Проблемы изучения родного языка

Дарсны аты : «Йырчы Къазакъны яшав ёлу» Дарсны мураты : очувчулагъа Йырчы Къазакъны яшавун ва яратывчулукъ ёлларындан мекенли    англавлар бермек. Дарсгъа гьажатлы алатлар: «Й.Къазакъ» ­ сурат, китаплар, сёзлени баянлагъыкълары,ИКТ  Дарсны барышы. Доскада «Йырчы Къазакъ» ( 1830­1879 й) Гиришив. 1.Яшланы дарсгъа гьазирлигин тергеймен – столда: дневник, тетрады, китап. Янгы дарсны башлагъынчагъы яшлар булан лакъыр юрютемен. Яшланы тергевюн оьзюме тартып, олагъа доскагъа илинген   Й. Къазакъны суратын гёрсетемен ва суратгъа байлавлу лакъыр юрютемен. Муаллим: ­Яшлар, суратдагъы адамны таныймысыз? Ону къайсы асарларын охугъансыз? (ИКТ). Жавап : _1.Суратда Йырчы Къазаъкны гёребиз.                    2.Мен ону « Чатакъ йыр» деген шиърусун  5­нчи классда охугъанман. Муаллим: «Чатакъ йыр» деген шиъруну ким айтар? Жавап : Й.Къазакъ « Чатакъ йыр»  (яш  гёнгюнден охуй)  Муаллим: ­Яшлар, Къазакъны дагъы къайсы шиърусун гёнгюнден билесиз? Жавап: «Бары да зат бар Къазакъны эсинде»                  «Эр уланлар намус салмай юрекге…» ( яшлар гёнгюнден охуй) Муаллим: Кёп яхшы. Кёп арив де уьйренгенсиз. Гьали шо асарларда къайсы девюр суратлана экен? Жавап:  Шиъруларда революциядан хыйлы алдагъы девюр суратлана. Муаллим:  Шо замангъы яшавну суратлайгъан не йимик белгилер бар? Жавап: « Чатакъ йырда сегиз оьгюз егилеген сабан, гьали буса оьгюзлени къуллугъун трактор  кюте. Жавап: «Бары да зат бар Къазакъны эсинде»  Шавхал халкъгъа этген намартлыкъны гьакъында  сёйлей. Муаллим : Яхшы яшлар.  Сиз Къазакъны шиъруларын уьйренгенсиз Бугюн буса биз Й. Къазакъны  яшаву гьакъда сёйлежекбиз. Шо гьакъда айтгъынча   Къазакъны суратына тергев берейик.    Къазакъны уьст гийими нечикдир? (ИКТ) Жавап : Къазакъны уьстюнде чепген, каптал ва башында бёрк бар. Муаллим: Къазакъны гьайбатлыгъын неден гёрюне? Жавап:  ­Ол генг яврунлу, бийик къаркъаралы, къалын къашлы,                    арив бет келпетине ошавлу  сакъалы.                ­Ону къараву, саламат турушу гёрюнюп тура. Муаллим:  Кёп яхшы толу жаваплар бердигиз. Мен де айтайым. Къазакъны бетине къараса,  гьакъыллы ва къоркъув билмейген адам болгъанлыгъына  шагьатлыкъ эте.  Яшлар мен  Й.Къазакъны гьакъында дагъы да сёйлемеге сюемен. Муаллим : Йырчы Къазакъ 1830­нчу йылда Муслимавул деген юртда тувгъан. Башлап моллада,  сонг Капиркъумукъда мадрасада охугъан. Къазакъны  яш заманы  да, оьрюм вакътиси де   ярлылыкъда оьтген, оьзюню тенглилери  ярлы яшлар булан земире айтып юрюген. Ону  арив ангы  болгъан. Къазакъ хомуз согъуп халкъ сарынларын, йырларын айтып  уьйренген ва оьзю йимик ярлы  уланланы арасында йырлагъан. Муаллим: Къазакъ кёп яшлай байланы алдында ишлеген. Ёлдашлары булан бирге гьакъгъа ер алып  пастан­харбуз  чачгъан, оланы къыйынлары пуч гете болгъан. Мен сизге « Чатакъ йыр» деген  шиъруну гёнгюмден охуюм.  Муаллим: Къазакъны йыр чыгъармагъа, йырлама усталыгъы барны билгенде Абдулмуслим шавхал  бий оьзюню къаласына, оьзюн макътап йыр йырламагъа чакъыра. Къазакъ макътап йырлайгъанны  орнуна, байланы­бийлени сёгюп йырлай.  (Шавхалны къаласы Кафиркъумукъда болгъан. Шо къала  болгъан ерде гьали де уллу сари таш сакълангъан дейлер). Къазакъгъа Шавхалны ачуву чыгъа. Ону  ёймагъа сюе , тек халкъдан къоркъа , неге десе халкъ Къазакъны бек сюе болгъан. Сибирге  йибермеге бир иш багьана бола. О да къурдашы Атабайгъа къараваш къызны къачыргъаны. Муаллим: Къазакъ Сибирде уьч йыл туруп геле. Тек Шавхал ону ата юртунда яшама къоймай. Шо  саялы Къазакъ Ботаюртда яшай. Муаллим: (ИКТ) Къазакъны яшав­ яратывчулукъ ёлу уьч девюрге бёлюне:  1­Сибирьге баргъынчакъы;  2­Сибирьде;  3­Сибирьден къайтгъанда. Чинк де гючлю маъналы шиъруларын             Къазакъ Сибирьде язгъан дей. Гелигиз, гьали Къазакъны янгы шиърулары булан таныш болайыкъ. «Эренлер деген булан эр болмас.» ­ муаллим башлап оьзю охуй. Яшлагъа шиъруну маънасып чече. Автор шиъруда эр гишиге оьктем болмай ошамай, ол абур къазанмагъа герек дей.  Дагъы да эр  гишини бир сёзю багьалы болма герек дей  Къазакъ. Инсанны башына не гюнлер де геле, тек эр гиши къыйынлыкъгъа чыдама, осал болмай кютме герек деп айта автор. Шиъруну ахырында Къазакъ эр  гишиге кёп сёйлемеге, тюртюп сёйлемеге, макътанма эрши дей шогъар шагьат шиъруна арт гесеги. Сёзлени баянлыкълары(ИКТ) Яшлар тетрадлагъа яза. Тёр алмас­ абур къазанмас, Ябу­ яман, осал иш. Ер гиши ­  осал гиши, ер булан тенг деп айтма ярайгъан гиши. Тегенек  отдан­ къыйынлыкъдан Осаллар согъуп сейлер,  – кёп сёйлер, тюртюп сёйлер, макътанар деген маънада. Къартыкъ­ ичкилерде къолланагъан мююз. Муаллим:  Яшлар, гелигиз гьали гезик булан шиъруну охуюкъ. Дарсны натижасы. Лакъыр этип яшлар Къазакъны гьакъында не йимик белгилер алгъанны,  шиъруну маънасын чечгенде эр гиши нечик болма герекни сёйлейбиз. Къыйматлав. Уьйге иш. Шиъруну чебер охумакъ.