Получить свидетельство о публикации в СМИ бесплатно
No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’
№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'
Fizika pa'ni mug'allimi
Ag’i’lash Saylauovti’n’
PUWLANI’W HA’M KONDENSACIYA
atli’ temasi’ boyi’nsha
sabaqli’q is jobasi’
|
|
2015-2016 ji’l
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
№ 21-TEMA PUWLANI’W HA’M KONDENSACIYA.
Sabaqti’n’ maqseti
a)Bilimlendiriw maqseti
Woqi’wshi’larg’a Puwlani’w ha’m kondensaciya haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.
b) Tarbiyali’q maqseti.
Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.
c)Rawajlandi’ri’w maqseti’
Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w
Sabaqti’ qurallandi’ri’w
Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.
Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Ba’seki sa’wbet» interaktiv metodi’ «Debatlar» interaktiv metodi’
Sabaq jobasi
|
1 |
Sholkemlestiriw bolimi |
2-minut |
|
2 |
Uyge tapsi’rmalardi soraw |
10- minut |
|
3 |
Taza temani tusindiriw |
15-minut |
|
4 |
Taza temani bekkemlew |
16-minut |
|
5 |
Uyge tapsi’rma beriw |
2-minut |
Sabaqti’n’ bari’si’
Sholkemlestiriw
Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw
Uyge tapsi’rma soraw
Zatti’n’ Sali’sti’rmali’ yeriw ji’lli’li’g’i’.Amorf denelerdin’ yeriw ha’m qati’wi’ temasi’n soraw
TEMA
Puwlani’w:
Zatti’n’ suyi’q yamasa qatti’ agregat hali’nan gaz ta’rizli hali’na wo’tiwi puwlani’w dep ataladi’.
Zatti’n’ gaz hali’na wo’tiwi woni’n’ yerkin betinde puw payda boli’wi’ menen ju’z beredi.Biz aldi’n suyi’qli’qti’n’ puw hali’na wo’tiwin ko’rip shi’g’ami’z.
Ha’r qanday temperaturrada suyi’qli’q ishinde molekulalar arasi’nda kinetikali’q energiyasi’ u’lken bolg’an molekulalar tabi’ladi’.Wolar basqa molekulalardi’n’ tarti’si’w ku’shin jen’ip,suyi’qli’qti’n’ si’rtqi’ qatlami’n «jari’p wo’tip» ushi’p shi’g’I’wi’ ha’m gaz hali’na wo’tiwi mu’mkin.
Temperatura ko’terilgende puwlani’w ku’sheyedi. Suyi’qli’qti’n’ temperaturasi’ ha’m yerkin beti qansha u’lken bolsa, puwlani’w sonsha tez boladi’.
|
|
Puwlani’w processinde u’lkenrek energiya molekula basqa molekulalardi’n’ tarti’si’w ku’shin jen’ip,kinetikali’q energiyasi’ yesabi’nan si’rtqa shi’g’I’p ketedi.Buni’n’ menen molekula jumi’s wori’nlaydi’.U’lkenrek energiyali’ molekulalardi’n’ si’rtqa shi’g’I’p ketiwi na’tiyjesinde suyi’qli’qti’n’ ishki energiyasi’ azayadi’.sol sebepli puwlang’anda suyi’qli’q suyi’ydi’. Puwlani’wda suyi’qli’q temperaturasi’ni’n’ wo’zgermeytug’i’nli’g’i’ ushi’n wog’an si’rttan ji’lli’li’q berip turi’w kerek boladi’. Bul berilip turi’li’w kerek bolg’an ji’lli’li’q mug’dari’ puwlani’w ji’lli’li’g’i’ de ataladi’. Suyi’qli’q temperaturas’ni’n’ ko’beyiwi menen puwlani’w ji’lli’li’g’I’ azayi’p bari’p,belgili temperatuwrada nolge ten’ boladi’.Bul temperature kinetikali’q temperature dep ataladi’. Ishki jani’w dvigateli ha’m suwi’tqi’shlardi’n’ islewinde, materiyallari’n quri’ti’wda ha’m de ta’biyatta suwdi’n’ aylani’wi’nda puwlani’w processi a’hmiyetli wori’n tutadi’.
|
|
|
|
|
37-suwret |
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
Kondensaciya:
Puwdi’n’ suyi’qli’q yamasa qatti’ halg’a wo’tiwi processi kondensaciya dep ataladi’.
«kondensaciya» lati’n tilinen ali’ni’p «ti’g’I’zlani’w» «qoyi’wlani’w» degen ma’nislerdi bildiredi.
Puwdi’n’ xaotikali’q qozg’ali’p ati’rg’an ayi’ri’m molekulalardi’ suyi’qli’qti’n’ betine jaqi’n kelip qali’wi’ ha’m suyi’qli’q molekulalari’ni’n’ tarti’si’w ku’shlerinin’ ta’sirinde ja’ne suyi’qli’qqa qayti’wi’ mu’mkin.
A’dette suyi’qli’q bir waqi’tta puwlanadi’ ha’m kondensaciyalanadi’.Puwlani’w processi basi’mraq bolsa, suyi’qli’q puwlanadi’ dep ataladi’.(37-a suwret) Kondensaciya processi basi’mraq bolg’anda bolsa, kondensaciyalanadi’ dep ataladi’ (37-b suwret).
Atmosferadag’I’ suw puwlari’ni’n’ kondensaciyasi’ na’tiyjesinde jawi’n,sel, qar shi’q ha’m qi’raw payda boladi’.Texnika tarawlari’nda, solardan i’g’allanatug’i’n betlerde (zat puwlari’nan) u’zliksiz (pu’tin) juqa qatlam payda yetiwde kondensaciyadan paydalani’ladi’.
Toyi’ng’an ha’m toyi’nbag’an puw:
Puwlani’p ati’rg’an suyi’qli’qti’n’ u’stin bekitse, suyi’qli’qti’n’ u’stinde puw jiynali’p baradi’.Bunda puwlani’p ati’rg’an molekulalar kondensaciyalani’p ati’rg’an molekulalardan ko’p boladi’.Bunday halattag’I’ suyi’qli’qti’n’ u’stindegi puw toyi’nbag’an puw dep ataladi’.
Jabi’q i’di’stag’i’ suyi’qli’qti’n’ u’stinde puw molekulalari’ni’n’ ko’beyiwi menen wolardi’n’ kondensaciyalani’wi’da joqari’laydi’..Belgili waqi’tqa bari’p puwlani’w, ha’m kondensaciyalani’w tezligi ten’ boli’p qaladi’.Bunday jag’day dinamikali’q ten’ salmaqli’q hal dep ataladi’.
Wo’zinin’ suyi’qli’g’i’ menen dinamikali’q ten’ salmaqli’qta bolg’an puw toyi’ng’an puw dep ataladi’.Bunday jag’daydag’I’ suyi’qli’q u’stindegi basi’m toyi’ng’an puwdi’n’ basi’mi’ dep ataladi’.
Berilgen temperaturada puwdi’n’ basi’mi’ (ha’m ti’g’i’zli’g’i’) toyi’ni’w puwi’ basi’mi’nan (ti’g’i’zli’g’i’nan) ko’beymeydi. Suyi’qli’q temperaturasi’ joqari’lap barg’anda toyi’ng’an puw basi’mi’da joqari’laydi’.
Qaynaw:
|
|
Ha’r qanday jag’dayda suyi’qli’q ishindegi ko’zge ko’rinbeytug’I’n hawa ko’biksheleri payda boladi’.Suyi’qli’qti’n’ u’stindegi siyaqli’ puw ko’biksheleri ishinde de suyi’qli’q puwlari’ payda boladi’.Suyi’qli’q, mi’sal’ suw temperaturasi’ ko’terilip barg’anda ko’bikshedegi puwdi’n’ basi’mi’ da ko’terilip baradi’ ha’m ko’biksheler u’lkeyedi.U’lkenygen ko’biksheler suwdi’n iyterip shi’g’ari’w ku’shi (Arximed ku’shinin’ ta’sirinde) suyi’qli’qti’n’ u’stindegi basi’mdi’ jen’ip,joqari’g’a umti’ladi’. Sudi’n’ joqarg’I’ qatlamlari’ I’di’sti’n’ tu’bine qarag’anda jeterli da’rejede yele qi’zi’p u’lgermegenligi ushi’n ko’bikshedegi puwdi’n’ belgili bir bo’legi kondensaciyalanadi’ (38-suwret).Na’tiyjede ko’bikshe kishireyedi ha’m xarakterli dawi’s penen qatti’ jari’ladi’,kishi «jani’w» ju’z beredi. Bul qubi’li’s shaynik ha’m samovardi’n’ qaynawi’ni’n’ aldi’ndag’i’ arnawli’ dawi’si’ – i’si’ldawi’nda ko’rinedi. I’di’sti’n’ ji’lli’li’q berilip ati’rg’an jeri tu’bindegi suyi’qli’q temperaturasi’ yen’ joqari’ boladi’.Suyi’qli’qti’n’ sol jerindegi temperaturasi’ qaynaw temperaturasi’na jetkende woni’n’ joqari’lawi’ toqtaydi’.Bunnan keyingi berilip ati’rg’an ji’lli’li’q mug’dari’ I’di’sti’n’ tu’bindegi suyi’qli’qta ko’biksheledi u’lkeytiwge ha’m suyi’qli’qtin’ basqa jerlerindegi temperaturani’ joqarlati’wg’a jumsaladi’. Belgili waqi’ttankeyin suyi’qli’qti’n’ pu’tin ko’leminde temperature ten’lesedi.Ko’terilip ati’rg’an ko’biksheler yendi kishireymeydi.Wolar betine shi’g’I’p,jari’li’p,hawag’a puw tarqaladi’ (39-suwret).
|
|
38-suwret |
|
|
|
|
|
39-suwret |
Qaynaw waqi’ti’nda suyi’qli’qti’n’ pu’tkil ko’lemindegi temperature ten’lesedi ha’m wol intensive tu’rde puwlanadi’,yag’niy qaynaydi’.Suyi’qli’q qaynap baslag’anda woni’n’ temperaturasi’ni’n’ joqarlawi’ toqtaydi’.Bul temperature qaynaw temperaturasi’ dep ataladi’.
Qaynaw temperaturasi’ ha’rqi’yli’ suyi’qli’qlar ushi’n tu’rlishe boladi’.Mi’sali’ normal jag’dayda spirt 78o C da, suw 100o C da, si’nap 350oC da qaynaydi’.
Si’rtqi’ basi’m qansha joqari’ bolsa, qaynaw temperaturasi’ sonsha joqari’ boladi’.Mi’sali’ ishindegi basi’m 16 atmosferag’a ten’ bolg’an puw qazanda suw 200o C da qaynamaydi’. Midicinada xirurgiyali’q a’sbaplari’, baylawshi’ materiyallar ha’m sog’an uqsaslardi’ ziyansi’zlandi’ri’w ushi’n wolar joqari’ basi’mda qaynati’ladi’.
Si’rtqi’ basi’mni’n’ to’menlewi menen bolsa suyi’qli’qti’n’ qaynaw temperaturasi’ to’menlep baradi’.
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
Mi’sali’ tawdi’n’ 5 km biyikliginde atmosfera basi’mi’ to’menirek bolg’an ushi’n suw 84o C da qaynaydi’. Bunday temperaturada suw ha’r qanday qaynati’lsa da wog’an Sali’ng’an go’sh pispeydi.Woni’ pisiriw ushi’n i’di’s germetikali’q bekitilip qaynati’li’wi’ kerek.
Sabaqti’ bekkemlew
«Klaster» interaktiv metodi’ woqi’wshi’larg’a qalegen mashqala (tema) lar haqqi’nda yerkin,woni’n’ woylaw jeke pikirlerin biyma’lel bayan yetiwi ushin sha’rayat jarati’wg’a ja’rdem beredi.Ha’r bir woqi’wshi’g’a jeke tu’rde sorawlar ha’m tapsi’rmalar beriw ja’rdeminde taza tema bekkemlenedi..
l.Puwlani’w dep qanday processke ayti’ladi’? Wol qalay a’melge asi’ri’ladi’?
2.Kondensaciya processinin’ qanday boli’wi’n tu’sindirip berin’.
3.Qanday puw toyi’nbag’an puw boladi’?
4.Toyi’ng’an puw dep qanday haldag’i’ puwg’a ayti’ladi’?
5.Qanday halda puwdi’n’ basi’mi’ toyi’ng’an boladi’?
6.Suyi’qli’qti’n’ qaynaw processi qalay ju’z beriwin tu’sindirip berin’
7. Suyi’qli’qti’n’ qaynaw temperaturasi’ si’rtqi’ basi’mg’a qalay baylani’sli’?
Uy tapsi’rma tapsi’ri’w
Puwlani’w ha’m kondensaciya temasi’n woqi’p keliw
Sabaqti’ juwmaqlaw
Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman
No’kis Rayoni’ 22-mektep Saylauov Ag’i’lash
© ООО «Знанио»
