Статья "Роль семьи в изучении родного языка"

Тɵрскн келнә өдрт

                                    Тɵрскн келн болн ɵрк-бүл.

     Лу сарин 21-д нарт делкән   төрскн келнә өдр. ЮНЕСКО нарт-делкәд бәәх цуг олн-келиг күн төрлтә улсин хамгин хәәртә зөөр гиҗ үзҗәнә.

  Ɵргн тууҗта, онц чинртə, оруд омгта хальмг келн делкə деер эврəннь орман эзлҗ, олн-эмтндəн кезəн-кезəнəс нааран чидл, җивр урhаҗ, седклинь сергəҗ, бəəдл-җирhлднь тулг болҗ йовна. Ɵвкнрин заясн келн чинрəн геех зɵв уга. «Эдлҗ чилдмн биш, эндү hарhад чилдмн», - гиҗ кезəнə келҗ йовсмн. Тер учрар келəн делгрүлəд, гүүдүлəд, дорас ɵсҗ йовх үйнртəн дасхад, медулəд йовх арh хəəhəд бəəхлə, мана келн шинəс босх гисн ухан-тоолвр орна. Зуг ɵдгə цагт баhчуд седклəн тəвҗ, хɵɵткəн санҗ келəн дасчахш. Баhчуд эврə келəн меддгонь учрта. Эргндəн цуhар амрарнь мел орсар күүнднə. Эн цагла ɵрк-бүлин чинрнь ɵссн деерəн, терүнд зүүлhҗəх дааврнь ɵсəд бəəнə, юңгад гихлə  ɵрк-бүл болн тɵрскн келн  гисн үгмүд хоорндан залhата. hарсн hазр-усн. Ээҗ-аавин гер, эврә гер-бүл. Күн болhна седклд эн үгмүд өөрхн. Шиӊкән келнд орхларн, «ээҗ», «аав» гисн үгмүд келнә. Түрүн ишкдлмүдән эк-эцкиннь дөӊгәр кенә. Әмтн дунд бийән бәрлhнә зокалмуд дасна. «Ухата эк –бүлин кишг», - гидг үлгүр бəəнə. Йир цецн үг. Эк күн күүкдтəн сурhмҗ ɵгнə. Экин седкл чик болхла, күүкдиннь чигн ухан-седклнь чикрх, хальмг келндəн хару болх.

Төрскн келн болн өрк-бүл «зусар наасн мет» залhлдата . Лаганск районд җил болhн ɵрк-бүлмүдин дунд  марhан давулгдна. Үлгүрнь, «Йилhəн сəн ɵрк-бүл», «Садта күн – салата модн» болн нань чигн.  Эн марhад Лаганск районд хальмг келндəн хару, тɵрскнч седклтə улс ховр биш маднд медүлв. Теднə дунд Сарңга, Мочаевин (Лагань балhсн), Басңга, Бадман (Улан-Хол), Очра (Красинск селəн), Манҗин – Очр-həрəн (Җалга селəн)  ɵрк-бүлмүдиг зааҗ болхмн. Эдн олн үүртə ɵрк-бүлмүд. Үрдүдəн тɵрскн келндəн дурта болдгар, ээҗ-аавин авъясар, улан залатнрин йосар сурhна. Эднə күүкд-кɵвүд хальмг би биилхдəн, ду дуулхдан дурта. Ямаран болвчн нəəрт эдн ɵрк-бүлəрн орлцна. Сарңга Ольга, Лаганя 3-гч тойгта 11 классин сурhульч, җил болhн района хальмг келнə олимпиадт орлцад, орм эзлнə. Ниднəhə таңhчин номин конференцд эврəннь шинҗллhнə кɵдлмшəн харсч, 3-гч орм эзлв.  Сарңга ɵрк – бүл 2014 җилд Хальмг Таңhчин Толhачин заакврар «Келни билг» гидг мɵрəр ачлгдсмн.  Баснга Дольган, Уланхолын 5-гч классин сурhульч, бас келн-улсин классин сурhульчнрин дунд болҗасн олимпиадт түрүн  орм эзлв, «Йилhəн сəн сурhульч» гидг марhана диилəч, бичкн җаңhрч, җил болhн «Җаңhр» дуулврт нерəдсн  олн-əмтнə фестивальд орлцад, hашгудар, үнтə мɵрəр ачлгдсмн.

    Ээҗин келән мартсн, эврә улсин авъясмуд меддго, hарсн үрнләhән күүнә келәр күүнддг өрк-бүл шин үйд ямаран сурhмҗ өгч чадх? Ода төрскн келән дасх, медҗ авх цуг таал бәәнә. Зуг эврә келн-әмтни ончан, авъясан, ухани билгән  хадhлх седкл кергтә. Тиим седкл баh үйд сурhмҗлхднь өрк-бүл hол чинр зүүҗәхнь лавта. «Би –хальмг келн күмб!» гиҗ тоолҗах күн болвас иим күцл тәвҗ, эврә өрк-бүлдән тиим зокал бәрхлә, тер саамд хальмг келн әмдрҗ геедршго.

Павла Елена, хальмг келнǝ багш.