Сарғайған дәптердің сыры Жобалық жұмыс

«65 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ МЕКТЕБІ» КММ Туған жер шежіресі- 2016 Туған мекенің атауы номинациясы Сарғайған дәптердің сыры Орындаған: 9 «А» оқушысы Мейірманова Томирис Ермұратқызы Жетекшісі: тарих пәнінң мұғалімі ФИО ЖОСПАР Кіріспе Негізгі мәтін 1. Сарғайған дәптердегі ертегі  2.  Іздеңіс жолдары 3.  Өлкедегі кездескен мекендердің атауларына талдау Қорытынды Қолданылған әдебиеттер тізімі Қосымша Кіріспе Шындык камал бүзар...,  шындықтың шырағы сөнбейді.  Мақал­мәтел.  Халық ауыз әдебиетінде, көнеден кележатқан мекендердің атаулары  әр қырынан,   бірде­бірі тыс қалмай, бір тұтаста зерттеліп қарастырылу керек. Олар босқа қойылмаған, тау­шатқал, сай­сала, құдық­алқап, күп­төбе, арна­ қорым, қорымдық, түбек, мола­зират, бұлақ, жар, жырлаут, арал, ойыс­сор, аңғар, қыстақ, теңіз­арал, шабындық пен жыра­жота, шоқы­дөн, дің, қорған, үйік, ор, тоған, ауыл­қала, елді мекен, тағы­тағылар жер­су атаулары  болған өмірдің   жан­жақты   айғағы,   өлке   тарыхы.  Топонимика   ғылым   саласында ороним, гидроним, микротопоним деп аталатыны ақиқат.   Міне 21 ғасырдын бірінше ширегі де өтуге тақалды. Біз отанымыз, туған жеріміз туралы не біліп, болашаққа не айтамыз? «Бұрынғыны білгендер саны да азая түсүде, адамның ғұмыры  да шектеулі. Біз блгенінімізді бүгін айтып, ал сендер жазып алып қалмасандар, ертен кеш болып қалады», деп әжем жие айтатын. Сол дүниенің аз болса да қағазға түсірілген дәйегі ­ біз қарастырған аңыз. Аңыз дегеніміз, мүмкін бұл тарихи адам жетік білмеген ақиқат шығар? Сондықтан «Туған мекенің атауы номинациясына» қызығып, Балқандаудың байтақ жерлерін, Қаражан, Қарашоқы таулары, Бірм н қыстағы жайлы жанды баурайтын әңгімелерді,  жемнен жие сұрағанмын.  ə ə Шіркін... осындай елімнің мекендерін аралап, көзіммен көрсем не жетсін. Алла осындай бақытты көруге бұйыртып   нәсіп етсе, фото­видеоға түсіріп, бүкіл   әлемге   менің   өлкемдегі   ғажап   дуниелерді   көрсетер   едім.   Өйткені, жұрттың  барлығына  танымсыз  тығулы   жатқан    жерлерден    хабардар   болу, оның     құпиясын   ашу   мен   үшін   қызықты.  Осыдан   үш   ғасырға   жуық   қазақ жерінде   болған   швед   ғалымы   Старленберг:   «Тұнып   тұрған   қандай   тамаша тарих! Мұндай әсемдікті басқа өңірден табу қиын шығар» деп сүйсіне жазған. Өзің білмесен басқадан сұрайсын. Ал жанында сұрайтын адам болмаса ше? Онда білмейтін мәліметтерді баспасөзден (интернеттен) аласын. 1. Сарғайған дәптердегі ертегі  Баяғы   заманда   Бірмән   деген   бай   болыпты.   Оның   айдай   сұлу   қызына, ауылдын ең мықты ер­азаматы құда түсіпті. Тату–тәті өмір кешкен халықтың басына қиындық туды. Сол жерғе жаны қара, тойымсыз,  жауыз  айдаһар қөшіп келді. Күніне үйір­үйір жылқы жұтатын адахардын   атын халық ­ ҚАРАЖАН деп қойды. Жеп үлгермей жатқан жанды тас қылдыратып,   маңайдын бәрін тірі жан өмір сүруге тиімсіз ғып, үйілген тау­тас ғып жіберді . Жылқыға тойған соң ҚАРАЖАН ауылдын сұлу қыздарына көшті. Бірмәннің айдай сұлу қызына да кезек жетті... Айдаһардың көзінен  даланын бәрі тасқа айнала бастады  Айдаһарға қарсы елімізді найзаның ұшымен білектің күшімен қорғауға батырлар шықты . Қазақ атын өшірмеу үшін, қазақ атын жарқыратып, гүлдендіру үшін. Батырлар жауға шықты Шайқас қатты болды Ақырында батыр жеңді!!! “Басымды шап, тағы да шап”, ­ деп Айдаһар батырға жалынды. Соңғы рет айдаһар  батырға қарап: “ТАС БОЛ” – деп айқай салды Батыр жүрегінің ыстығынан тас болмай Бүркіт  құсына айналды Құсқа айналған батыр, ғашығын іздеді Бармаған, баспаған  жері жоқ Бірмәннің     де   айдай   сұлу   қызын   Адаһар   тас   қылдыралмай   құс   ғып жіберіпті  Бірмәннің     де   айдай   сұлу   қызын   Адаһар   тас   қылдыралмай   құс     ғып жіберіпті  Бір­біріне   деген   маһһабат   өшпей,   мәнгілік   бірге   болуды   аңсаған   екі ғашық,   Қазақ   жерінде     Кіші   бүркітті   мен   Үлкен   буркітті   деген   тауларға айналып кетіпті. 2.  Іздеңіс жолдары Кішкентай   кезімде   естіген   аңызды   қайта   есіме   түсіруге   тырыстым. Майын   тамызып   әнгімелеген   әжемді   есіме   түсіріп,   жадымның   түкпір­ түкпірінен аңызыдын сипатталуын теріп жаздым. Сырт көзге шетсіз болып көрінетін кең байтақ қазақ, даласының арбір сай­саласы, тау­төбесі, өзен­көлі былай тұрсын, бір кездері оның екі­үш ауыл конған өзегінің де, мал жайылымының да, ол ма тіпті бұүзау арқандап, құлын желілейтін алаңкайының да өз атауы болған ғой.  Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов: «Біздің қазақ жер атын, тау атын әманда сол ортаның сыр­сипатына қарай қоя білген жұрт. Қайда, қандай бір өлкеге барсаң да жер, су, жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншама мән­мағына, шешілмеген құпия сыр жатады» дейді.  Бір   кезде   интернеттен   тауып,   туған   еліміздің   картасына   зер   салып қарадық,   шартарапқа   тарап   кетіп   жатқан   қаптаған   сызықтардың   бойынан көрікті   қалалар   мен   сәнді   аулдар   мен   аудандар,   басқа   да   елді   мекендер таңбаланған   белгілердң   көрдік.   Сол   таңба­белгілердің   біразы   кезінде «көкектен басқа құсы жоқ көкпектен басқа шөбі жоқ қаңбақ кезген құла түз» атанған.  Бұл шағын жұмысымызда біз тек бір аңызға   ғана тоқталып, кедескен атауларын сөз етпекпіз. Әңгіме қазақтың киелі Ұлытау Қарқаралы, Балқантау атауларына да қатысты боп өрбиді. 3.  Өлкедегі кездескен мекендердің атауларына талдау Жер­су атаулары (қытаулар, шабындықтар, құдықтар), малшылар туралы  науқандық мақалалада, батырлар мен билер, әулелер (ең алдымен соғыс  болған жерлер, моталар) туралы мақалдарда кездесіп отырады. Жер­су  атаулары тарихи, көркем әдеби шығармалардың да беттерінде кездесіп  отырады. Ең көбі түрлі карталарда кездеседі. Егер бір атау бір емес, бірнеше рет кездесетін болса; онда «осы атау (жер­су атаулары) неліктен осыншама  рет қайталанып отыр?» деген сауал туады да, жауап беру, іздеу барысында  дәлелдер мен айғақтар қосылады. Жер­су атауларын «топонимдерді» табиғат болмысына қарай турлерге  бөлуге болады:  ­ «Гидромнимдер» ­ өзен, көл, бұлақ, жалпы су көздерінің атаулары; ­«Ороним» ­тау, төбе, жота, қырат  атаулары. Мәсенен, бүкіл қазаққа әйгілі «Ұлытау» атауы тарихи белгілі, қазақ ұлты  үшін қастерлі тау жерлері. «Үш жүздің басын қосқан Ұлытау» мекен.  Орталық Қазақстанның өмір жолы күретамырдай Қарқаралы жер­мекені.  Қазақ халық ауыз әдебиетінде біздің халқымыздың ежелден мекен еткен жер­суларының   атаулары   молынан   ұшырасады.   Жоғарыдағы   Қарқаралы атауының   қойылуын   Қозы   Көрпеш­Баян   сұлу   жырындағы   Баянсұлудың сәлемдемеге берген бас киімінің жолай түсіп қалуымен байланыстыра отырып: «Қыздың берген қарқарасы түсіп қалып, «Қарқаралы » тау атын қоя сапты», — деп қиыстырады. Жоғарыда келтірілген мысалдардан құс деген ұғымның басым екенін көреміз. Сондықтан да қарқара құстың аты, оған туынды сын есімнің ­лы жұрнағы жалғануы арқылы ол Қарқара құсы көп мекендейтін тау деғен ұғым береді. Бір қызығы қазақтың басқа эпостарына қарағанда. «Қозы Көрпеш   ­   Баян   сұлу   жырындағы   жер­су   аттары   көбіне   қазіргі   Қазақстан картасында бар объектілермен сәйкес келеді. Қарағанда   обылысы   Қарқаралы   ауданы,   Балқантау   ауылы,   Айнабұлақ бөлімшесінде     жер­су,   тау­мекендердің   атаулары,   олардың   территориялық орналасуы осы жоғарыда бейнеленген аңызға сай көрінеді. Қаражан тауы   бар – ол   басы жоқ Айдаһардың денесінің орналасуын көрсетеді. Қарашоқы тауы сол­түстік шығыс бағыттағы кішірек тау – ол домалап кетіп шоқиыйып жатқан Айдаһардын басына ұқсайды Қаражан     мен   Қарашоқы   таулары   арасында  «Жаңа   баз»  деген   жердің атауы бар, мүмкін ол аңыз бойынша жанадан өсетін айдаһардың  басы  «Жана бас» деген мағынада шығар?! Он­түстік шығыс бағытында  Қойтас деген жердің атауы бар – ол жерде жайылып жүріп тас болып кеткен қойларға ұқсайтын тастардын жыйынтығын айттық.   Батысқа қарай біз беенелеп жатқан өлкеде Кіші бүркүтті мен Үлкен бүркүтті таулары бар. Төбесінде өскен қалын таңқұрай.  Өсіп   тұрған   ит   мұрындарды   әжем   Айдаһардың   қаны   десе,   тәті бүлдіргенді жігіттің қаны деді Бірмән деген жер де бар сол  аумақта... Жырқұдық, Қойтас, Қызыл қайын, Әтібай, Майдан, Тасөткел, Жыланды, Боқты, Шілікті, Талшат т.б. Қарқаралы, Қу өңірінің мекендерінің атауларын кездестіруге болады. Қаражан тауынан қылыш ізде деді маған бір жолаушы – маңайдағы  мал бағып жүргендер қылыш, тағы басқа қару жарақтар тауыпты, сол жерден  Майдан  атақты   Мыңғырбай   (   Мыңғыш)     деген   адамның   жері.   Ол Қарқаралы оязының Ақсары болысына қырық жылға таяу уақыт бойы аталы бай Мыңғыш (Мыңғырбай) Байдәулетұлы басшылық еткен болатын.  Бақты   тауларында  Кенес   үкіметінің   құрылу   кезінде   Боқты   көтерілісі болған.   Боқты   –   Қарқаралы   ауданының   орталық   бөлiгiнде,   Кент   тауының терiскей   бетiндегi,  ұзыны  30,  көлденеңi  15­17  шақырымға   созылып   жатқан таулы­орманды   алқап.   1928   жылы   бұл   өңiр   Қу   ауданының   №10   ауылына берiлдi.   Кеңес   дәуiрiнде   жарық   көрген   географиялық   карталар   мен   ресми әкiмшiлiк   бөлiнiс   құжаттарында   бұл   жердiң   атауы   өзгертiлiп,   Бақты   деп жазылды.   Алпысыншы   жылдары   осы   өңiрде   құрылған   асыл   тұқымды   қой совхозы да “Бақты” деп аталды. Ашынған халықтың көтерiлiсiне қатысы бар атауды ұрпақтар жадынан өшiру үшiн, әрине. Бақты   тауларында    байлардын   көмпеселеуден   тыққан   алтындары көмілген дейді... Тас   өткелде  Ресей   империясына   қарсы   көтерілген   Мұқаш­батырдың мергендігі және саптама етігі туралы әнгіме естідім  1954   жылдары   Тың   игеру  жүргізіле   бастағанда   талай   жердің   аттары өзгеріп, орысшаланды...  Қорытынды Қорытындылай келе мақал м телмен аяқтағым келеді: "Өтіріктің өзіне нанба, қисынына нан" ­ аңыздада(миф) шындық пен жалған оқиғалар бар деген менің   ой   түйінім.  Қисынға  сүйене   отырып   жер­су   атауларының     жоғарыда айтылған мәліметердің сәйкестігіне таң қалуға  болады. ə Осы аңыздан кейін «Атқан жерде оқ қалар» дегеннің ізімен, өзімнің арғы атам   Қожан   батырдың   ерлігі   мен   батылдығы   туралы   "Үлкен   бүркіттіде қыстауы бар" дегеніді зерделей бастап, үнсіз кеңістіктегі жер­су атаулары да сойлейтініне, талай тарихтын бетін ашатынына көзім жетті.  Шын ба, өтірік пе бұл аңыз?  ­ кім білсін, ең бастысы  қазақтың ұрпағы ғұмырлы болсын, ақылды, сезімді болсын! Адал, сенімді, абыройлы, беделді,  алуан түрлі өнерлі болсын! Таламайтын талап берсін, самғайтын қанат берсін. Біз тәуелсіз елдің  тірегі­білімді ұрпақ болып өсейік!  Қазақтың   жері   ­   ойында   орман,   қырында   ­   қарағай   қалқып   тұрған, адырында ақбөкен, қиясында құралай ойнақ салған, бұйрат­бұйрат белдер мен бетегелі белесі, даласы қандай дарқан болса   халқы да сондай кең пейілді қонақжай болып жүре берсін!  Аумин! Қолданылған әдебиеттер тізімі 1. Е. Койчубаев, Краткий толковый словарь топонимов Казахстана., А. А. 1974 ж. 2. А.А. Абдрахманов, Қазақстанның этнотопонимикасы, Алматы,1979 ж. 3. «Қазақ тілі тарихы мен диалекталогиясының мәселелері, 3­шығуы,  Алматы, 1960 ж. 4. http://world­maps.pro/satellite   Карта Карагандинская область №4 со  спутника / Казахстан 5. http://catalog.karlib.kz/irbis64r_01/Kraeved/Karagandy_tarihy 6. http://otuken.kz/index.php/diffarticlesserikbol/192­2011­06­17­13­02­26  Маңғыстаудың жер­су атаулары Серикбол Кондыбай 7. https://baq.kz/kk/news/derekter/bokti­koterilisi­nemese­kizildardi­kak­ mandaidan­atatin­mergen­38 8. http://old.qasym.kz 9. http://www.zhasalash.kz/ruhaniyat/17947.html Қосымша Автор туралы жеке мәліметтер: №65   КММ   ЖББОМ   8А   сынып   оқушысы  Мейірманова   Томирис Ермұратқызы ­  5­ші тамыздың  2002 жылдыңда дүниеге келді.  Мекен жайы: Қарағанды қаласы, Октябрь ауданы, 11 «А» шағын аудан, 18 үй, 136 пәтер. Байланыс телефондары: 8 /7212/50­67­80;   +7 701 479 96 49