Ўрта Осиё халқларининг мусиқий-маданий мероси

Кириш.

Режа:
1. Ибтидоий тизим даврига оид илк маълумотлар
2. Илк мусиқий чолғулар
3. Қадимий меҳнат ва маросим қўшиқлари

Ибтидоий тизим даврига оид маълумотлар

Мусиқа ижодиётининг илк кўринишлари ибтидоий жамоа тизими даврида, асосан овчилик ва темирчилик билан кун кечирган одамларнинг меҳнат ва маросимлари жараёнида юзага келган. Хусусан, оммавий ўйинларнинг урғу-зарбалари, афсун-жоду оҳанг иборалари, ҳайвонлар овозига тақлид садолар, сигнал (дарак берувчи) қичқириқ-бақириқлардан аста-секин айнан мусиқа хусусиятларига эга бўлган ифодавий воситалар қарор топади.

Кампиртепада (эрамидан аввалги III асрлар – эрамизнинг II асрлари) олиб борилган археологик қазилма ишлари

Илк мусиқий чолғулар

Тош, суяк, ёғоч, чиғаноқ, шох каби табиат нарсалари илк мусиқа чолғулари, “мусиқа қуроллари” сифатида қўлланила бошлайди.
Булардан ҳозиргача сақланиб қолган турли шақилдоқ, зувилча каби идиофонлар (ўзи садоланувчи чолғулар), пуфлама (ҳуштак, бурғу, сибизға), урма (қайроқ , довул ва ҳ.к.) чолғуларни кўрсатиш мумкин.

Қадимги Нисо шаҳрининг деворлари

Афрасиёбдан топилган археологик материалларЭрамиздан аввалги I аср – эрамизнинг III асри

Терракота.
Торли чолғу (уд чолғусининг қадимий кўриниши) чалаётган мусиқачилар

Афрасиёбдан топилган археологик материалларЭрамиздан аввалги I аср – эрамизнинг III асри

Терракота. Торли чолғу (уд чолғусининг қадимий кўриниши) ва най чолғусини чалаётган мусиқачилар

Қадимий меҳнат ва маросим қўшиқлари

Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғотит турк” асарида қадимий даврдан қолган меҳнат ва маросим қўшиқларидан бир қанча намуналар келтирилади.
Бу қўшиқлар ибтидоий ва ундан кейнги даврлардаги одамлар ҳаёти, уларнинг тирикчилик манбаи бўлган муносабатини, ибтидоий жамоа анъаналарини, табиат инжиқликларига қарши курашда қабила аъзоларининг ҳамжиҳатликда меҳнат қилиши ва меҳнатдан кейинги ҳордиқ онларини акс эттиради.

Эрамиздан аввалги II аср. Парфия ритонлари

Авестонинг яратилиш тарихи

Авесто – оташпарастлик динининг муқаддас китоби бўлиб, у кўпчилик тадқиқотчилар фикрига кўра, милоддан аввалги I минг йилликнинг I-ярмида вужудга келган. Ушбу манбада келтирилган географик маълумотлар ҳам буни тасдиқлайди. Авесто - Эрон ҳамда Турон халқларининг қадимги эътиқоди, тили, адабиёти, маданияти тарихини ўрганишда асосий манбалардан ҳисобланади.
Мазкур манба узоқ вақт давомида шаклланган. Унда келтирилган маълумотларнинг энг қадимий қисмлари милоддан аввалги 2-минг йиллик охири – 1-минг йиллик бошига оид бўлиб, оғзаки тарзда авлоддан-авлодга ўтиб келган. Кейинги асрларда Авесто таркибига турли диний урф-одатлар баёни, аҳлоқий, ҳуқуқий қонун-қоидалар ва ҳ.к. қўшилиб борган. Авестони Зардўшт диний асар сифатида бир тизимга солган.

Гатлар хусусида

Авесто тўрт қисмдан – Ясна, Яштлар, Висперед, Вендидаддан ташкил топган. Яшна таркибига кирган “гат” деб аталувчи қўшиқлар “Авесто”нинг энг кўҳна ва қимматли қисмларидир. Яшнанинг ҳар бир парчасини ҳо ва ҳот дейилади. “Гат”лар ўн етти ҳот ва етмиш икки ҳодан иборат. Ҳот бир неча банддан ташкил топган. Вазни, шеърий шакллари жиҳатидан улар беш дастага бўлинади. Ҳар бир даста Гат дея аталиб, у куй маъносини билдиради.

Авестода қайд этилган қадимий байрамлар

Авесто китобида қайд этилган қадимги байрамлардан Наврўз, шунингдек, Меҳржон, Дионисий (А.Македонский номи билан боғлиқ)лар ҳақида гапириш мумкин.
Наврўз — йилнинг янги куни, яъни табиатнинг қайтадан уйғониши. Бу албатта ҳар томонлама покланиш ва янгитдан “пайдо бўлиш” — яратилиш билан боғлиқ. Шу боис бўлса керак бу жараён энг эзгу ниятларни ҳамроҳ қилган, яхши ниятлар билан янги кунга қадам қўйилган. Бундай байрамларда инсоннинг руҳиятини кўтарадиган, шод қиладиган мусиқани ижро этиш ва янги кунни энг чиройли гўзал оҳанглар билан кутиб олиш одатий тус олган.
Меҳржон байрами куздаги йиғим-теримдан сўнг ўтказиладиган байрам бўлиб, бу байрамда ҳам мусиқанинг аҳамияти катта бўлган.
Дионисий байрамининг келиб чиқиши асли қадимги Юнонистон билан боғлиқ бўлиб, узум илоҳи Дионисий номи билан боғлиқ. Бунда одамлар узум ҳосили мўл бўлиши учун узум шохлари, мевалари билан ўзларини безаб рақс тушиб, қўшиқлар ижро этишган.

Антик даврга оид қатор археологик топилмалар Ўзбекистон ҳудудида дамли созларнинг кенг тарқалганлигидан далолат беради. Хоразм воҳаси (Қўй қирилган қалъа, Тупроқ қалъа), Самарқанд (Афросиёб)да топилган кўплаб терракота ҳайкалчаларида тасвирланган созандалар қўлида турли ўлчам ва шакллардаги вертикал ва горизонтал ҳолатда ушланган найсимон чолғулар акс эттирилади. Афросиёбда топилган созанда ҳайкалчаси қўлида вертикал най тасвирланган. Найнинг пардалари ва бошқа муҳим садоланиш жисмлари аниқ кўрсатилмаган, бироқ, унинг баъзи жойларидаги бир-икки бўғин қисмларига бўлинишига қараганда, у қамиш ёки бамбук ёғочидан тайёрланган, деб фараз қилиш мумкин.
Афросиёб харобаларидан топилган горзонтал най қамиш ёки суякдан ясалган. Ҳайкалдаги созанда най чалаётган ҳолатда тасвирланган ва бу най бугунги амалиётда қўлланилаётган найлардан фарқ қилмайди. Най пардаларининг сони ҳам замонавий найдаги каби олтита, узунлиги 45-52 см.
Афросиёбдан топилган яна бир чолғу ўзининг шакли, ўлчами ва ижро этиш услуби жиҳатидан ўзбек халқ болалар чолғуси – шувуллак (ҳуштак)ни эслатади. Юмалоқ, ичи бўш, хум шаклида ясалган Афросиёб “шувуллаки” битта тешик пардадан пуфланиб, турли баландликдаги 2-3 қўшимча парда-тешикчалардан иборат.

Терракота. Хоразм маъбудаси. Эрамиздан аввалги III- II асрлар. Қўйқирилганқалъа

Ов саҳнаси. Жиззах яқинидаги Такатошдан топилган қоя расмлари