстардын уренчиктери кееркедим чумдемелдердин тилине ajapy салып уренет: кандый бир учуралды коргускенде, автор кандый состор ажыра кычыраачыны кородошко, суунчиге, килемjиге ле оско до айалгага экелип турганын шиндеерине таскамал алат.

Берилген программа мындый бичик-комплектке тайанган:

1. Н.Б.Тайборина, М.А.Барантаева, А.Б.Тадырова. Литературалык кычырыш. Уреду бичик 2 класс. Горно-Алтайск, 2012

2. Н.Б.Тайборина, А.Б.Тадырова. 2 класста литературалык кычырыштын урокторын откурери аайынча методика ууламjылар. Горно-Алтайск, 2012

3. Е.Д.Чандыева, С.В.Абысова Электрон приложение. Литературалык кычырыш 2-4 класс.

 

ПРЕДМЕТТИН (КУРСТЫН) ТЕКШИ ААЙЫ

Литературалык кычырыш 1-кы класста Таныктости уренип божогон кийнинде башталат.

Кычырар тексттердин тематиказы. Алтай, орус ла оско до калыктардын оос чумделгези: чорчоктор, кожондор, табышкактар, coojындap, модop ло кеп состор; алтай ла оско до укту поэттердин кычырарга состори эпту ле эске уренерге jeнил кочурмелери; 1 класстын уренчиктеринин jажына келижип турар ада-энелердин ижи, Тороли, ар-буткени ле тындулары, балдардын jypyми, кижи, улус ортодо колбулар, нajылык, нокор, чындык, jaкшы ла jaмaн деген ондомолдорды коргузип турган чумдемелдер ле торол калыгынын чум-jaнын, корум-шуултезин, тилинин jаражын, байлыгын сескедий кееркедим кеми бийик алтай бичиичилердин чумдемелдери, уренчиктердин jaжынa, озумине (психологиязына) келишкедий калыгынын туукизи керегинде тексттер, каткымчылу куучындар ла оско до чумдемелдер.

Кычырар тексттердин жанрлары: чорчок (албатынын, автордын), табышкактар, кожондор, модор состор, кокырлар, кеп состор, алкыш состор, тооломоштор, куучындар, улгерлер, баснялар.

Уренчиктер коп бичиктердин ортозынан керектузин бойы талдап табарына уренет. Кычырган чумдемелдер ажыра оско ороондордо бойына кубар балдардын jypyми керегинде, омоликте бойын канайда тудунарга, jaaн да, jaжыт та, бойынан оогош то улусла канайда куучындажарына, кандый ла ишти куунзеп эдерине ле онон до оско jaкшынак кылык-jaнгa таскамал алып, Тороли, эбире ар-буткен, телекей керегинде билгирлер алат.

Эрмек-куучыннын будумдери ле кычырары. Берилген болукке эрмек-куучыннын ла кычырарынын бастыра будумдери (кычырары, угары, куучындаары ла бичиири аайынча билгирлер), башка- башка будумду тексттерле иштеери кирет. Болук баштамы класстын уренчиктери эрмек-куучыннын культуразы ла коммуникатив таскамал аайынча билгирлер аларына ууландырылган.

Болукте тос jepде кычырары туруп jaт. Торт jылдын туркунына кычырарынын некелтелери солынып, jенилинен уурына кочот. Баштапкы ойлордо уренчиктер состорди, сосколбуларды узуктебей, буткулинче кычырып уренген болзо, онон ары состорди бириктирип, унле эрмектерге курмеп коргузерге уренет. Кажы ла класста кычырарынын кеми бийиктеп, ун joгынан бойында кычырып уренгениле коштой, текстте не керегинде айдылганын башка-башка будумде (токпой-чачпай буткулинче, кыскарта, талдап) куучындаары кирет.

Текстти кону, чокым-japт кычырарыла коштой, ондо не керегинде айдылганын ондооры ла ол аайынча текши ле тос шуулте чыгарарга уренер.

Уренчиктердин оос эрмек-куучынын тазыктырары (эрмек- куучынды угуп ла куучындап билери) кычырарыла коштой барар учурлу. Кемнин – кемнин кычырганын эмезе куучындаганын успей, jaзan тындап угала, ол аайынча сурактар берерге эмезе бойынын шуултезин чыгара айдарга уренер. Уредуде эмезе оско до ойдо одотон айалгага келиштире алтай элдин эрмек-куулынынын этикеди аайынча диалог эрмек-куучын тударына таскамал

алар. Торол калыгынын эрмек-куучын откуреринин этикеди керегинде билгирлерди бичикте берилген фольклор ло авторлордын чумдемелдери ажыра билип алар. Монолог эрмек-куучынды тазыктырарын автордын чумдемелине тайанып эмезе кандый бир темага келиштире берген jакылта ажыра откурер. Мындый иштер будургенде, уренчиктердин тили байып, укканын-коргонин эмезе кычырганын толо, кыскарта, талдап куучындаарга тазыгат.

Программада кееркедим чумдемелдерле иштеерине анылу ajapy эдилген. Литературалык кычырыштын урокторында тексттердин будумдери керегинде jурамал, jeтиpy, шуултелу) jетирулер берилет. Уренчиктер кееркедим, уредунин (учебный), окылу (деловой), билим тексттерди ылгаштырып, тексттердин бажалыктары содержа- ниелерине (темазына, тос сурагына) келижип турган ба, joк по деп, тунейлештирип корорине, текстти болуктерге болиирине, олорго ат адаарына, план тургузарына, чумдемелде тургузылган тос ло кош сурактарды ылгаштырарына уренет.

Программада литературоведческий ондомолдорго ajapy салынган. Кееркедим литературалык чумдемелдер, онын жанрлары (куучын, улгер, чорчок (автордын); фольклордын жанрларын (чорчок (албатынын), кеп куучын, кеп сос, табышкак, тооломош); кееркедим чумдемелдердин тос темазы, тос шуултези, литературный герой, персонаж, портрет, сюжет, композиция. Тос герой, геройдын сур-кебери, ар-буткеннин jурамалы (пейзаж) керегинде баштапкы jeтиpулep алат.

Герой керегинде эмезе чумдемелде айдылган керектер аайынча автордын ла бойынын куун-санаазын чыгара айдары.

Jaйaлтaзын ачарына ууландырган иштер. Уренчиктердин jажына келижип турган текст аайынча изложение бичиир, кычырып алган кееркедим литературанын чумдемелине jaaн эмес сочинение бичиир. Калыктын оос чумделгезине тунейлеп, чорчок, табышкак, каткырмалар чумдеп бичиир, каталог тургузар.

Кычырган произведение аайынча диалог тургузар эмезе оны сценада коргузер.

«Чумделге jайааны». «Jайаандык иш» jайалтазын ачатан эп-аргалар ажыра уренчиктерге кееркедим чумдемелдерди терен ондоорына болужып, олордын чумдеер jайалтазын ачар иштер откурер. Кееркедим чумдемелдерди кычырганда, уренчиктердин jурумдик ченемелине тайанар.

Урокто кандый бир чумдемелди (узукти) алып, автордын бергенине тайанып, оны оос эрмек-куучын ажыра jypaдып, jузундерле (по ролям) кычыртып уреткенде эмезе онон до оско будумду иштер откургенде, олордын чумделге jaйaaны ачылат. Олор изложение, сочинение, улгер, чорчок бичигилеп, кееркедим соско jилбузи тыныйт.

УРЕДУНИН ТОС ПЛАНЫНДА УРЕДУ ПРЕДМЕТТИН (КУРСТЫН) JЕРИ

«Литературалык кычырыш» деген курска 135 час берилген. Литературалык кычырыш 1-кы класста «Таныктос»-ти уренип божоткон кийнинде башталат, текши 33 час берилген, (неделеде 1 час). 2-4 класстарда 1 частан (34 неделенин туркунына).

 

ПРЕДМЕТТИ (КУРСТЫ) ОТКОНИНИН ТУРУЛТАЛАРЫ

Программа баштамы класстын уренчиктерин jеткилдейт: уренчиктин бойынын турултазы, кижилик jедимдери (личностные результаты), метапредметный турулталар, предмет аайынча турулталар (предметные результаты).

Уренчиктин бойынын турултазы

1) торол калыгынын, Торолинин туукизиле оморкоп, башка- башка эл jypтaгaн тергееде оско укту албатыны тооп, олорло нак болоры;

2) кееркедим чумдемелдер ажыра ак – jарыктын устинде башка- башка ар-буткенду jерлер бар, ондо jузун-башка калык jypтaйт, олордын чyм – jaндары, тилдери, тыш будумдери

 

башка да болзо, je ончо калыктардын амадулары, санаа -куундери туней деп билгирле jeткилдeepи;

3) кычырган литературалык чумдемелдерди угуп, улгерлерди эске уренип, ондо берилген тил кееркедер эп-аргалар ажыра тилдин japaжын, ээлгирин сезери;

4) ачык-japык, оско улуска киленкей куун-тапту, улустын ачу- коронын ондоор кижи болуп озори;

5) кандый ла кижинин шуултезин тооп угарына, башка укту элдин туукизиле, кеендигиле jилбиркеп, олорло нак jypyn, ондоорго чырмайар улустар болуп озори;

6) омоликте jypepинин баштапкы ченемелин алып, школдо ло оско до jepлepдe бойын канайда тудунарын билери;

7) jурумде уренчик кижинин тос амадузын чике ондоорго, уредуде jакшынак jедимдерге jeдep куун-тапту болоры;

8) jypyмдe эткен кажы ла кереги учун бойы каруулу болгоны, эл ортодо japaбac кылык этпеске тазыктырары;

9) jypyмдe кандый ла учуралдарда бойыла кубар да, jaaн да улусла текши тил табарга, jаантайын бойын колго тудуп, улусла нак jурерине тазыктырарыла коштой, литературалык геройлордын эткен керектерин бойынын кылык- jаныла тунейлештирип, jaкшы ла jaманды ондоп турар кижи болуп озори;

10) калыгынын ар- jоожозин, когус-корум шуултезин, торолинин ар-буткенин корулаары;

11) jурум кажы ла кижиге jaныс катап берилген, кандый ла куч учуралда jурумди чеберлеп, уур-кучтерди бийик куун-тапту турумкай одори.

Метапредметный турулталар

1) уредунин тос сурактарын ла амадуларын терен ондоп, оны будурер аргаларды билгир тузаланары;

2) тургузылган сурактарды кажы ла jанынан шиндеп коруп, чумделге jайаандыгын тузаланып будурери;

3) берилген ишти тургускан амадуларга ла будургедий айалгаларга келиштире пландап, турултазын шиндеп коруп, бийик турулта аларынын jолын табары;

4) jaкшы эмезе коомой уреду болуп турганынын шылтагын шиндеп коруп, уредунин кеми jaбыc та учуралдарда чын шуулте чыгарып, керектин аайын тузедерге албаданары;

5) кандый бир берилген бичик керегинде jетируни ол аайынча мынан озо откон текши темдек-символдор тузаланып билип алары;

6) jaны билгирлер аларга, коммуникатив амадуларга jeдepгe эрмек-куучын тударынын эп-аргаларын элбеде тузаланары;

7) уреду аайынча билгирлерди башка-башка созликтерден, энциклопедиялардан ла узеери литературадан бедреери;

8) кычырган тексттин учурын ондоп, берилген коммуникатив амаду аайынча когуске алып, эрмек-куучынньнг оос ло бичиир будумдерине келиштире тексттер тургузары;

9) тундештирип, ылгап, бириктире коруп, кандый темдектериле туней эмезе башка болгоны аайынча шуулте чыгарары;

10) эрмектежип турган кижинин айтканын успей, учына jeтиpe угуп, кажы ла кижи бойы шуултелу болор аргалу, ол сенийинен башка да болзо, оны тооры керегинде билери;

11) омолик иште кем кандый иш будурери jaнынан бой-бойы ортодо jоптожип, будурген иштин турултазын коруп, иш будеринде омоликте онын ла осколоринин кандый камааны эмезе салтары jеткенин тунейлештирип, бойына шуулте чыгарары.

Предмет аайынча турулталар

1) кеендиктин оско будумине коро, литература телекейлик jурумди, кажы ла калыктын чум- jанын ла онын баалап, корып турган ондомолдорын состин болужыла коргузип турганын ондооры;

 

2) бичик кычырганы – бойынын билгирин бийиктедери, Тороли ле ондо jypтaгaн улустар керегинде, олордын ижи-тожы, jypyми, jедимдери, айландыра ар-буткен, ак-japык, килемjи, оштожу, наjылык, ак-чек ле чындык деген ондомолдорды билип алары; бичиктерди jаантайын куунзеп кычырары;

3) кычырарынын кемин онон ары бийиктеткени текши эрмек- куучыннын озумине камаанын jетирет, japтын айтса, литературоведениенин ондомолдорын тузаланып, кееркедим, билим ле уредунин оско до тексттерин ун чыгарбай, бойында эмезе тыныда кычырып ылгаары;

4) кычырарынын башка-башка будумдерин тузаланары (учурын ондоорго, талдап, бедреп «поисковое»); башка-башка тексттердин учурын когуске алып, олордын башказын ондооры, олор аайынча куучын откондо, туружып, тос геройлордын эткен керектери, кылык –jаны аайынча бойынын шуултезин чыгара айдары;

5) jилбиркеген тема аайынча чумдемелди бойы бедреп, ол аайынча керекту jетирулерди кыскачак аннотация тургузып, оско литератураларла иштеери;

6) баштамы класстарда откон литературоведениенин баштапкы билгирлерин тузаланып, башка-башка будумду тексттерди ылгаары: керек кандый шылтактан улам болгонын, чумдемелдин тос учурын, текстти болуктерге болиири, олорго ат адаары, план тургузары, тил кееркедер эп-аргаларды табары, чумдемелди куучындаары;

7) башка-башка будумду тексттердин темдектерин табары (билим, кееркедим ле оско до уредулу). Бичиир эрмек-куучыннын кеберлерин билери (jemupy – берилгенине тунейлеп, текст тургузары, шуултелу – сурак аайынча каруу берери, jурамал геройлордын кылык –jанын коргузери). Кычырган произведение аайынча бойынын куун-санаазын бичиири;

8) кееркедим чумдемелге эмезе бойынын ченемелине тайанып, чумдемелге учурлаган ла оско до тема аайынча берилген jypyк аайынча бойы кандый бир чумдемел бичиири.

 

 

 

 

ЛИТЕРАТУРАЛЫК КЫЧЫРЫШ ПРЕДМЕТТИН СОДЕРЖАНИЕЗИ

№	Болуктин темазы	Частар	Уроктын темазы
1	Jурумнин jолы- эн артык уреду	4ч	К.Э.Тепуков керегинде. Jаны бичикле таныжары. К.Э.Тепуков «Билгирдин куни», «Туш». Чумдемелдин тос геройы. А.Я.Ередеев «Пенал». Чумдемелге план тургузары. А.В.Тозыяков «Оок балдарга». Бойынын jедимдерин баалаары
2	Кус	3ч	А.Адаров «Куски салкын», Л.В.Кокышев «Кус». Эпитет. С.К.Манитов «Кус» («Арана» деп повестьтен алган узук) И.Б.Шинжин «Уулынын ырызы». Бойынын jедимдерин баалаары
3	Калыктын оос чумделгези	5ч	Алтай албатынын кожондоры. Алкыш состор. Укаа ла кеп состор. Табышкактар. Модор состор. Поэттердин бичиген модорлоры. К.Кошев «Арал кара таралду…» Чорчоктор. «Керик бака», «Чай ла сымда». Диалог. Класста эмес кычырары. Сооjын «Ийнек ле ан». «Солоны» журналды кычырып
4	Оско калыктардын фольклорынан	2ч	Тулку ле турна (орус чорчок) Айу ла корук (хакас чорчок) Чычкан ла булан (якут чорчок) Jокту обоон кастын эдин улегени (татар чорчок)
5	Алтайым, албатым, туукибис	4ч	А.О.Адаров «Албатым». В.И.Соёнов «Алтай jерибис. Туукибис» С.С.Суразаков «П.В.Кучияктын jуруминен». П.В.Кучияк «Jаны Алтай» Тундештиру. И.В.Шодоев «Школдо» («Баштапкы алтамдар» деп повестьтен алган узук) Класста эмес кычырары. А.Я.Ередеев «Кой jыл керегинде jетиру», «Алтай jылтоолош», «Кара калаш».
6	Кыш	3ч	Б.К.Суркашев «Кыш тужет». J.М.Кыдыев «Jылдык обогоннин ус балдары» (чорчок). Планды эки эп – аргала тургузары. Э.М.Палкин «Тийин». К.Э.Тепуков «Соок – Таадакка самара». Чумдемелдин темазы.
7	Торол jеримнин ар- буткени, анны- кужы	4ч	А.Я.Ередеев «Коктийек», «Токпок jаак» И.П Кочеев «Кичинек биледе» («Шулмузак» деп куучыннан алган узуктер) И.П.Кочеев «Пыйма одукту куш» J.М.Кыдыев «Кара агаш ортозында» К.Ч.Толосов «Ирбис».
8	Ырыс- эрчимду иште	3ч	А.О.Адаров «Ишмекчи кижи» Ч.А.Чунижеков «Ырыс эрчимду иште» К.Э.Тепуков «Куштардын оштузи ле наjызы», Т.Б.Шинжин «Кижи сумелу» А.Я.Ередеев «Малтага мак!», «Баштапкы болуш»
9	Jас	3ч	П.Т.Самык «Jас келгени», К.Ч.Толосов «Jастын темдеги». А.О.Адаров «Эне», Э.М.Палкин «Эне», Ч.А.Чунижеков «Эне». Уйгаштыру Класста эмес кычырары А.Я.Ередеев «Адарунын кожоны», Ш.П.Шатинов «Jас»
10	Оско калыктардын литературазынан	2ч	А.С.Пушкин «Кыш». А.П.Гайдар «Уйат» Л.Н.Толстой «Ёж ло койон». Басня – литературалык жанр.
11	Jай	1ч	Э.М.Палкин «Jай келди», .Э.Тепуков «Jай» К.Д.Кошев «Наjылык», А.Я.Ередеев «Аргымак».

 

ПРЕДМЕТЛЕ УРЕНЧИКТЕРДИН БИЛГИРИ УЧУН ТУРГУЗАР ТЕМДЕКТЕРДИН КЕМИ

2-4 класстарда уренчиктердин кычырыжын кажы ла кун уроктордо балдарды кычыртып, шиндеп кычырган тексттин учурын jартап ылгаганына тайанып откурер.

Уренчиктердин кычырыжы учун темдекти тургусканда, ajapyгa алар: уренчик кычырганын канча кире аайлап турганын, кычырганда, состорди чын, japт, чокым айдып турганын, тексттеги токтой тужер темдектерди буспай, керекту унле кычырып ла кычырганын jакылталар аайынча ылгап билерин.

Кычырарынын кеми:

1 класс — 25-30 сос (экинчи jарым jылда);

2 класс — 40-50, 50-60 сос;

3 класс — 60-65, 65-70 сос;

4 класс — 75-80, 80-90 сбс (экинчи тоолор экинчи japым jылды коргузет).

Бойында кычырары:

2 класс - 60-70 сос; 3 класс - 75-80 сос; 4 класс - 90-110 сос.

Экинчи класста уренчиктердин кычырыжын шиндегенде, ajapyгa буткул состорло, сосколбуларла кычырып турганын алар; кычырганынын текши учурын аайлаганын; керекту унле тос геройлордын кандый бир анылу кылык-jaнын коргузип, токтой тужер темдектерди буспай кычырып билерин.

«5» темдек тургузар, качан:

а) уренчик баштапкы japым jылда кыска состорди буткулинче, структуразы куч состорди уйелеп, минутта 50 состон ас эмес, экинчи japым jылда буткул состорло минутта 60 состон ас эмес кычырганда;

б) кычырыжы japт, чокым, логический согулталарлу, jaaн эмес текстти болуктерге болип, тос шуултезин анылап билгенде, кычырганын куучындап билер ле куучын-эрмегин грамматиканын некелтелерин буспай тургусканда;

в) текстте состордин учурын аайлап, улустын кылык jанын, ар-буткенди jypaгaн узуктерди, состорди, сосколбуларды болуш joгынан бойы таап билгенде;

г) улгерди эске бир де jacтыра joгынан керекту унле кычырганда.

«4» темдек тургузар качан:

а) уренчик текстти когуске алынып, керекту унле, буткул состорло (уур учуралдарда уйелеп), баштапкы japым jылда минутта 40 состон, экинчи japым jылда 45 состон ас эмес 1-2 jастыралу (логический согултага) кычырганда;

б) текстти болуктерге болииринде эткен jaaн эмес бир-эки jастыразын сезип, бойы тузеткенде;

в) кычырганынын тос шуултезин билер, je оны japтаганы бир эмеш jедикпестерлу болгондо;

г) улгерди эске билер, je кычырганда, кезик состорди катап айдып эмезе олордын ортозында узак токтоду эткенде.

«3» темдек тургузар, качан:

а) уренчик коп сабазында уйелеп, кезикте ле буткул состорло минутта 30, экинчи japым jылда буткул состорло минутта 35 состон ас эмес кычырганда, кычырыжында бир эмеш jастыралар бар (таныктарды солый эмезе божодып, эмезе состорди jeтиpe айтпай);

б) кычырганын толо, колбулу куучындап, текстти уредучинин jaкылтaзы аайынча болуктерге болип бергенде;

«2» темдек тургузар, качан уренчик уйелеп, токтой тужер темдектерди ajapбaй, баштапкы japым jылда минутта 20, экинчи japым jылда 25 состон ас эмес кычырганда, кычырыжында 6 jacтыpaнан коп, кычырганын бойы танынан да, уредучинин jакылтазы да аайынча japт куучындап болбой текстти учуры аайынча болуктерге болиирин кучсинип, тос шуултезин japтап болбогондо;

 

УРЕНЧИКТЕРДИН JЕДИМДЕРИ

Текстле иштеери

Уренчик нени билип алар:

1. Тексттин ондайын jaкшы билери ле оный шуултезин ондооры:

- тексттин темазын, тос шуултезин эмезе учурын чокым ондооры;

- тексттен керекту шуултени бедреп (талдап) билери, тексттин ондайына, шуултезине келиштире бажалык сананып табары;

- тексттин тос шуултезин japтaгaн кыска jартамал (тезис) бичип билери;

- тексттин бажалыгына, бойынын билгирлерине тайанып, текстте не керегинде айдыларын темдектеери;

- тексттин тургузылган аайын japтaп билери;

- текстте берилген ле текстке кирбей турган болуктерди тундеери. Башка-башка jуруктардын, таблицалардын, схемалардын учурын japтaары.

2. Тексттен керекту jетируни табары;

3. Текстти теренжиде ондоп аларга, jaны билгир аларыла, таскамалла колбулу уреду амадуларды будурип билери:

- башка-башка будумду тексттердин учурын jартаары;

- текстти кычырып тура, чокым амаду тургузып, керекту jeтируге ajapy салары;

- тексттин тос ло коштой темаларын japтaп билери;

- текстте не керегинде айдыларын эртеден шууп билери;

- кандый бир тема аайынча башка-башка тексттерден jетируни табып, тундештирери;

- кандый бир шуултени будумjилеерге, текстке тайанып, чокым темдектер берери;

- чумдемелдин персонажтарынын куун-санаазын, ич-корумин ондоп, олорго килеп, олорло кожо суунип, санааркары;

Анылу билгир:

- текстти кычырып, угуп, учурын ла шуултезин japman тура, уренчик бойынын куун-санаазына, куун-табына ajapy салып билери.

Текстти оскортип, jeтиpyни japтап билери

Уренчик нени билип алар:

- текст тургузып билери (бажалык, бук, ссылка эдип билери, чын бичилгенин корори, текстте таблицалар, jypyктap тузаланып билери);

- jeтиpyнин башка-башка будумдерин (схемалар, графиктер, диаграммалар, таблицалар) тузаланып, текстти оскортип билери;

- текстти japтaп билери;

- текстте jyзyн-jyyp jeтиpyни тундештирип ле удурлаштырып билери;

- тексттен кандый бир jартамалды будумjилеер чокым jетиру табары;

- туп шуулте чыгарып билери;

- тексттин тос учуры аайынча эмезе автордын шуултези аайынча туп шуулте чыгарып билери.

Анылу билгир: тексттен иле эмес jemupyнu чыгарып билери (текстти ле иллюстрацияны myндen, кееркедер эп-аргаларды ылгап, тургузылган аайын шиндеп ).

Текстле иштеп, jетируни ылгап билери

Уренчик нени билип алар:

1.Тексттин ондайын oндооры:

- тексттен алынган jетируни оско тексттерден алынган билгирлерле колбоп билери;

- текстте айдылган шуултени бойынын корумиле тундеери;

- бойынын шуултезин будумjилеер темдектер табары;

2. Тексттин будумине ajару салары.

3. Уренчик бойынын билгирлерине, ченемелине тайанып, текстте берилген jeтиpyгe аланзып, jacтыpa берилген jeтиpyни табып билери.

4. Бир канча текстле иштеп, удурлаш берилген jетируни чокымдаары.

5. Jeтиpy аайынча эмезе кычырган чумдемел аайынча бойынын шуултезин айдары.

Анылу билгир:- japm эмес эмезе удурлаш jemupyнu чокымдап, быжулап билери:

- башка-башка jemupy ортодо чын jemupyнu ылгап билери.

2 – чи класстын уренчиктеринин билгирлери

Уренчиктер билер учурлу:

- текстти буткул состорло 1 минутта 60 состон тыныда чокым- jарт кычырып;

- jаан эмес тексттерди ун чыгарбай бойында 1 минутта 70 состон кычырып;

- кычырган произведениени берилген план аайынча толо куучындап;

- эске 8- 10 чумдемелди уренер (ол тоого кирер: улгерлер, алкыш состор, тооломоштор, модор состор, сооктор керегинде согуштер);

- чумдемелде геройдын эткен керектери, кылык – jаны керегинде бойынын шуултезин айдып;

- башка – башка тексттерде тос геройлордын кылык- jанын тунейлештирип;

- программада эске уренерге берген улгерлерди чокым – jарт унле коргузип, эске айдып;

- танынан бичиктин эмезе чумдемелдин адын, авторын билип ле айдып;

- созликтерле, онон до оско керекту бичиктерле тузаланып;

- керекту бичикти танынан бойы бедреп, табып.

 

JЕТИРУ КЕПТУ ЛЕ МЕТОДИКАЛЫК JЕТКИЛДЕШ

1. Н.Б.Тайборина, М.А.Барантаева, А.Б.Тадырова. Литературалык кычырыш. Уреду бичик 2 класс. Горно-Алтайск, 2012

2. Н.Б.Тайборина, А.Б.Тадырова. 2 класста литературалык кычырыштын урокторын откурери аайынча методика ууламjылар. Горно-Алтайск, 2012

3. Н.Б.Тайборина. Литературалык кычырышла иштеер программалар (1-4 класс). Горно-Алтайск, 2012

4. Чандыева Е.Д., Шокшиланова А.С. Алтай тил ле литературанын урокторында текши уреду эдилгелерди темиктирери. Горно-Алтайск, 2012.

4. Е.Д.Чандыева, С.В.Абысова Электрон приложение. Литературалык кычырыш 2-4 класс.

5. Баштамы класстарда алтай тилле уренчиктердин билгири учун тургузар темдектердин кеми. К.К.Пиянтинова, Горно-Алтайск, 2004