Пояснительная записка по алтайскому языку 2 класс

JАРТАМАЛ СОС

Алтай тилле иштеер программа «Об образовании в РФ» Федерал jасакка (№ 273 –ФЗ 29.12.2012), Федерал эл-тергеелик ÿредÿ стандартка, Муниципал бюджет текши уредулик «Jабаганнын орто текши ÿредÿлу школынын» баштамы школдордын текши уредузинин Тос программазынын (№ 56 21.05.2011) некелтелерине, «Иштеер программаны тургузар некелте-ээжи (положение)»-ге (№96, 26.08.2014) тайанып, К.К. Пиянтинова ла Н.Б.Тайборинанын тургускан «Алтай тилле иштеер программалар 1-4 класс» аайынча тургузылган.

Баштамы школдын алдында турган тöс амадулар: оогош класстардын уренчиктеринин граждан ла кöгÿс кöрÿминин тöзöлгöзинин тöзöп тыныдары; ÿренерге керектÿ ишти ле бойын бойы башкарып билеринин тöзöлгöзин тöзööри; уренчиктердин когус санаазын öскÿрери ле jакшы кылык-jанга таскадары. Бу амадуларга jединерде «Алтай тил» деп предметтин учуры jаан.

Программада берилген материал jастыра jок бичиир ле коммуникатив билгирлер ле таскамал берер ууламjылу. Торол тили — баштамы класстардын уренчиктерине бастыра ÿредÿнин тöзöлгöзи, укаа-санаазына, jайалтазына öзÿм берер ле албатызыла, jурумле таныжар арга. Улу педагог К. Д. Ушинскийдин айтканыла, бала оны эбире улустын когус байлыгыла ада-энезинин тили ажыра таныжат, эбире телекей дезе балага бойынын камаанын ойто ок ада-эненин тили ажыра jетирет.

Баштамы класстарда торол тилин уренери — ол лингвистика ÿредÿнин ле эрмек-куучынын таскадар системанын баштапкы бöлÿги болуп jат. Бöлÿктен билип алганы баштамы школды божоткон уренчикке ÿредÿзин онон ары улалтар арга берер.

Тöрöл тилин баштамы школдо ÿредеринин амадулары:

уренчиктерди тил билимнин тöс ондомолдорыла таныштырары ла шÿÿп сананарына ÿредип-таскадары;

- уренчиктердин коммуникатив билгирлерин: оос ло бичиир эрмек-куучынын jарандырары, диалог, монологло тузаланарына таскадары;

- jастыра jок бичиирине керекту билгирлер берери.

Берилген программа мындый бичик – комплектке тайанган:

1. Алтай тил. Уреду бичик. 2 класс. Пиянтинова К. К., А.В.Белякова Горно-Алтайск, 2012

2. Иштеер тетрадь. 2 класс. Белякова А.В. Горно-Алтайск, 2012

3. Алтай тилдин урокторын откурери аайынча методикалык ууламjылар. 2 класс. Пиянтинова К. К. Горно-Алтайск, 2013

4. Алтай тил. Электрон приложение. 2-4 класс /Ж.И.Амырова, А.С.Шокшиланова/, 2014

5. Алтай тилле иштеер программалар. Пиянтинова К. К., Тайборина Н. Б. Горно-Алтайск, 2012

 

ПРЕДМЕТТИН (КУРСТЫН) ТЕКШИ ААЙЫ

Программа «Алтай тил» деп предметтин аргаларыла «Филология» ууламjынын ÿредÿлÿ тöс задачаларын будурерине ууландырылган. Тöс задачалар:

Россияда кöп тилдер ле культуралар бой-бойлорыла колбулу, ол ок öйдö кажы ла албатынын тили — ол онын ук албаты болгонынын тöзöлгöзи деп ондомолло таныштырары;

оос ло бичиир диалог ло монолог эрмек-куучынын jарандырары;

коммуникатив билгирлерин jарандырары;

уренчиктердин ич-санаазын, jакшыны, jарашты сезерине, оны баалап билерине таскадары;

jайаан jайалталарына öзÿм берери.

Тургузылган амадуларга jедерге бир канча практический задачаларды будургени болужар:

-уренчиктердин эрмек-куучынын, шууп билерин, «санаазында корорин» таскадары, тилдин эп-аргаларын эрмек- куучыннын амадузына, одуп jаткан айалгазына келиштире талдап, тузаланып билери;

-баштамы класстын уренчиктерине тил, тилдин системазы: лексика, фонетика, графика, орфоэпия, морфемика (состин будуми), морфология ла синтаксис керегинде эн башкы билгирлер берери;

-эрмек-куучынынынын культуразын тыныдары, чын бичиир, кычырар, диалогто туружар, jаан эмес оос монолог ло тексттер тургузып билерине таскадары;

-торол тилин баалап, оны чеберлеер, jарандырар ла тилин билерге jилбиркедер, бойынын эрмек-куучынын jарандырар куун таскадары;

Программада алтай тилдин систематический курсынын тургузылган аайы:

- тилдин системазы (лингвистика билгирлердин тозолгози): лексика, эрмек-куучыннын табыштары ла орфоэпия, графика, состин будуми (морфемика), грамматика (морфология ла синтаксис);

- чын бичиири ле токтой тужер темдектер (пунктуация);

- эрмек-куучынды таскадары.

Курс концентрический ээжиле тургузылган: грамматиканын болуктерин, темаларын кажы ла класста уренер. Программаны мынайда тургусканы уренчиктер jaны теманы уренерге белен болгонын ajapap, уренер материалды табынча теренжиде берер ле грамматиканын теориязын, чын бичиирин ле эрмек-кууучынын таскадарын бир уунда бой-бойыла колбулу уренер арга берип jaт.

Программанын материалы баштамы класстын уренчиктерине тилдин системазы, турган аайы (структуразы) керегинде текши jeтиру берер, алтай литературный тилдин бир кезик ээжилериле таныштырып, олорло тузаланарына таскадар. Орфографияны, пунктуацияны уренгени, уренчиктердин оос ло бичиир эрмек-куучынын таскатканы программада тургузылган практический задачаларды (тилди jуруминде тузаланары) будурер арга берет, уренчиктердин культуразын бийиктедер билгир-таскамал берет.

Программанын база бир ууламjызы: тил - улус бой-бойыла колбу тудар (тил алыжар) арга ла албатынын национальный культуразы деп ондомолды баштамы класстардын уренчиктерине аайлап аларга болужары; алтай тил - алтай албатынын торол тили, ол орус тилле коштой Алтай Республиканын окылу тили деп билери.

Тилдин табыш-таныктары, лексиказы, состин будери, морфология ла синтаксизи бой-бойыла тудуш, ич колбулу. Программада уренер jeтиpyлep, ондомолдор, ээжилер олорды буспай, бирлик системада берилген.

Тилдин башка-башка единицаларыла таныжып, уренчиктер олордын бой-бойыла колбулу, тудуш болгонын билип алар. Морфологияла, синтаксисле, состин турган будумиле, таныктардын бичилериле таныжары модель-схемаларла иштегени ажыра одот. Тилдин башка-башка jаныла танышканы уренчиктерге тилди эпту тузаланар билгир берет, когус санаазы озум алынат.

Программада тос аjарулардын бирузи «Текст», «Эрмек» деп темаларга эдилген. Бу темалар уренчиктердин коммуникатив билгирлерин таскадып быжулаар. Текстле иштеери уренчиктерден эрмек- куучын керегинде jетирулерди, тилди билерин некейт. Олор берген тексттерге тайанып, бойлоры эрмек-куучын одуп турган айалгага, амадузына келиштире башка-башка будумду тексттер (jeтиру эдер, jурамал, шууген учурлу) тургузарга уренет. Тексттердин турар аайын буспай, шуултени колбулу, japт айдарга, бичиирге таскайт.

Эрмекле иштеери уренчиктерди эрмекте состордин турар аайыла, учур согултала оос куучынында тузаланып билер, бичикте керекту темдектерди тургузар таскамал берет. Синтаксис ажыра состордин кубуларыла таныжат, jacтыpa joк бичиирге ле эрмек- куучынды тургузар билгирлер алат.

Программа онойдо ок алтай тилдин лексиказы керегинде jетиру берет. Лексикала, состин лексика учурыла танышканы уренчиктерге jypумде состин учурын билерге, сости аjарынкай

чебер тузаланарына, куучынга келиштире керекту сости талдап билерине таскадат. Торол тилинин созлигинин байлыгыла таныштырат.

«Эрмек-куучыннын табыштары» деп болук табыштар ла таныктарды ылгаштырар, табыштарды бичикте чын темдектеп билерин некейт. Табыштарды чын айдып, угуп билери, кычырып, угуп, куучындап, бичип билерине камаанын jeтирет.

Состорди jacтыра joк бичип билери, эрмекте керекту токтой тужер темдектерди чын тургузары состин учурлу болуктерин, орфограмманы, куучын-эрмектин болуктерин таныыр, бой-бойынан ылгаштырып билерине тайанат. Орфограмманы танып, онын будумин ылгаштырып, кандый ээжиге кирип турганын, ол ээжи аайынча керекту иштерди будурип билери jacтыра jок бичип билеринин тозолгози болот.

Программада берилген материал уренчиктерди шиндеерге, бириктире коруп шуулте эдерге, тундештирерге, тунейин-башказын табарга, бир темдекти шиндеп, ондомол чыгарарга (индукция), эмезе ондомолды темдектер ажыра керелеп japтaapгa (дедукция), тилдин единицаларын кандый бир темдеги аайынча болуктерге бириктирерге эмезе олордын ээчий турар аайын тургузып (систематизация) билерге керекту эп-аргаларды тузаланарга таскаарынын тозолгозин jeткилдейт. Мындый эп-аргаларла иштегени уренчиктердин сагыжын, эрмек-куучынын jарандырар арга берет ле тилди, эрмек-куучынды jaшы билерге куунзедет.

Программа онойдо ок jетирулерле иштеерге керекту билгирлер таскадарына ajapy эдет. Торол тилин уренип тура, уренчиктер керекту jетирулерле иштееринин культуразыла таныжат: канайда кычырар, бичиир, бичикле иштеер, тилдин созликтерин тузаланар. jетирулер башка-башка эпле берилет: текст, jypyк, таблица, схема, состин, эрмектин модели, болушчылар. Уренчиктер тилдин единицаларын шиндеерге, онын учурын japтaapгa, алган jетируни келиштире кубултарга, japтaapгa, бойлоры jeтиpy тургузарга, самара бичиирге, уткуул тексттер тургузарга, jaaн эмес сочинениелер бичиирге, jaйaaн иштердин jyyнтызын тургузарга, класстын газедин белетеерге уренип алар.

Программа проект иштер откурерин темдектейт. Проект иштер уренчиктердин билгир алар ижин эрчимдейт. Проекттер урокто билип алганын быжулаар, теренжидер арга берет, уренчиктердин jaйалталарына озор айалга тозойт, нокорлориле, jaaн улусла кожо jeдимдy иштеерге, иштин аайын (кем нени эдетенин) озодон темдектеп, чокымдап билерине, керекту jетирулерди jyypra, бир аайына экелерге таскадат.

 

 

 

 

 

 

ÝРЕДУНИН ТОС (БАЗИСНЫЙ) ПЛАНЫНДА УРЕДУ ПРЕДМЕТТИН

(КУРСТЫН) JЕРИ

Баштамы школдо алтай тилди уренерине 270 час берилет. Баштапкы класста 66 час, 2-4 класстарда 68 частан берилет. Айдарда, 2 класста – 68 час (34 неделеге келижет). Jыл туркунына откуретен диктанттардын текши тоозы – 6, проекттер тургузарына – 3, эрмек – куучынды таскадар иш – 8, тесттер – 4.

 

УРЕДУ ПРЕДМЕТТИ (КУРСТЫ) УРЕНГЕНИНИН ТУРУЛТАЛАРЫ

Программа баштамы школды божодып jаткан уренчиктер личностный, метапредметный ла предметный турулталарга jединерин jеткилдейт.

Ýренчиктин бойынын (личностный) турулталары

1. Бойынын Тöрöлиле, албатызыла, Россиянын тÿÿкизиле оморкоор кÿÿн-санаа таскадары; бойынын албатызын, угын билери, Россияда башка-башка ук албатыларды баалаары; эбире улуска, телекейге ачык кÿÿндÿ, jакшы ла jаманды ылгап билер кижи таскадары.

2. Эбире телекей ар-буткенле, албатыларла, олордын культураларыла, кудай jаныла бирлик колбуда турганын айлаар корум таскадары.

3. Öскö албатылардын тÿÿкизин, культуразын, оско кижинин санаа-шуултезин тооп jурерине таскадары.

4. Öзÿп, кубулып jаткан телекейде (jурумде) jылыйбай, ого уренижип темигерине керекту билгирлер таскадары.

5. Уренип турган кижи эл-jоннын алдында каруулу, некелтелу деп билери ле jурумде уреду алар иштин учурын, уреду онын бойына не керектузин аайлаары, оныла башкарынары.

6. Jакшы кылык-jаннын ээжи-некелтелерин ле jурумде ончо улус тен, jайым дегенин аайлаганы аайынча, бойын бойы башкарарга, бойынын кылык-jаны учун каруулу болорына таскадары.

7. Jакшыга тартылар, jакшыны баалаар, сезер куун таскадары.

8. Jаан улусла, кураа балдарла кожо нак иштер, ачынышту айалга тöзöбöс, блаашту керекти токыналу jартап ийер билгир таскадары.

9. Ак-чек jурер, эдинер-тудунар не-немени, когус байлыкты сезер, чеберлеер куун таскадары.

Метапредметный турулталар

1. Уредулу иштин амадузын, задачаларын бойына алынар ла ого jединерге болушту эп-арганы таап билерине таскадары.

2. Ýредÿлÿ ишти онын задачазын, будурер айалгазын аjарып, пландаар, шиндеер ле турултазын корор билгирлерге таскадары, болушту аргаларды талдап билери.

3. Jетируни эдеринде темдек-символдорды тузаланары.

4. Коммуникатив ле билгир аларынын задачаларын будуреринде эрмек-куучыннын эп-аргаларын ла аргаларды эрчимду тузаланары.

5. Керекту jетируни табарга, jуурга, шиндеерге, бириктире коруп, керектузин талдап, келиштире jазап, белетеерге бар аргаларды (справочниктерди) тузаланып билери.

6. Бичилген марыла, жанрыла башка тексттерди тургузылган амаду, задачалары аайынча когуске алынып кычырарына темигери; бойынын айдарга турганын эрмек-куучыннын задачазына келиштире jарт тургузар ла тексттерди оосло, бичип тургузарына таскаары.

7. Логический действиелерле тузаланып билери: тундештирери, шиндеери, бириктире корори, топ шуулте чыгарары, будум темдектери аайынча болиири, не неден улам (ненин учун) болгонынын шылтагын табары, шуури, таныш ондомолдорго кожоры.

8. Диалогты откурип ле куучындажып турган кижини угуп билери.

9. Текши амаду тургузып ла ого jединер аргаларды темдектеп билери; бирлик иште кем нени эдерин улежип, jартажып jоптожори; бой-бойынын эткенин шиндеп билери, бойынын кылык-jанын ла оско улустыйын коруп билери.

10. Jоп эмес сурактардын аайына токыналу, эки jанынын jилбулерин аjарып чыгары.

11. «Алтай тил» деп предметтин уренер материалы ажыра эбире jурумде одуп турган кубулталар, процесстер, не-неме керегинде бойынын озумине келиштире билери.

12. Алтай тилле уренер материал аайынча баштамы школдо бичиктерле, оско до jетиру алар аргаларла (онойдо ок уредулу модельдерле) иштеп билери.

Предметти ÿренеринин турулталары

1. Россия коп тилдердин ла культуралардын орооны деп билип алары; тил — албаты бойын албаты деп сезеринин тозолгози деп билери.

2. Тил — албатынын национальный культуразы ла улус бой-бойыла куучындажар арга деп аайлаары; орус тил Россия Федерациянын эл-тергеелик тили, башка-башка ук албатылардын бой-бойыла куучындажар аргазы деп билери.

3. Оос ло бичиир jакшы эрмек-куучын кижинин текши культуразынын ла гражданский позициязынын коргузузи деп билери. 4. Алтай тилдин ээжи — некелтелериле (орфоэпиянын, лексиканын, грамматиканын, орфография, пунктуациянын), эрмек-куучыннын этикет ээжилериле танышкан кеминче тузаланып билери.

5. Куучыннын амадузын, задачаларын, тузаланар аргаларын ла айалгаларын ылгаштырып билер ле jаан эмес монолог эмезе текст тургусканда,коммуникатив задачага jединерге олорды тузаланар темигу берери.

6. Jастыра jок бичиш кижинин культуразынын база бир jаны деп ондоор ло бойынын тургускан эрмектеринин, текстин бичигенде, орфографиянын керекту ээжилериле тузаланып билери, токтой тужер темдектерин чын тургузары.Бичигенин шиндеп билери.

7. Тилдин единицаларыла иштеер уредулу иштин аайын билери, алган билгирлериле практический, коммуникатив задачалардын аайына чыгарга тузаланып билери.

8. Тилдин тос единицаларын ла темдектерин таныыр, олорды шиндеер, эрмек-куучыннын айалгазына келиштире тузаланып билери.

 

 

 

 

 

 

АЛТАЙ ТИЛЛЕ УРЕНЕР БОЛУКТЕРДИН СОДЕРЖАНИЕЗИ

 

№	Тос болук	Уроктын темазы
1	Тил ле эрмек 2 час	Тил ле эрмек-куучын. Эрмек-куучыннын будумдери. Диалог ло монолог
2	Текст – 2час	Текст. Тексттин болуктери, темазы, тос шуултези. Тексттин болуктери
3	Текст.Эрмек. Сосколбу.- 14 час	Эрмек, сосколбу. Эрмектин учында токтой тужер темдектер. Jетиру эдер ле суракту эрмектер. Кыйгылу ла кыйгылу эмес эрмектер. Эрмектин тос члендери (тозогози). Эрмектин эчени члендери. Эрмектин тос члендери – баштаачы ла айдылаачы. Кениткен ле кенитпеген эрмектер. Эрмекте состордин колбузын канайда табар
4	Эрмек-куучыннын табыштары ла таныктары – 23 ч	Табыштар ла таныктар. Алтай танмалык. Jаан таныктан бичилер состор. Эрмек-куучынды таскадары. Деформированный текстти тузедер. Унду табыштар (катап корори, теренжидери). Унду табыштын темдектери. Унду табыш уйе будурери. Кату ла jымжак унду табыштар. Узун унду табышту состордин айдылары ла бичилери. Узун унду табышту состорди jолдон jолго кочурери. Э (е) таныктарды состордо чын бичиири. Элес айдылар унду табыштар. Элес унду табыштарды состордо чын бичиири. Орус тилден кирген унду таныктар. Ё, Ю, Я таныктарлу состор. Туйук табыштар ла таныктар. Туйук табыштардын темдектери. Унгур ле тунгак туйук табыштар. Эжерлу унгур ле тунгак туйук табыштар ла таныктарВ, Ф, Х, Ц, Щ таныктарлу состор. Jымжак темдек (Ь) ле кату темдек (Ъ) таныкту состор. Состин уйези. Согулта. Состорди jолдон jолго кочурери. Согулта. Алтай тилде согултанын анылузы
5	Сос. Состин учуры – 13 ч	Состин лексика учуры. Бир учурлу ла коп учурлу состор. Состин чике ле кочуре учуры. Учуры jуук ла учуры удура состор. Синонимдер ле антонимдер. Су-алтай ла оско тилден кирген состор Состин тазылы. Тазылы jаныс состор. Состин тазылы ла кожултазы. Тазылы jаныс состор. Тазылы jаныс состордин тазылы туней бичилери. Состин тазылы токтогон тунгак туйук унгур эжерине кочори
6	Куучын – эрмектин болуктери – 13 ч	Адалгыш. Адалгыштын текши учуры. Ос ло текши адалгыштар. Адалгыштын jаныс ла коп тоодо турары. Адалгыштар керегинде билерин бириктире корори. Jарталгыш. Jарталгыштын темдектери. Эрмек – куучында jарталгыштардын учуры. Jарталгыш адалгышла колбожоры. Глагол. Глаголдын текши учуры. Глаголдын сурактары. Глагол ло адалгыштын колбожоры. Глагол керегинде билерин бириктире корори.

 

 

УРЕДУ ПРЕДМЕТТЕ (КУРСТА) НЕНИ УРЕНЕРИ

Эрмек-куучынла колбулу иштер.

Угары. Оос эрмек-куучынньпг амадузын, одор айалгазын ондооры. Уккан тексттен керекту jeтиpyни аайлаары, тексттин тос шуултезин japтaapы, сурактардын болужыла не керегинде айдылганын куучындаары.

Куучындаары. Эрмек-куучыннын задачазы аайынча тилден керекту аргаларды талдаары. Эрмек-куучыннын диалог будумиле тузаланып билери. Куучынды баштап, joмoп, божодып, бойына улустын ajapyзына тартып билери.

Уредунин задачазына келиштире оос монологло (jypan айдары, jeтиpy эдери, шууп айдары) тузаланып билери. Уредуде ле нокорлори ортозында куучындашканда, этикет ээжилерди тузаланары (jакшылажары, бурузын алынары, быйанын айдары, суракту баштанары, о.о). Орфоэпиянын ээжилерин буспай, унле анылап куучынданар.

Кычырары. Кычырган текстти аайлаары. Керекту материалды (суракты) табарга талдап кычырары. Текстте бар jeтиpyни табары. Текстте jeтиpyге тайанып, куч эмес шуултелер чыгарары. Тексттеги jeтиpyни келиштире, бириктире айдып билери. Тексттин содержаниезин, тилинин анылузын, тургускан аайын шиндеери, ол керегинде бойынын сананганын айдары (jук таныжар, билзин деп некебес ).

Бичиири. Бичииринин ээжилерин буспай, чын, jaкшы бичиири. Уренген ээжилер аайынча кочурип бичиири, кычырганы аайынча бичиири. Уккан, кычырган тексттин содержаниезин толо эмезе талдап бичиири. Japaгaн темала (коргони аайынча, кычырган чумдемел аайынча, сюжетный jуруктар эмезе бир канча jypyк аайынча, jypyкчылapдын jуруктарынын репродукциязы аайынча, видеозапись аайынча ла о.о.) бойлоры jaaн эмес тексттер (сочинение) бичиири.

Бичикке уредери

Фонетика. Эрмек-куучыннын табыштары. Состо табыштардын тоозы ла ээчий турган аайы. Бир эмезе бир канча табыштарыла башкаланып турган состорди тундештирери. Состордин табыштарынын модельдерин тургузары. Состордин модельдерин тундештирери. Керекту модельге состор табары.

Унду ле туйук, унгур ле тунгак туйук табыштарды ылгаштырары.

Уйе. Сости уйелерге болиири. Согулта тушкен уйени табары. Согулта состордин учурын ылгаштырары.

Графика. Табыш ла таныкты ылгаштырары: танык - табышты бичикте темдектеер темдек. Танмалыкла таныжары.

Кычырары. Уйелеп кычырарына уредери. Уйелерле, буткул состорлокону уренчиктин эрмек-куучынынын кеми аайынча кычырары. Состорди, сосколбуларды, эрмектерди, кыска тексттерди коксине алып кычырары. Токтой тужер темдектерди унле анылап кычырары. Jaaн

эмес тексттерди, улгерлерди чокым-japт кычырары.

Бичиири. Бичиирине салынган некелтелерди будурери. Бичигенде, досконын, тетрадьтын бугинин кемин сезери. Jaaн ла кичинек таныктарды бичиири. Таныктарды, бир канча таныкты, уйелерди, состорди, эрмектерди гигиена некелтелерди буспай, бичиири. Айдылары ла бичилери башкаланбас состорди уредучинин кычырганы аайынча бичиири. Текстти чын кочурип бичииринин эбине таскадары. Бичикте бар графический аргаларды (состордин ортозында божоткон jepлepди, сости jолдон jолго кочуреринин темдегин)билери.

Сос ло эрмек. Сос - уренер, шиндеер материал деп аайлаары. Состин учурын шиндеери. Сос ло эрмекти ылгаштырары. Эрмекле иштеери: состорди анылаар, турган аайын солыыр. Эрмекти айдар ун. Эрмектердин моделин тургузар.

Чын бичиири (орфография). Чын бичииринин ээжилериле таныжары:

- состорди башка бичиири;

- эрмекти, ос аттарды jaaн таныктан баштап бичиири;

- состорди уйелеп кочурери;

- эрмектин учында токтой тужер темдектер.

 

Эрмек-куучынды таскадары. Бойы кычырган, уккан текстти аайлаары. Бир канча jypyклa, ойындары керегинде, бойынын коргони аайынча, болушту состорго тайанып, jaaн эмес куучындар тургузары.

Систематический курс

Фонетика ла орфоэпия. Унду ле туйук табыштарды ылгаштырары. Состо согулталу уйени табары. Унгур ле тунгак туйуктарды ылгаштырары. Эжерлу туйуктарды ылгаштырары. Сости уйелерге болиири. Унду табыш уйе будурери. Уйе согулта ла учур согулта (эрмектерде). Орус тилден кирген состордо бичилер таныктар. Унду табыштар кату ла jымжак болоры. Сости табыш-таныктарыла ылгаары (таныштырар, je билзин деп некебес). Узун унду табыштар. Элес унду табыштар. Э лее таныктар.

Фонетика ла орфоэпия. Ýндÿ ле туйук табыштарды ылгаштырары. Сöстö согулталу уйени табары. Унгур ле тунгак туйуктарды ылгаштырары. Эжерлу туйуктарды ылгаштырары. Сöсти уйелерге болиири. Унду табыш уйе будурери. Уйе согулта ла учур согулта (эрмектерде). Орус тилден кирген состордо бичилер таныктар. Унду табыштар кату ла jымжак болоры. Сости табыш-таныктарла ылгаары (таныштырар). Узун унду табыштар.Элес унду табыштар.

Графика. Табыштар ла таныктарды ылгаштырары.Танмалыкты билери. Созликтерле, каталогло иштегенде, танмалыкты тузаланары.

Сöс. Состин лексика учуры. Сос не-немени адаары (номинатив учуры). Бир учурлу ла коп учурлу состор. Состин чике ле кочуре учуры. Синонимдер, антонимдер. Лексика ажыра эбире не-неме, ар-буткендеги кубулталар керегинде билерин теренжидери. Су-алтай ла оско тилден кирген состор. Синонимдердин, антонимдердин созлигиле иштеери. Омоним состор. Бузулбас сосколбулар.

Сöс, сöстин бÿдÿми. Состин учурлу болуктери: тазыл, кожулталар. Тазылы jаныс сöстöр. Бичикте тазылы jаныс сöстöрдин сöзлигиле иштеер. Кожулталар. Сöс бÿдÿрер ле сöс кубултар кожулталар. Сöстин тазылы токтогон тунгак туйук ÿнгÿр эжерине кöчöри.

Куучын-эрмектин бöлÿктери.

Адалгыш. Адалгыштын текши учуры ла сурактары. Öс лö текши адалгыштар. Адалгыш jаныс ла коп тоодо турары. Адалгыштар кубулткыштарла кубулары. Улантылу адалгышла эрмекте тузаланып билери. Мензинер адалгыштар.

Jарталгыш. Jарталгыштар предметтердин темдектерин коргузери: öнин, кемин, бÿдÿмин, амтамын, jерин, кылык-jанын ла о.ö. Эрмек-куучында jарталгыштардын учуры. Jарталгыш адалгышла колбожоры. Учуры jуук, удура учурлу jаталгыштар.

Тооломо. Предметтин турган тоозын ла ээчий турган тоозын кöргÿзер тооломолорло таныжары. Тооломолорды адалгыштарла колбоштырып, эрмектер тургузары.

Солума. Jÿзÿннин солумалары. Эрмек-куучында jаныс ла кöп тоодо турган адалгыштарды jÿзÿннин солумаларыла солуп билери.

Глагол. Глаголдын текши учуры: предметтердин эдилгелерин темдектеери. Глаголдын сурактары нени эдип jат? Нени этти? Нени эдер? Глаголдын öйлöри. Эрмек-куучында глаголдын учуры. Глагол ло адалгыштын колбожоры.

Кубулбас. Кубулбас. Кубулбастын текши учуры. Кубулбасты глаголло колбоштырып билери. Эрмек-куучында кубулбастардын учуры; эрмекте кубулбастардын учурын jартап билери. Тексттен кубулбастарды таап, кандый сöслö колбошконын jартаарга таскадар.

Эрмек. Эрмек — эрмек-куучыннын единицазы, онын учуры, темдектери: шÿÿлтени чыгара айдат, сöстöр бой-бойыла колбожот. Эрмектеги учур согулта. Эрмек, сосколбу.

Эрмекте состордин колбузы. Эрмек ле сöсколбу. Эрмекте сöстöр учурыла, кожулталардын болужыла колбожоры.

 

 

ПРЕДМЕТТИ УРЕНЕРИНДЕ ТУРГУЗАР ТЕМДЕКТЕР

Алтай тилле балдардын билгирин бичиир иштер ажыра кöрöр аргалу: диктанттар, грамматический jакылталар, ченелте иштер, jастыра jогынан кöчÿрип бичиири, изложениелер, тесттер.

Ченелте ишке тургузар темдектер:

«5» - jастыра jок иш учун;

«4» - иште 1-2 jастыра болзо;

«3» - иште 3-5 jастыра болзо;

«2» - иште «5» jастыранан кöп болзо.

Аjару: бир сöскö такып jастыра этсе, бир ле jастыра деп чотолор. Башка-башка сöстöрдö jаныс ла ээжиге jастыралар эдилзе, эки jастыра деп чотолор.

Грамматический ишке тургузар темдектер:

«5» - jастыра jок иш учун;

«4» - иштин 3/ 4 jакылтазы чын бÿдÿрилзе;

«3» - иштин 1 / 2 jакылтазы чын будурилзе;

«2» - иштин jакылтазы кöп jаны jастыра будурилзе.

Jастыра jогынын кöчÿрип бичиир иштер:

«5» - тÿзедÿ jогынан бÿдÿрген ишке;

«4» - иште 1 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«3» - иште 2-3 jастыра болзо;

«2» - иште 4 тöҥ кöп jастыра болзо;

Сöзлик диктант:

«5» - jастыра jок иш учун;

«4» - иште 1 jастыра, 1 тÿзедÿ болзо;

«3» - иште 2 jастыра, 1 тÿзедÿ болзо;

«2» - иште 3-5 jастыра болзо.

Тест иштерге тургузар темдектер:

«5» - jакылтанын 3\4 зи чын бÿдÿрилзе;

«4» - jакылтанын 3\4 зи чын будурилзе, тÿзедÿлер бар болзо;

«3» - jакылтанын 1/ 2 зи чын бÿдÿрилзе;

«2» - jакылтаны бÿдÿргени 1 / 2 неҥ ас болзо.

Изложение:

«5» - автордын куучыны jастыра jок, кöнÿ бичилген, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«4» - текстте эрмектердин ээчиде турар аайы бир эмеш булгалза, 1-2 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«3» - автордын тексттинен бир эмеш туура барза, сöзлиги бай эмес, 3-6 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«2» - автордын тексттинен туура барып, керектÿ эпизодторды божодып, колбу ÿзÿлип, 7-8 jастыра, 3-5 тÿзедÿ болзо.

Сочинение:

«5» - теманы jакшы ачып, jастыралар jок бичилген иш, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«4» - ээчиде бичийтен эрмектер бир эмеш булгалып, 1-2 jастыра, 1-2 тÿзедÿ болзо;

«3» - теманан бир эмеш туура барып, сöзлиги бай эмес, 3-6 jастыра, 1-2 тузеду болзо;

«2» - теманан туура барып, керектÿ эпизодторды божодып, бöлÿктер ортодо колбу jок болуп, 7-8 jастыра, 3-5 тÿзедÿ болзо;

Ченелте иш:

«5» - jакылта jастыра jок бÿдÿрилзе;

«4» - jакылтанын 3 / 4 зи чын бÿдÿрилзе;

«3» - jакылтанын 50 % чын бÿдÿрилзе;

«2» - ÿренчик материалды коомой билип, кöп грамматический jакылталарды jастыра бÿдÿрзе.

 

УРЕДУ ПРЕДМЕТТЕ (КУРСТА) УРЕНЧИКТЕРДИН ТУРУЛТАЛАРЫ

2-чи класстын ÿренчиктери фонетико –графический билгирлерле онон ары таныжат, баштапкы класста уренгенин катап коруп быжулайт. Уренчиктер экинчи класста таныжат:

- алтай танмалыкта таныктардын турган аайыла, аттарыла;

- унду ле туйук табыштардын анылу темдектериле;

- эжерлу туйук табыштарла;

- узун унду табыштарла;

Сости jолдон jолго кочурер ээжилерле;

- куучын –эрмектин болуктериле (адалгыш, глагол, jарталгыш), эрмектин тос члендериле (баштаачы, айдылаачы), эрмектин эчени члендериле (термин jогынан).

Уренчиктер текстти, эрмектерди, сости jастыра jок, каллиграфически чын бичиирге; бичигенин текстле тундештирерге; состорди табыш – таныктары аайынча ылгап, уйелерге болиирге, jолдон jолго кочурерге; унду табыштарды кату ба, jымжак па, узун ба, туйук табыштарды унгур бе, тунгак па деп ылгаштырарга, табыштар ла таныктардын тоозын тундештирерге; состорди будумиле ылгаарга; улустын ады – jолын, тындулардын чоло аттарын, jурттардын, суулардын аттарын jаан таныктан бичиирге;

- сос ло эрмекти ылгаштырарга, эрмекте состордин колбузын табарга, кениткен ле кенитпеген эрмектерди таныырга, эрмекте баштаачыны ла айдылаачыны табарга; берген схемала тема аайынча эрмектер тургузарга;

- эрмекти jаан таныктан бичиирге, учында точка, кый темдек эмезе сурак темдек тургузарга;

- текстти таныырга, онын темазын, тос шуултезин ылгаарга, текстке бажалык береге, jурамал, куучын ла шууген тексттерди ылгаштырарга, уредучинин болужыла эрмек – куучынды болуктерге болиирге, учуры аайынча олордын колбузын тургузарга;

- куучын- эрмектин болуктерин олордын текши учурына, сурактарына тайанып ылгаштырарга, ос ло текши адалгыштарды ылгаштырарга; адалгыштын тоозын (jаныс, коп) ылгаштырарга; коп тоодо турган адалгыштар будурерге;

- тазылы туней состор табарга, бир тазылду ла онон до оско состордин тазылын табарга; состин чике ле кочуре учурын, синонимдерди ле антонимдерди ылгаштырарга; эрмек – куучынында быйанын айдарга, сурак берерге, эзендежип jакшылажарга керекту состорди чын тузаланып билерге;

- 35 – 45 состон турган текстле изложение бичиирге, уредучинин болужыла берилген эмезе бойы талдап алган темала, jурукла оос, бичиир тексттер тургузарга таскайдылар

 

 

 

 

JЕТИРУ КЕПТУ ЛЕ МЕТОДИКАЛЫК JЕТКИЛДЕШ

1. Алтай тил. Уреду бичик. 2 класс. Пиянтинова К. К., А.В.Белякова Горно-Алтайск, 2012

2. Алтай тилдин урокторын откурери аайынча методикалык ууламjылар. 2 класс. Пиянтинова К. К. Горно-Алтайск, 2013

3. Алтай тил ле литературанын урокторында текши уреду эдилгелерди темиктирери. Чандыева Е. Д. Шокшиланова А. С. Горно-Алтайск, 2012.

4. Алтай тилле иштеер программалар. Пиянтинова К. К., Тайборина Н. Б. Горно-Алтайск, 2012

5. Иштеер тетрадь. 2 класс. Белякова А.В. Горно-Алтайск, 2012

6. Н. Н. Суразакова. «Алтай тилле уренчиктердин билгирин, нени эдип билерин ле таскамалын баалап тургузар темдектердин кемjулери». Горно- Алтайск, 2001.

7. Баштамы класстарда алтай тилле уренчиктердин билгири учун тургузар темдектердин кеми. К.К.Пиянтинова, Горно-Алтайск, 2004

8. Алтай тилдин таблицалары

9. Алтай тил. Электрон приложение. 2-4 класс /Ж.И.Амырова, А.С.Шокшиланова/, 2014