ПРЕЗЕНТАЦИЯ НА ТЕМУ: ”TABIAT KOMPLEKSLARINING BARQARORLIGINI BAHOLASH”

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI Geografiya fakulteti geografiya yo’nalishi “Tabiiy geografiya” kafedrasi 4-kurs talabasi HAMROQULOVA  MOHINURNINGning AMALIY GEOGRAFIYA FANIDAN Taqdimot ishi

MAVZU:TABIAT KOMPLEKSLARINING BARQARORLIGINI BAHOLASH Kirish 1.Tabiat komplekslari haqida tushuncha 2. Tabiat komplekslarining qismlari va ularning ichki tuzulishi 3.Tabiat komplekslarining barqarorligi va ularni xo`jalik ishlarida hisobga olish 4.Tabiat komplekslarining inson tomonidan o`zgartirilishi 5.Tabiat komplekslarini barqarorligini baholash Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

ta’siri  tarkib  topgan  hamda  natijasida  Tabiat  kompleksi  deb,  Yer  yuzining  tabiat  komponentlarining  o‘zaro  tabiatning  murakkab  xususiyatlariga ko‘ra boshqa joylardan farq qiladigan qismlarga aytiladi.  U  kattami  yoki  kichikmi  baribir,  tabiatda  obyektiv  mavjud  bo`lgan,  makon  va  zamonda  shakllangan,  bir  butunlik  xususiyatiga  ega  bo`lgan  moddiy tizim tushuniladi. Har bir tabiiy geografik kompleks o`ziga xos  bo`lgan bo`ylama va enlama strukturaga egadiri. Har birining strukturasi  ichki  komplekslararo  modda  va  energiya  komponentlararo  va  jarayonlar  natijasida  almashinuvi  ko`rinishidagi  murakkab  shakllanadi.    tabiiy

Tabiiy muhit alohida tarkibiy qismlardan iborat. Ushbu tarkibiy qismlar tog‘ jinslaridan (litosfera), suvdan (gidrosfera), havodan (atmosfera) va tirik organizmlar (biosfera) dan iborat.Mazkur tarkibiy qismlar doimo bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda va o‘zaro munosabatlarda bo‘ladi, natijada yer tabiiy sharoitga ega bo‘lgan yuzasida hududlar vujudga keladi. Ushbu hududlar bir- biridan tashqi ko‘rinishi, o‘lchamlari va vujudga kelish omillari bilan farq qiladi. Masalan, cho‘l, o‘rmon, dasht, botqoq, muzlik, pichanzorlar bir- biridan keskin farqlanadi.Shuning uchun ham bizni o‘rab turgan tabiiy muhit juda xilma-xildir. turli

tabiat  zonalari,  tashkil  jinslari,  o`simliklar  komplekslari  topgan  Tabiat  komplekslari  turli  xil  kattalikda  bo‘ladi.  Daryo  geografik  mintaqalar,  vodiysi,  materiklar,  okeanlar  tabiiy­  hududiy  kompleks  bo‘lib  hisoblanadi.  Tabiat  o`z  navbatida  komponentlardan  tabiiy  bo`lib  geografiyada 7 ta komponent: suv, havo, iqlim, tuproq,  va  hayvonlar.  Tabiat  tog`  komponentlari  bir­biri  bilan  doimo  o`zaroaloqada  va  ta`sirda  bo`lib  “tabiiy  zanjir”  orqali  bir­biri  bilan  chambarchas bog`langan va rivojlanishini ta`minlaydi.   Tabiat  komponentlarining  bir­biri  bilan  o‘zaro  aloqasi  va munosabati tasodifiy emas, balki qonuniydir. Chunki  mazkur  aloqalar  va  munosabatlar  uzoq  davrlar  mobaynida  rivojlanadi.  Tabiat  komponentlari  o‘rtasida  juda mustahkam aloqa va o‘zaro ta’sir mavjud.

Geografik qobiq Suvlik Okeanlar Okeanlarning qismlari Dengizlar Qo‘ltiqlar, bo‘g‘ozlar Tabiat kompleksining bo‘linishi Quruqlik Materiklar Subkontitentlar Tabiiy geografik o‘lkalar Tabiiy geografik rayonlar Geografik  landshaftlar

Tabiiy  geografiyada  “tabiiy  geografik  kompleks”  atamasi  o`rniga  “landshaft”  atamasi  ilmiy  termin  sifatida  fanga  1913­  yilda  L.Berg  izohlab  berilgan.  Bir  vaqtning  o`zida  tomonidan  kiritilgan  va  А.А.Борзов, Л.С.Берг, И.М. Крашенинников, Л.Ф.Морозовларнинг   ilmiy ishlarida “tabiiy geografik kompleks” atamasi o`rniga “landshaft”  terminini  ishlatdilar  va  landshaft  tabiiy  geografiyaning  eng  kichik  o`rganish  obyekti,  bo`lib,  tadqiqotlarni  olib  borishda  obyektning  geografik  xususiyatlarini  mukammal  ifodalashini  isbotlab  berdilar.  «Landshaft»  nemischa  so‘z  bo‘lib,  «joy»  degan  ma’noni  anglatib,  “joyning manzarasi”,  “joyning tashqi ko`rinishi”ni ifodalaydi.

tabiiy gilli, ko‘ra o‘simlik hududiy kelishiga tuproqlari, Landshaft va uning tuzilishi yaxlitligi, Landshaft bir vujudga butunligi, geografik tuzilishi, relyefi, iqlimi, va hayvonot dunyosining bir xilligi bilan ajralib turadigan hududiy kompleksdir. Masalan, Qizilqumdagi qumli, sho‘rxokli landshaftlar, yaylov, o‘rmon, vodiy landshaftlari shular jumlasidandir. Landshaftlar tabiiy va atropogen landshaftlarga ajratiladi. Tabiiy tabiiy omillar ta’sirida shakllangan yoki shakllanayotgan landshaftdir. Unga inson etmagan bo‘ladi. Masalan, Chotqol biosfera taqirli, tog‘lardagi landshaft — faqat faolliyati ta’sir

kiradi  Antropogen landshafti — tabiiy va antropogen  omillar ta’sirida shakllangan  va  shakllanayotgan  landshaftdir.  Bunga  inson  faoliyati  ta’sirida  vujudga  kelgan  landshaftlar  (2­rasm).  Mazkur  landshaftlar insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida  shakllanadi, ammo tabiiy xususiyatlarini saqlab  qoladi  va  tabiat  qonunlariga  bo‘ysunadi.  Antropogen  turlarga  landshaftlar  quyidagi  bo‘linadi: qishloq xo‘jalik yoki agrolandshaftlar  (ekinzorlar,  bog‘lar,  yaylovlar);  suv  yoki  gidrogen  landshaftlar  (kanallar,  hovuzlar,  suv  omborlari);  shahar  yoki  seliteb  landshaftlar  landshaftlar  (shaharlar,  qishloqlar);  (zavodlar,  uyumi,  aerodromlar, yo‘llar va h.k.). sanoat  chiqindilar  shaxtalar,  2-rasm. Antropogenlar landshaft. Karyer

Hozirgi paytda sayyoramizda antropogen landshaftlar keng tarqalgan. Ular madaniy va buzilgan landshaftlarga bo‘linadi. Madaniy landshaft insonning xo‘jalik faoliyati ta’sirida ongli ravishda o‘zgartiriladi va u inson ehtiyojlari uchun foydalanishga qulay holatda saqlab turiladi. Madaniy landshaftlarga bog‘lar, ekin dalalari, shaharlar, suv omborlari, dam olish zonalari va boshqalar kiradi (3-rasm). Buzilgan landshaftlar insonning tabiatga nooqilona ta’siri natijasida vujudga keladi. Ekin dalalaridagi jarlar, suv omborlari yonidagi botqoqlar, mineral resurslarni qazib olish va qayta ishlash hududlaridagi surilmalar, o‘pirilishlar va tashlamalar uyumini buzilgan landshaftlar qatoriga kiritish mumkin. Ularni qayta tiklash ishlariga juda katta mablag‘ talab qilinadi. hozirgi paytda mazkur landshaftlar qayta tiklanib, ulardan xo‘jalik maqsadllarida 3-rasm. Madaniy landshaft. Paxtazor.

Landshaftlar o‘zgarish darajasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: Kuchsiz o‘zgarish landshaftlar. Mazkur landshaftlarda ayrim komponentlargina o‘zgaradi. Masalan, cho‘llarda o‘simliklar va hayvonlarning ayrim turlari o‘zgarishi mumkin. Ammo komponentlar O‘rtacha o‘zgargan orasidagi bog‘liqlik buzilmagan bo‘ladi. landshaftlar. Bunda komponentlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik va uyg‘unlik buziladi. O‘simlik, tuproq, Kuchli o‘zgargan relyef va hayvonot dunyosi o‘zgaradi. Yaylovlar yaroqsiz holga keladi va begona o‘tlar landshaftlar. katta maydonni egallaydi. Bunda barcha tabiat komponentlarining yangi sharoitga moslashgan aloqalarining vujudga kelishi ro‘y beradi. Oqibatda, taqir va taqirli tuproqlarda, botiqlarda sho‘rxoklar yoki botqoqlar taqirli tuproqlarning cho‘l qum tuproqlariga aylanishi kuzatiladi. Yaylovlarda hosildorligi kam, ikkilamchi o‘simliklar keng tarqaladi.

Juda kuchli o‘zgargan landshaftlar. Bunda litologik asosdan tashqari barcha komponentlar (tuproq, o‘simlik, mikroiqlim, yer osti va usti suvlari, hayvonot dunyosi) kuchli va juda kuchli o‘zgarishga uchraydi. Masalan, botqoq tuproq o‘tloq-taqir, ba’zi joylarda esa sho‘rxokka, o‘tloq-taqir tuproqlar taqir tuproqqa aylanib ketadi. Landshaftlar joy, maydon va fatsiyadan tuzilgan bo‘lib, uning eng kichik birligi fatsiyadan iboratdir. Fatsiya — bir xil tog‘ jinslariga, relyefga, tuproqqa, namlikka, mikroiqlimga, o‘simlik va hayvonot dunyosiga ega bo‘lgan eng kichik tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, qayir fatsiyasi, o‘zan fatsiyasi, toshli qayir, gilli qayir fatsiyalari. Maydon (urochisha) — fatsiyalar tizimidan iborat tabiiy hududiy kompleksdir. Demak, maydon hudud jihatdan katta bo‘lib, bir necha fatsiyalarni birlashtiradi. Masalan, botiqdagi sho‘r va sho‘rxoklar; oq saksovulli tekis qumlar; do‘ngli qumlar va h.k. Joy — maydonlar majmuasidan iborat bo‘lgan tabiiy hududiy kompleksdir. Masalan, yoyilmalarning yuqori, o‘rta va quyi qismlari,

G I Z N ! ! ! T O C R I N U H X M A Hamroqulova Mohinur ` E T I B U R A