Сиртки таълим курс иши

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VAZIRLIGI

O’ZBEKISTON DAVLAT KONSERVATORIYASI

,, AKADEMIK IJROCHILIK“ FAKULTETI

,, XALQ CHOLG’ULARI’’  KAFEDRASI

O’zbek maqomi tarixi va nazaryasi fanidan

KURS ISHI

Mavzu: Turg’un Alimatovning ijodiy faoliyati

Bajardi: ,,Xalq cholg’ulari ijrochiligi’’ kafedrasi

             2-kurs talabasi Abdixamidova Gulyora

Ilmiy rahbar: s.f.n., dotsent Sh.Ayxodjayeva

-Toshkent 2022 yil-

Reja:

Kirish.

Asosiy qism

1.1.Turg’un Alimatov xayoti va ijod yo’li

1.2. Turg’un Alimatov ijrochilik uslublari

1.3.Turg’un Alimatovning musiqiy  merosimizga qo’shgan xissasi.

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Kirish

Asrlar davomida ulug‘ shoir va olimlar, mohir bastakorlar, hofiz va sozandalarning mashaqqatli mehnati va fidoiyligi, ijodiy tafakkuri bilan sayqal topib kelayotgan  ushbu noyob san'at nafaqat yurtimiz va sharq mamlakatlarida, balki dunyo miqyosida katta shuhrat va e'tibor qozongan. Maqom san'atining gultoji bo‘lgan «Shashmaqom» Yunesko tomonidan insoniyatning nomoddiy madaniy merosi sifatda e'tirof etilgani hamda uning Reprezentativ ro‘yxatiga kiritilgani buning yaqqol tasdig‘idir[1].

O‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda maqom san'atini o‘rganish va rivojlantirish borasida muayyan ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, o‘zbek «Shashmaqomi» nota matnlarining nashr etilishi va ularga muvofiq ravishda maqom kuy-qo‘shiqlarining magnit lentalarga yozib olinishi ulkan ilmiy-madaniy ahamiyatga ega voqea bo‘ldi.

Ta’lim — ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy ko‘nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta’lim va kasbiy bilim, malaka hamda ko‘nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tizimli jarayon.[2] Shunday ekan

Hozirgi kunda yurtimizda Yunus Rajabiy nomidagi Maqom ansambli, hududlarda maqom jamoalari, O‘zbekiston davlat konservatoriyasida shu yo‘nalishda maxsus kafedra faoliyat ko‘rsatayotgani, sohaga oid ilmiy izlanishlar olib borilayotganini qayd etish lozim.

Ayni vaqtda milliy o‘zligimizni anglash, madaniyatimizni har tomonlama rivojlantirish, xalqimiz, avvalo, yosh avlodimizni yuksak insoniy tuyg‘ular ruhida tarbiyalash, uning estetik didi va tafakkurini shakllantirishda maqom san'atining keng imkoniyatlaridan yetarlicha foydalanilmayapti.

Mazkur yo‘nalishda chuqur ilmiy-nazariy tadqiqotlar, o‘quv-uslubiy adabiyotlar yaratish, maqom san'atini radio-televidenie, ommaviy axborot vositalari, Internet tarmog‘i orqali mamlakatimizda va chet ellarda targ‘ib etish, maqom ustozlari, soha olimlari va mutaxassislarining, iqtidorli va istiqbolli yosh ijrochilar faoliyatini moddiy va ma'naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash ishlari

Anʼanaviy ijrochilikda musiqiy asarning taʼsirchanliga inson ruhiyatiga xush kayfiyat baxsh etishi, maʼnaviy ozuqa berishi, kuyning milliy ijro bezaklari bilan toʻlaqonli ifoda etilishidir. Buning uchun sozanda yuksak musiqiy did va mahorat[i]ga ega boʻlishi lozim. Jumladan, tanbur son ijrochiligida keng qoʻllaniladigan turli nola, qochirim, zarb kabi musiqiy bezaklar asar ijrosidagi yetuklikni taʼminlovchi muhim omil hisoblanadi.

Bugungi kunda tanbur sozi ijrochiligida yorqin yulduz boʻlib, oʻzining qalb qoʻri, sehrli barmoqlari bilan chertgan sozidan xush navo taratib, yuraklarni zabt etgan “tillo noxun” sohibi, Oʻzbekiston xalq artisti, professor Turgun Alimatovni Oʻzbek milliy musiqa ijrochiligida betakror uslub (maktab) yaratgan sanʼat dargalaridan biri desak aslo mubolagʻa boʻlmaydi.[3]

Mustaqillik sharoitida xalqning ma’naviy madaniyatni  rivojlantirish va mustaxkamlash ishlari, muxim davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Uzluksiz ta’limni islox qilishning tashkiliy,  ilmiy va metodik asoslari yaratildi. Ta’lim tizimida yangicha ilmiy-uslubiy yondashuvlar kirib kela boshladi. Ularning ko‘pchiligi pedagogik texnologiyalar va pedagogik maxorat bilan uzviy bog‘liq. YOsh avlodning xam mumtoz, xam zamonaviy milliy musiqa madaniyatining eng yaxshi namunalaridan baxra olish uchun darslarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar, an’anaviy va interaktiv usullar uyg‘unligidan foydalangan xolda zamonaviy metodikalar orqali olib borish maqsadga muvofiqdir.

Xozirgi davrda fan va ma’daniyatni eng so‘ngi yutuqlari asosida kelajagimiz bo‘lgan yosh avlodni xayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash nixoyatda  zarurdir. O‘quvchilaga ta’lim-tarbiya berish jarayonida xalq pedagogikasi asoslariga tayanish. SHarq muttafakkirlarni dono fikr-muloxazalridan, shuningdek, jaxon umumiy insoniy qadryatlaridan foydalanish zarur.

E’tiborli jixati shundan iboratki, keyingi yillarda yoshlarimiz nafaqat mamlakatda o‘tkazilgan turli ko‘rik-tanlovlarda faol ishtirok etishmoqda, balki xalqaro miqyoslarda  xam e’tiborga sazovor bo‘lishmoqda. Albatta qo‘lga kiritilayotgan bu yutuqlar yosh avlod ma’naviyatini yuksaltirish, musiqa va san’at rivoji uchun keng imkoniyatlar yaratib berish yo‘lidagi ezgu ishlarining amaliy ifodasidir. 

1.1.Turg’un Alimatov xayoti va ijod yo’li

Turgʻun Alimatov 1921-yil 20-yanvarda Toshkent viloyatining Chuvalachi qishloqada xizmatchi oilasida dunyoga keldi. Bolalik chogʻidanoq qalbida musiqaga ishtiyoq va havas uy- gonishiga padari buzruqvori Alimat otaning dutor cholgʻusini nihoyatda yoqimli ijro etishi sabab boʻldi. Turgʻun oʻrta maktabning 4-5-sinflarida saboq olayotgan paytlarida musiqa chol- gularidan ilk bor dutor chalishni oʻrgana boshladi.[4] Chunki ular xonadonida ham koʻnlab xa- nadonlarda boʻlgani kabi dutor doimo uning toʻrida osigʻliq turardi. 1930 - yillarda xalq orasida mashhur boʻlgan “Fabrika” nomli qoʻshiq kuyi yosh Turgʻunning oʻrgangan birinchi musiqiy asari boʻldi. Oʻsha kezlarn radio toʻlqinlari orqali muntazam yangragan ”YASigarpora“ kuyi bilan birga ”Dilxiroj“, ”Munojot“ kabi xalq kuylarini chalishni ham qunt bilan oʻrgandi. Yosh Turgʻun maktabning 7-10 sinflarida oʻqib yurgan kezlarida musiqa toʻgaragi xonasida osigʻliq turadigan tanbur, dutor, nay, gijjak kabi cholgʻularni koʻrib zavkdanardi. Toʻgarak rahbari Halim aka yoshsozandaga yaxshi maslahatlar berdi. U ”Xozircha qaysi sozga mexring tushgan boʻlsa oʻrganib qoʻyaver, keyinchalik qay birini tanlash koʻnglingga bogʻliq. Bir necha cholgʻuni chala bilish odamga zarar qilmaydi“ deb, Turgʻunga gʻijjak va tanbur kabi sozlardan dars berdi. Texnikumda olgan saboqlari Turgʻun Alimatov hayotida muhim rol oʻynadi. Usha kezlari radiodan koʻpincha Yunus Rajabiy rahbarligidagi ansambl ijrosidagi kuy va qoʻshiklar yangrardi. Turgʻun Alimatov bu turkum eshittirishlarni birortasini ham qoldirmasdan tinglar va gʻoyibona oʻrganardi. Mabodo kuylarni oʻrga- nishda qiyinchilik tugʻilsa darhol texnikum oʻqituvchilariga murojaat qilar edi. Shu sababli musiqa merosimizda mavjud boʻlgan koʻplab asarlarni oʻzlashtirishga erishdi.Texnikumda oʻqishni tugallash arafasida sozanda sifatida shakllanib dutor, gʻijjak hamda tanbur chalishning nozik sirlaridan voqif boʻldi.

 Turgʻun Alimatov 1940-yillarda Toshkentdagi yosh tomoshabinlar teatriga ishga qabul qilindi.   Bu yerda ansambl rahbari Mamadaziz Niyozov unga gʻijjakchi sozanda boʻlib ishlashni taklif etdi. Ansamblda birgina gʻijjakda emas, balki tanbur va dutorda ham vaqti-vaqti bilan kuylar ijro etishga toʻgʻri kelardi. Chunki ishdagi ijodiy jarayon shuni talab etardi.Shundan soʻng T.Alimatov bir yil mobaynida Muqimiy nomli musiqali drama teatrida sozandalik faoliyatini davom ettirdi. U teatrdagi faoliyatini juda ham samarali oʻtganligini eslab shunday deydi: ”Men oʻttiz yil radioda ishladim, bir yil Muqimiy teatrida. Lekin oʻttiz yil ichida, oʻsha bir yilda olgan maʼnaviy boylikni ololmadim. Chunki u kezlari teatrda zabardast sanʼatkorlar: Toʻxtasin Kalilov, Juraxon Sultonov, Maʼmurjon Uzoqov, Oxunjon qizik, Xolxoʻja Toʻxtasinov kabi buyuk insonlar davrasida edim".Ustozlarbilanboʻlganjonlimuloqotsanʼatningturliyoʻnalishlaridanbahramandboʻlishdat., Alimatovfaoliyatidamuhimoʻrinegalladi,

1. Alimatov radioqomitatda sozandalik qilgan kezlarida akademik Yunus Rajabiy rahbarligidagi maqom ansambli bilan Shashmaqom cholgʻuashgula turkumlari, Toshkent-Fargʻona maqom ashula yoʻllari, vohalarga mansub yirik cholgʻu yoʻllari hamda zabardast bastakorlarning asarlarini munggardish (plastinka)ga darj etishda, radio musiqiy yozuvlar “oltin xazinasidagi magnit tasmalariga tushirishda faol ishtirok etib, ”tillo noxun“ nomini olishga sazovor boʻldi.Turgʻun Alimatov ijrochilik uslubining shakllanishida bir qator ustozlarning sanʼ- ati muhim omil boʻlgan desak oʻrinli boʻladi. Rizqi Rajabiy, Joʻrabek Saydaliyev, Qayum Shomurodov, Asadqori Lutfullayev, Orif Qosimov, Mahmud Yunusov kabi ustoz sozandalar shular jumlasidandir.Joʻrabek Saydaliyev ijrosidagi ”Payravi asal“, ”Jigarpora“, ”Surnay Navosi“ kabi kuylar T. Alimatov qalbida chuqur iz qoldirgan. Ayniqsa, undagi ”yakka zarb“ga asoslangan ijro uslubi oʻziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, j. Saydaliyev talqinida ”nola“, ”kashish“, mayda notalarda esa koʻproq ”gili-gili“ kabi anʼanaviy ijrochilikda qoʻllaniladigan bezaklarni uchratish mumkin.

Asadkori Lutfullayev ijro uslubining oʻziga xosligi asosan *pirrang” zarbini nihoyatda ravon va yoqimli ifoda etilishidadir. Bunday uslub ijroni yanada jozibali chiqishiga sabab boʻladi,Rizqi Rajabiy, Qalam Shomurodov kabi ustoz sozandalarning ijro uslublarida esa noxunni yuqoridan pastga chertish kuzatiladi.T.Alimatov ustozlardan shu singari ijro amattarini qunt bilan urgandi. Ijrochilik sohasidagi koʻp yillik mehnat va izlanishlar undagi uuga xos uslubni yuzaga kelishida muhim ahamiyat kasb etdi.

1.2. Turg’un Alimatov ijrochilik uslublari

T.Alimatov musiqa san’atimizning zabardast namoyondalaridan. San’atkorning qalb qo’ridan taralgan kuylar yangramagan o’zbek xonadoni bolmasa  kerak. Ustozning otashin ijodi ma’naviy hayotimizning ajralmas bo’lagiga aylangan.[5] T.Alimatovning ijro uslubida noxunni pastdan yuqoriga qarata chertish alohida ajralib turadi. Bunday amal taңburdan chiqatgan tovushni yanada mayin, yoqimli boʻlishini taʼminlaydi. Bu borada t. Alimatoz shunday deydi: “Tinglovchiga yakka noxun ham kerak. Lekin, orasida pirrang qoʻshilsa yana ham chiroyliroq boʻladi. Bir sanʼatga yana bir sanʼat qoʻshilgan boʻladi. Keyin bir usulda, bir noxunda yursa bir yoklama boʻlib qoladi” T.Alimatov oʻz ijro uslubini shakllantirishi jarayonida musiqiy merosimiz namunalari orasidan turli surʼat va xususiyatdagi kuylarni tanlab olib, ularni meʼyoriga yetkazib chalishni mashq qildi.

Танбур – мусиқий чолғулар орасида қадимийси ва энг забардаси хисобланади. Тарихий манбаларда хам қадим замонлардан халқ лар орасида танбур, тампура номли чолғулар кенг оммалашганлиги хусусида кўп баён этилган. Фаробий, Ибн Сино, Дарвиш Али Чангий, Фитрат рисолаларида хам ушбу чолғу хақида турли хил ижрочилик хусусиятлари ёритилган.[6] Шундан илхом олган устоз ўз услубини яратиб, mungli kuylarga chuqurroq “nola”, “kashish”, “molish,” “rez”, tez surʼatli quvnoq kuylarga “nirrang”, “teskari zarb”, “ufor zarb” va mayda zarblar ishlatib, musiqiy asarlarni yanada jozibali boʻlishiga erishdi.

T.Alimatov ijrochilik faoliyati davomida musiqiy merosimizda mavjud koʻnlab asarlarni oʻz ijro uslubida talqin etib, ularga yangidan hayot bagʻishladi. Bu kuylar xoh tanbur, xoh dutor, xoh gʻijjak boʻlsin yagona ijro uslubiga asoslangan. Bunga “Navo”, “Chorgoh”, “Epivoy”, “Segoh”, “Nasri Segoh”, “Ufori Segox”, “Samarqand Unshogi”, “Girya”, “Surnay Navosi”, “Rohat”, “Eshnoy Kurd”, “Qoʻshchinor”, “Gulyoraxon va Bilakuzuk”, “Jigarpora va Payravi asan”, “Tanovar”, “Nola”, “Munojot 1, ”Nasrullo 1, “Ajam”, “Navroʻzi Ajm”, “Kuygay” (Yu.Rajabiy), “Ey, sabo” (D.Zokirov), “Guluzorim”, “Bozurgoniy” (H.A.Abdurasulov), “Yolgʻiz” (T.Jalilov) kabi durdona musiqiy asarlar misol boʻla oladi.Ustoz T.Alimatov bir necha yillar davomida Oʻzbekiston davlat konservatoriyasi Anʼanaviy ijrochilik kafedrasining professori lavozimida yosh sozanda talabalarga tanbur, sato va dutor cholgʻulari sinfi buyicha sabok berdi. Ustozning bir qator shogirdlari respublikamizdagi nufuzli badiiy jamoalarda, maqom ansambllarida, oliy vaUrta maxsus musiqa (sapat) bilim yurtlarida faoliyat koʻrsatib kelmoqdalar. Oʻzbekiston xalq hofizlari Hasan Rajabiy, Maxmud Tojiboyev, sozandalar; Abdulla Umarov, Alisher Animatov, Asror Aslonov, Abror Zuffov, Toir qoʻziyev, Shuhrat Nabiyev, Ibrohim Samadov, Adham Ismoilov, Shuhrat Razzoqov, Muhammadjon Mamatqulov kabi isteʼdod sohiblari shular jumlasidandir. Maʼlumki, tanbur bolgusi sozandalar tomonidan azaldan yakka soz sifatida ijro etib kelingap, XX asrning 30-yillaridan tanburda sato, dutor va gijjak cholgʻulari bilan birgalikda, ansambl koʻrinishida kuylar ijro etilishi anʼanaviy tus ola boshladi. Turli milliy cholgʻulardan iborat sozandalar ansambllarining tuzilishiga ana shunday ijodiy ishlar sabab boʻlganligi ehtimoldan holi emas. Keyingi yillarda bir xil sozdan iborat boʻlgan qator an- sambllar oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida, badiiy jamoalarda, havaskorlik toʻgaraklari- da faoliyat koʻrsata boshladi. Bularga dutorchi-, lar, rubobchilar, gijjakchilar, changchilar va doirachilar ansambllarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Biroq ikki va undan ortiq tanbur joʻrnavozligi hali amaliyotda qoʻllanilganicha yoʻq. Shu bois ustoz T.Alimatovning tashabbusi va rahbarligida konservatoriyaning anʼanaviy ijrochilik kafedrasida talabalardan iborat tanburchilar ansambli tashkil etildi. Mazkur ansambl dasturidan Xalq kuylari, bastakorlarning asarlari, Shashmaqom cholgʻu va ashula turkumlari, Toshkent-Fargʻona vohalariga mansub maqom ashula hamda turkum cholgʻu kuylaridan namunalar keng oʻrin olgan.Musiqa asarlarini ansambl boʻlib ijro etilishida (ayniksa bir xildagi cholgulardan tarkib topgan ansambllarda) avvalo sozga katta eʼtibor berilishi lozim. Cholgularni bir xilda sozlash, oʻng koʻl (yakka zarb, qoʻsh zarb, bilak zarb, kalta roz, nirrang kabi) zarblari va chap koʻl nolalarnni bir iusindagi ijrosiga erishish muhim ahamiyatga“Anʼanaviy tanbur ijrochiligi” darsligi-ning yana bir oʻziga xos jihati bor. Eʼtiborga molik bu jihat sozandaning ijro dasturidan oʻrin olgan asarlarining nota namunalarini Turgun Alimatov uslubida xatga tushirilgan-ligvdir. Risola boʻlajak yesh sozandalar, qola-versa barcha musiqa shinavandalari uchun ushbu ijrochilik maktabining dasturilamallaridan biri boʻlib qoladi.  S. M. Begmatov, sanʼatshunoslik fanlari nomzodi,  Oʻzbekiston davlat konservatoriyasi Musiqiy sharqshunoslik kafedrasi dotsenti, Ustoz Turgun Alimatov Anʼanaviy ijrochilikda musiqiy asarning taʼsirchanliga inson ruhiyatiga xush kayfiyat baxsh etishi, maʼnaviy ozuqa berishi, kuyning milliy ijro bezaklari bilan toʻlaqonli ifoda etilishidir. Buning uchun sozanda yuksak musiqiy did va mahoratga ega boʻlishi lozim.Jumladan, tanbur sozi ijrochiligida keng qoʻllaniladigan turli nola, kochirim, zarb kabi musiqiy bezaklar asar ijrosidagi yetuk-likni taʼminlovchi muhim omil hisoblanadi, Bugunga kunda tanbur sozi ijrochiligada yer-qin yulduz boʻlib, oʻzining qalb qoʻri, sehrli barmoklari bilan chertgan sozndan xuіsh nano taratib, yuraklarni zabt etgan tillo noxun“ sohibi, Oʻzbekiston xalq artistіg, professor Turgun Alimatovni oʻzbek milliy musiqa ij-rochiligida betakror uslub (maktab) yaratgan sanʼat darkalaridan biri da mubolagʻa boʻlmaydi.Turgʻun Alimatov 1921-yil 20-yanvarda Toshkent viloya Chuvalachi qishlogʻida xiz-matchi oilasida dunyoga keldi. Bolalik chogʻida-nok kalonda musiqaga ichtik va xavas uygonishiga talari buzrukvori”otaning dutor cholgʻusini nihoyatda yoqimli ijro etishi sabab buldi. Gurt“ Oʻrta maktabning 4-5- sinflarida saboq olayotgan paytlarida musiqa chol gularidan ilk bor dutor chalishni oʻrgana boshladi. Chunki ular xonadonida ham koʻplab xo-nadonlarda boʻlgani kabi dutor doimo uyning toʻrida osigʻliq turardi. 1930 - yillarda xalq orasida mashhur boʻlgan ”Fabrika“ nomli qoʻshiq kuyi yosh Turgʻunning oʻrgangan birinchi musiqiy asari boʻldi. Usha kezlari radio toʻlqinlari orqali muntazam yangragan ”Jigarpora“ kuyi bilan birga ”Dilxiroj“, ”Munojot" kabi xalq kuylarini chalishni ham qunt bilan oʻrgandi.Yosh Turgʻun maktabning 7-10 - sinflarida oʻqib yurgan kezlarida musiqa toʻgaragi xona-sida osigʻliq turadigan tanbur, dutor, nay, gʻijjak kabi cholgʻularni koʻrib zavqlanardi. Toʻgarak rahbari Halim aka yosh sozandaga yaxshi maslahatlar berdi. U “Hozircha qaysi sozga mehring tushgan boʻlsa oʻrganib qoʻyaver, keyinchalik qay birini tanlash koʻnglingga bogʻliq. Bir necha cholgʻuni chala biliip rdamga zarar qilmaydi” deb, Turgʻunga gʻijjak va tan-bur kabi sozlardan dars berdi.Texnikumda olgan saboqlari Turgʻun Alimatov hayotida muhim rol oʻynadi. Usha kezlari radiodan koʻpincha Yunus Rajabiy rahbarligi-dagi ansambl ijrosidaga kuy va koʻshiqlar yangrardi. Turgʻun Alimatov bu turkum eshittirish-larni birortasini ham qoldirmasdan tinglar va gʻoyibona oʻrganardi. Mabodo kuylarni oʻrganishda qiyinchilik tugʻilsa darhol texnikum oʻqituvchilariga murojaat qilar edi. Shu sa-babli musiqa merosimizda mavjud boʻlgan koʻplab asarlarni oʻzlashtirishga erishdi. Texnikumda oʻqishni tugallash arafasida sozanda sifatida shakllanibsal xamda tanbur chalishning nozik sirlaridan voqif boʻldi.Turgun Alimatov 1940-yillarda Toshkentdagi yosh tomotiabinlar na ishga qabul qilindi. Bu yerda ansambl rahbarya Mamadaziz Niyozov gijjakchi sozanda boʻlib ishlashi-ni taklif etdi. Ansamblda birgana kaksa emas, balkіn tanbur va dutorda ham vaqti-vaqti bilan kuylar ijro ga toʻgʻri kelardi. Chunki inidagi ijodiy jarayon shuni talab etardi.Shundan soʻng T.Alimatov bir yil mobaynida Muqimiy nomli siqali drama teatri-da sozandalik faoliyatini davom girln. u teatrdara faoliyatini juda ham samarali oʻtganligini eslab shunday deydi:Men oʻttiz yil radioda ishladim, bir yil Muqimiy teatrida. Lekin oʻtti dil ichida, oʻsha bir yilda olgan maʼnaviy boylikni ololmadim. Chunki u kedari teatrda zabardast sanʼatkorlar: Toʻxta-sin Jalilov, Joʻraxoya Sultonov, Maʼmurjon Uzoqov, Oxunjon qiziq, Xolxoʻja Toʻxtasinov kabi buyuk insonlar davrasida edim“.Ustozlar bilan boʻlgan jonli muloqot sanʼatning turli yoʻnalishlaridan bahramand boʻlishga T. Alimatov faoliyatida muhim oʻrin egalladi.

1.3.Turg’un Alimatovning musiqiy merosimizga qo’shgan xissasi.

T.Alimatov radiokomitetda sozandalik qilgan kezlarida akademik Yunus Rajabiy raxbarligidagi maqom ansambli bilan Shashmaqom cholgʻuashula turkumlari, Toshkent-Farg’ona maqom ashula yoʻllari, voxalarga mansubyirik cholgʻu yoʻllari hamda zabardast bastakorlarning asarlarini mungardish (plastinka)ga darj etishda, radio musiqiy yozuvlar oltin xazina”sidagi magnit tasmalariga tushirishda faol nirok etib, "tilo noxun“ nomini olishga sazovor boʻldi.Turgun Alimatov ijrochilik uslubining shakllanishida bir qator ustozlarning sanʼati muhim omil boʻlgan desak oʻrinli boʻladi. Rizki Rajabiy, Joʻrabek Saydaliyev, Qayum Shomurodol, Asadkori Lutfullayev, Orif Qosimov, Maxmud Yunuson kabi ustoz sozandalar shular jumlasidandir.“ Jurabek Saydaliyey ijrosidagi payravi asal”, “Jigarpora , ”Surnay Nanosi“ kabi kuylar t. Alimitov qalbida chuqur iz qoldira Ayniqsa, undagi ”yakki zarb“ga asoslangan ijro uslubi oʻziga xos tomo bilan ajralib tu-radi. Shu bilan birga, j. Saydaliyev talqinida ”nola“, ”kushish“, mayda notalarda esa koʻproq tili-gili” kabi anʼanavii njrochilikda qoʻllaniladigan bezaklarni uchratish mumkin.Asadkorn Lutfullayev ijro uslubining oʻziga xosligi asosan “pirrang” zarbini nihoyatda razrn va yoqimli ifoda etilishidadir. Bunday uslub ijroni yanada jozibali chiqishiga sabab boʻladi.Rizqi Rajabiy, Qayum Shomurodov kabi ustoz sozandalarning ijro uslublarida esa noxunni yuqoridan pastga chertish kuzatiladi.T.Alimatov ustozlardan shu singari ijro amal-larini qunt bilan oʻrgandi. Ijrochilik sohasi-dagi koʻp yillik mehnat va izlanishlar undagi oʻziga xos uslubni yuzaga kelishida muxim ahamiyat kasb etdi. T.Alimatovning ijro uslubida noxunni past-dan yuqoriga qarata chertish alohida ajralib tu-radi. Bunday amal tanburdan chiqayotgan tovushni yanada mayin, yoqimli boʻlishini taʼ-minlaydi. Bu borada T. Alimatov shunday deydi: “Tinglovchiga yakka noxun ham kerak. Lekin, orasida pirrang qoʻshilsa yana ham chiroyli-roq boʻladi. Bir sanʼatga yana bir sanʼat qoʻshilgan boʻladi. Keyin bir usulda, bir noxunda yursa bir yokdama boʻlib qoladi”.T. Alimatov oʻz ijro uslubini shakllantirshi jarayonida musiqiy merosimiz namunalari orasidan turli surʼat va xususiyatdagi kuylarni tanlab olib, ularni meʼyoriga yetka-zib chalishni mashq qildi.T.Alimatov bilan boʻlgan suhbatdan.Mungli kuylarga chuqurroq ”nola“, ”ka-shish“, ”molish,“ ”rez”, tez surʼatli quvnoq kuylarga “pirrang”, “teskari zarb”, “ufor zarb” va mayda zarblar ishlatib, musiqiy asarlarni yanada jozibali boʻlishiga erishdi. T.Alimatov ijrochilik faoliyati davomida musiqiy merosimizdamarisud koʻplab asarlarni uz ijro uslubida talqin etib, ularga yangidan hayot bagʻishladi. Bu kuylar xoh tanbur, xoh dutor, xoh gʻijjak boʻlsin yagona ijro uslubiga asoslangan. Bunga “Navo”, “Chorgoh 1,11”, “Eshvoy ”Nasri Cerox“, ”Ufori Segoh“, ”Samarqand Ushshogʻi“, ”Girya“, ”surnay Navosi“, ”Rohat“, ”Eshvoy Kurd“, ”Qoʻshchinor“, ”Tulyoraxon va Bilakuzuk , “Jigarpora va Payravi asal”, “Tanovar”, “Nola”, “Munojot 1, p, sh, ”Nasrullo 1, P, V“, ”Ajam“, ”Navroʻzi Ajam“, ”Kuygay” (Yu.Rajabiy), i, sabo“ (D.Zokirov), ”Guluzorim“, ”Bozurgoniy“ (H.A.Abdurasulov), ”Yolgʻiz (T.Jalilov) kabi durdona musiqiy asarlar misol boʻla oladi.Hozirda ustoz T.Alimatov Oʻzbekiston davlat konservatoriyasi Anʼanaviy ijrochilik kafedrasining professori lavozimida yosh sozanda talabalarga tanbur, sato va dutor cholgʻulari sinfi boʻyicha saboq bermokda. Ustozning bir qator shogirdlari respublikamizdagi nufuzli badiiy jamoalarda, ma-qom ansambllarida, oliy va oʻrta maxsus musiqa (sanʼat). bilim yurtlarida faoliyat koʻrsa-tib kelmoqdalar.Uzbekiston xalq hofizlari Hasan Raja-biy, Mahmud Tojiboyev, . sozandalar; Abdulla Umarov, Alisher Alimatov, Asror Aslonov, Abror Zufarov, Toir qoʻziyev, Shuhrat Nabi-yev, Ibrohim Samadov, Adham Ismoilov, Shuhrat Razzoqov, Muhammadjon Mamatkulov kabi isteʼdod sohiblari shular jumlasidandir.Maʼlumki, tanbur cholgʻusi sozandalar tomo-nidan azaldan yakka soz sifatida ijro etib kelingan. XX asrning 30-yillaridan tanburda sato, dutor va gijjak cholgʻulari bilan birga-likda, ansambl koʻrinishida kuylar. ijro etilishi anʼanaviy tus ola boshladi. Turli milliy cholgʻulardan iborat sozandalar ansambllarining tuzilishiga ana shunday ijodiy ishlar sabab boʻlganligi ehtimoldan holi emas. Keyinga yid-larda bir xil sozdaniborat boʻlgan qator an-sambllar oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarida, badiiy jamoalarda, havaskorlik toʻgaraklari-da faoliyat koʻrsata boshladi. Bularga dutorchi-lar, rubobchilar, gajjakchilar, changchilar va doirachilar ansambllarini misol qilib keltirishimiz mumkin. Biroq ikki va uchdanі,ortiq tanbur joʻrnavozliga hali amaliyotda qoʻllanilganicha yoʻq. Shu boisustoz T.Alimatovning tashabbusi va rahbarligida konservatoriyaning anʼanaviy ijrochilik kafedrasida talabalardan ibo-rat tanburchilar ansambli tashkil etildi.Mazkur ansambl dasturidan xalq kuylari, bastakorlarning asarlari, Shashmaqom cholgʻu va ashula turkumlari, Toshkent-Fargona voxa-larigamansub maqom ashula hamda turkum chol-gʻu kuylaridan namunalar keng o’rinolgan.Musiqa asarlarini ansambl boʻlrb ijro etishshida (ayniqsa bir xildagi cholgʻulardan tarkib topgan ansambllarda) avvalo sozga katta eʼtibor berilishi lozim. Cholgʻularni bir xilda sozlash, oʻng qoʻl (yakka zaro, qoʻsh zarb, bilak zarb, kalta rez, pirrang kabi) zarbla-ri va chap qoʻl nolalarini bir yoʻsindagi ijrosiga erishish muhim ahamiyatga ega.Ustoz Turgun Alimatov saboqiari ana shunday omillarni mujassam boʻlishida amaliy jihatdan namuna boʻla oladi.Shogirdlar ijro jarayonida doimo ustoz uslubi” va oʻgitlariga tayanadilar.

Bunday tajribali Ilyos Akbarov oʻzining “Muzika savodi” (Toshkent1958-y.) kitobida dutor misolida koʻrsatgan. Ustoz Turgʻun Alimatov hayoti va ijodi Anʼanaviy ijrochilikda, musiqiy asarning  taʼsirchanligi inson ruhiyati xush kayfiyat baxsh etishi, maʼnaviy ozuqa berishi, kuќning milliy ijro bezaklari bilan toʻlaqonli ifoda etilishidir. Buning uchun sozanda yuksak musiqiy did va maxoratga ega boʻlishi lozim.Jumladan, tanbur sozi ijrochiligida keng qoʻllaniladigan turli kola, qochirim, zarb kabi musiqiy bezaklar asar ijrochiligida yetuklikni taʼminlovchi muqim omil hisoblanadi.Bugungi kunda tanbur sozi ijrochiligida yorqin yulduz boʻlib, uzining qalb koʻri, sehrli barmoqlari bilan chertgan sozidan xush nano taratib, "yuraktarni zabt etgan “Tillo nohun” sohibi, Oʻzbekiston xalq artisti, prof. Turgʻun Alimatovni Oʻzbek milliy musiqa ijrochiligida betakror uslub yaratgan sanʼat dargalaridan biri desak aslo mubolagʻa boʻlmaydi.Anʼnaviy ijrochilikda musiqiy asarning taʼsirchanligi inson ruhiyatiga xush kayfiyat baxsh etishi, maʼnaviy ozuqa berishi, kuyning milliy ijro bezaklari bilan toʻlaqonli ifoda etiliridir. Buning uchun sozanda yuksak musiqiy did va mahoratga ega boʻlishi lozim.

Jumladan, tanbur sozi ijrochiligida, keng qoʻllaniladigan turli nola, qochirma, zarb kabi musiqiy bezaklar asar ijrosidagi yetuklikni taʼminlovchi muhim omil hisoblanadi.Tanbur sozi ijrochiligida yorqin yulduz boʻlib, oʻzining qalb koʻri, sehrli barmoqlari bilan chertgan sozidan xush navo taratib, yuraklarni zabt etgan “tillo! noxun” sohibi, Oʻzbekiston xalq artisti, professor Turgun Alkmatovni Oʻzbek milliy musiqa ijrochiligida betakror uslub (maktab) yaratgan sanʼat dargalaridan biri desak aslo mubolagʻa boʻlmaydi. 1930-Tillarda xalq orasida mashhur bulgii “Fabrika” nomli qoʻshiq kuyi yosh sozandaning oʻrgangan birinchi musiqiy asari boʻldi. Oʻsha kezlari radio tulqishlari orqali mutaram yangragi “Jigirpora” oo bilan “Dilxiroj“, ”Munojot“ kabi xalq qoʻshiqlarini chalishni ham oʻrganadi. T.Alimatov 1940-yillarda Toshkentdagi yosh tomoshabinlar teatriga ishga qabul qilindi. Bu yerda ansambl rahbari Mamadaza Nacheyu unga gijjaqchi sozanda boʻlib ishlashni taklif etdi. Ansamblda birgina gʻilojakda emas, balkim tanbur va dutorda ham vaqti-vaqti bilan uylar ijro etishga toʻgʻri kelgan. Chunki ishdagi ijodiy jarayon shuni talab etardi.Shundan soʻng T.Alimatov bir yil mobaynida Muqumiy nomidagi musiqali drama teatrida sozandalik faoliyatini davom ettirdi. Ustozlar bilan boʻlgan jonli muloqot sanʼativneg turli yoʻnalishlaridan bahramand boʻlishda T. Alimatov faoliyatida muhim oʻrin egalladi. T.Almatov radiokomitetda sozandalik qilgan hozlarida akademik Yunus Rajabiy rahbarligidagi maqom ansambli bilan Shashіmaqom cholg’u-ashula turkumlari, Toshkent-Fargʻona maqom ashula yoʻllari, vohalarga mansub yirik: cholgu yullari hamda zabardast bastakorchig asarlarini Munggardish (plastika)ga“ darj etishda, radio musiqiy yozuvlar “oltin hazina” sidagi magnit tasmalariga tushurishda faol idtirok etib, tilo noxun” nomini olishga sazovor boʻldi. T. Axuatoz atrochalik ustubaning shakllanishida bir qator ustozlarning sanʼata” muhim omil boʻlgan desak-oʻrinli boʻladi. Rizqi Rajabga, jugbek Saydaliyev, Qayum Shomurodov, Asadhori Lutfullayev, Orif Qosimov, Mahmud Yunusov kabi ustoz sozandalar shular jumlasidandir. T. Alimatoz oʻz ijro uslubini shakllantirishi jarayonida musiqiy urosemgz namunalari orasidan turlisurʼat va xususiyatdagi kuylarni tanlab olib, ularni meʼyoriga yetkazib chalishni mashq qildi. „Munga kuylarga chuqurroq, “nola”, “kashish”, “molish”, “rez”, tez surʼatta quvnoq  kuylarga “pirrang”, “ teskari zarb”, “ufor zarb” va mayda zarbler ishlatib, musiqiy asarni yanada jozibali boʻlishiga erishdi.T. Alimatov ijrochitik faoliyati davomida musiqiy merosimizda mazxud koʻplab vsgrlarni oʻz ijro uslubida talqin etib, ularga yangidan hayot bagʻiptada. Bu kuylar hoh tanbur, hoh dutor, hoh gʻijjak boʻlsin yagona ijro uslubiga asoslangan. Bunga “Navo”, “Chorgoh II”, “Eshvoy”, “Segox”, “Nasri Segox”, “Ufori.Segoh”, “Samarqand Ushshogʻi”, “Girya”, “Surnay Navosi“, “Rohat”, “Eshzoy Kurі”, “Qoʻshchinor”, “Gulyoraxon va Bilakuzuk”, “Jigarpora va Payravi asal”, “Tanovar”, “Nola”, “Munojot 1,1,PІ”, “Nasrullo I, I, V”,  “Navroʻza Axam”, “Kuygay”, (Yu. Rajabiy ), “Ey, sabo” (D. Zokirov), “Tutesram”, “Bozurgoniy” (H. A. Abdurasulov), “Yolgʻiz” (T. Jalilov ) kabi durdona musiqiy asarlar misol boʻla oladi.T. Alimatoz bir necha oʻn yillardan beri ijodiy ishni taʼlim tarbiya ishlari bilan baravar olib bordi. U 1985-yildan Toshkent Davlat konservatoriyasining “Milliy musiqa” kafedrasida oʻqituvchi, 1986-yildan professor lavozimida faoliyat koʻrsatgan. Milliy musiqa asboblari tanbur, kutor va satoda yoshlarga saboq berib, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda ham yaqindan ishtirok etdi. Oʻzbekiston xalq artisti Farogʻat Raxmatova, Oʻzbekiston xalq hofizi Hasan Rajabiy va Tohir Rajabiy, Umarovnabirasi. Abror Zufarov va boshqa oʻnlab yosh sozandalar ustaning munosib shogirdlaridir.

Xulosa

Yosh avlodni milliy istiqlol g‘oyalari ruhida tarbiyalash, qadriyatlarimizni va milliy musiqa madaniyatimizni har qachongidan chuqurroq o‘rganish, hamda xalqimizning o‘zligini anglash, o‘z urf-odatlarini saqlay bilishi, ularni tiklab, avaylab,  e’zozlab,  yangi o‘sib kelayotgan yosh avlodga yetkazib berish bugungi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanadi.

Ta’lim  – kelajakni   qurishda   jamiyatda   mavjud  eng   samarali  vosita sanaladi.  Shu  bois  mamlakatimizda  ma’naviy-ma’rifiy sohadagi islohotlar bilan bir qatorda xalq ta’limi tizimini takomillashtirish va bu orqali har tomonlama yetuk, barkamol, jasoratli, irodali fidoyi va tashabbuskor kadrlarga e’tibor qaratish zaruriuati tug’ildi.[7]

Yosh avlodni milliy-ahloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning muhim vositalaridan biri sifatida ularni har taraflama estetik badiiy did sohibi bo‘lib yetishishida milliy musiqa merosining cholg‘uchilik san’ati orqali tanishtirib borish alohida ahamiyat kasb etadi. Dutor nafaqat O‘zbekistonda, O‘rta Osiyo xalqlari, hususan tojik, uyg‘ur, qoraqalpoq, turkman xalqlarida ham keng tarqalgan. Bu cholg‘uda milliy kuylar bilan bir qatorda,barcha chet el kompozitorlari tomonidan yozilgan har jihatdan murakkab asarlarni ham moxirona ijro etish mumkin.

O‘zbekistonda taniqli sozandalardan Orif Qosimov, Turg‘un Alimatov, Abdusamad Ilyosov , G‘ulom Qo‘chqorov, Boqijon Rahimjonov, Abdurahim Hamidov, Ro‘zibi Hojiyeva, Sulton Qosimov singari mohir sozandalar dutorni xalqimiz ichida yanada sevimli va ommaviy bo‘lishida katta hissa qo‘shdilar. Dutorda asarlarni mustaqil o‘rganish va ularni ongli ravishda o‘zlashtirish,ijro etish sozanda uchun tanlagan kasbini sevishi, tinimsiz mehnat qilishi zarur bo‘ladi.

Har bir insonda go‘zallik tuyg‘usini taraqqiy ettirmay turib, ma’naviy barkamol inson haqida gapirish noo‘rindir. U tarixan shakllangan va muayyan davrda amalda bo‘lgan badiiy ijod namunalarida mujassamlashgan go‘zallikni hisqila olmas ekan, hech qachon «ma’naviy barkamol» inson darajasiga ko‘tarila olmaydi. Musiqa insonni go‘zallikga etaklovchi, badiiy estetik va tarbiyaviy ahamiyatga ega san’at turlaridan biridir. Uni hisqiladigan, tinglay oladigan va idrok eta oladigan shaxsni tarbiyalash va voyaga etkazish birdan-bir orzulardan bo‘lib kelgan. Farobiy «Musiqa haqida katta kitob» asarida musiqani uchqismga taqsimlagan: - Insonga huzur-halovat baxsh etuvchi; - Ehtiroslarni qo‘zg‘ab jo‘shqin  qiluvchi; - o‘yga toldiruvchi, fikrlashga, tafakkurqilishga undovchi musiqa turlariga ajratadi. U musiqani rivojlanish bosqichlari, uni inson ruhiga ta’siri, ma’naviy ozuqa sifatida ezgu ishlarga ruhlantirishi, xursandchilik vaqayg‘u kunlarda insonga hamdam bo‘la olishi va nihoyat katta ishlarni amalga oshirish uchun kurashga chorlay olishini e’tirof etgan. Musiqa insonning mukammal bo‘lmagan hulqini mukammallashtirishini, ya’ni muvozanatda saqlab tura olishini bu esa inson ruhiyatining salomatligini muhofazaqilishini, ruh salomat bo‘lsa, tana bardam va muvozanatda turishi musiqa ham, ilm darajasida o‘rganilishi foydali ekanligi haqida batafsil bayon etgan. Al-Forobiy musiqa insonning nozik sezgilari, tug‘ma iste’dod va salohiyatlarning mevasi ekanligini ta’kidlash bilan birga insonni ma’naviyati, ma’rifati, ongi va tushunchalarini to‘ldiruvchi ruhiy ne’mat ekanligini ham uqtiradi.

Turgun Alimatov oʻz yoʻli, oʻz uslubiga ega boʻlgan isteʼdodli sanʼatkor edi. Hali hech kim bir kuyni dutor, tanbur va satoda T.Alimatovchalik  joʻshib mohirona ijro eta olgan emas. Shuning uchun ham uzoq  yillardan beri tanbur, dutor taronalari Navoiyxonlik, klassik (mumtoz) taronalardan beriladigan konsertlar uning ishtirokisiz oʻtmaydi.. El ardogʻiga sazovor boʻlish haqiqiy sanʼatkor uchun eng katta baxt va oliy mukofotdir. T. Alimatov bir necha oʻn yillar davomida oʻzining ijodiy faoliyatini taʼlim tarbiya ishlari bilan barobar olib bordi. T. Alimatov AQSH, Fransiya, Germaniya, Angliya kabi mamlakatlarda ijodiy safarlarda boʻlib, oʻzbek mumtoz kuylarini tanbur, dutor va satoda katta mahorat bilan ijro etib, chet ellar sanʼat muxlislarining ham olqishiga sazovor boʻldi.. Boy milliy oʻzbek musiqa sanʼatimizning nodir durdonalarini xorijiy mamlakatlarda ham targʻib etdi.“u 1997-yilda mustaqilligimizning olti yilligi bilan “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan mukofotlandi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1.O'zbekiston Respublikasining Ta'lim to'g'risidagi qonuni

2.O‘ZBEK MILLIY MAQOM SAN’ATINI YANADA RIVOJLANTIRISH CHORA-TADBIRLARI TO‘G‘RISIDA   PQ-3391 sonli QARORI

3. Z.M.Yakubov “Cholg’u ijrochiligi” o’quv qo’llanma. Samarqand 2021 y

4. Ensiklopediya.T.,2009.

5. Sharq yulduzi jurnali  Soz vasfi rukni, 1996 y 1-soni 182-bet

6. С.Бегматов, М.Матёқубов. Ўзбек анъанавий чолғулари. Т., 2008 йил 25-бет

7. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., O’zbekiston, 2008

Скачано с www.znanio.ru