TURBOPASCAL ПРОГРАММАЛАУ ТІЛІ (на казахском )

Паскаль тілінде программаның құрылымы. Айнымалылар. Константалар. Жаңа типті сипаттау. Саналатын типтер. Тип ­ диапазоны. Сызықтық программаны құру. Математикалық, логикалық және жолдық өрнектер. Меншіктеу операторы . Түсініктеме. Тurbo Pascal тілінде  программалау. Программаны өңдеу технологиясы.  Мәліметтер типі. TURBOPASCAL ПРОГРАММАЛАУ ТІЛІ Есептің алгоритмдеу негіздері Мақсаты: Pascal тілі туралы бірінші мәліметтерді қалыптастыру. Мәліметтердің әр түрлі  типтерімен, арифметикалық амалдармен және негізгі математикалық функциялармен  танысу. Математикалық өрнектердің Pascal тілінде жазылу дағдысын қалыптастыру. Оқытудың міндеті: Pascal тілінде программалау құрылымы туралы алғашқы мәліметтерді қалыптастыру.  Алгоритмдерді өңдеу және Pascal тілінде мәтіндік  редакторында жұмыс  істеу дағдысы мен біліктілігін қалыптастыру.   Тақырыптың негізгі сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.   Ақпаратты­дидактикалық блогы Қысқаша теория «Паскаль» тілі туралы тарихи мәліметтер Паскаль программалау тілі француз математигі және физигі Блез Паскальдің құрметіне  аталған, 1642 жылы «Паскалево колесо» деп аталатын арифметикалық амалдарға арналған  машина ойлап тапқан.     Бұл құрылғы бірнеші тісшелері бар дөңгелектен тұрған, олар  0  ден 9 дейінгі сандармен белгіленген, әрбір сан ондық разрядты көрсетеді. Дөңгелектер толық айналғанда келесісі бір санға қозғалып отырған, сондықтан ол Паскаль қосындылау  машинасы болып есептелінген.1968 жылдың соңына  қарай  профессор Никлаус Вирт және  швейцарь федералдық  Цюрих технологиялық  институтының қызметкерлері  Паскаль тілінің ең бірінші версиясын ойлап тапты. Екі жыл  өткеннен соң  – компилятордың бірінші нұсқасын, ал  1971 жылы  Н.Вирт тілдің  сипаттамасын тапты. Никлаус Вирт Паскаль тілін ашуда екі мақсатты көздеді: ­        біріншіден, жүйелік пәндер сияқты программалауды оқыту үшін программалау тілі  жасалынуы керек; ­        екіншіден, тілдің  қалыптасуы тиімді және сенімді  болуы керек. n  1972 ж. ­ тілдің алғашқы нұсқасы жарыққа шықты. Сол кездері Вирт өзінің ағылшын  әріптесі Чарльз Энтони Хоармен Паскальдың аксиоматикалық сипаттамасын шығарды. n  1975 ж. стандартты Паскальдың компиляторымен Turbo Pascal 3.0 программалау тілі  пайда болды. Ол график құруға арналған. n  1979 ж. Western Digital Р кодты өндеуге арналған нұсқасы. n  1980 ж. Экспериментальды процестегі нұсқасы құрылды. n  Осы аралықтарда Паскальдың өте танымалдылығына байланысты оның Р­кодты алғашқы нұсқасы ұмытыла бастады. n  Паскаль 4.0­ нұсқасы модульдерге арналған. n  Паскаль 5.5 — объектіні­бағдарлау программасына арналған. n  Паскаль 7.0 – Turbo Pascal нұсқасы Borland Pascal  нұсқасына ауыстырылды. n  Ал Pascal эволюциялық дамуының нәтижесінде  Object Pascal атауына ауыстырылды. Не себепті PASCAL? Borland International компаниясы Паскальдың ауқымды таралуына  үлкен роль атқарды. Бұл қадам программалау процесін жеңілдету үшін жасалды. Turbo сөзі ағылшын тілінен  аударғанда  үдету, тез, жылдамдеген мағынаны білдіреді. Күрделі есептер мен математикалық есептердің программасын машиналық кодқа өте  жылдам аударатын болғандықтан  Turbo Pascal программалау тілі деп аталған.   Транслятор, компилятор, интерпретатор Программалау тілінде жазылған программа компьютерде міндетті түрде түрлену  процесінен немесе трансляциядан өтеді. Бұл арнайы программа (транслятор) көмегімен  іске асады.  Транслятор (ағыл. translator ­ аудармашы) – бұл аудармашы­программа. Алгоритмдік  тілде жазылған программаны машиналық тіліне аударуға арналған программа. Транслятор  компиляторлар немесе интерпретаторлар түрінде қалыптасады. Компилятор және  интерпретатордың жұмыс істеуі айрықша.             Компилятор (ағыл. compiler – құрастырушы, жинақтаушы) программаны  толығымен оқиды да, оның аудармасын жасап, машиналық кодқа ауыстырылған аяқталған  нұсқасын құрады және оны орындайды. (.ехе кеңейтілуі бар файл).             Интерпретатор (ағыл. interpreter –  ауызша аудармашы) аударады және  программаны жол­жолымен орындайды. Бұл тілде жазылған программа компьютерде  орындалу барысында алдымен трансляцияланады (машина тіліне аударылады), объектік  программаға түрлендіріледі де, содан кейін ғана орындалады. Осы сәтте компьютерде  программаның екі нұсқасы болады, оның біріншісі­алгоритмдік тілдегі алғашқы түп  нұсқасы, ал екіншісі­объектілік кодтағы жазылған программа. Паскаль тіліндегі программа жеке­жеке жолдардан тұрады. Оларды түзету арнайы мәтіндік редакторлар арқылы атқарылады.          Паскаль тіліндегі программа үш бөлімнен тұрады: тақырып, сипаттау бөлімі және  операторлар бөлімі.             Программа орындалуға жіберілгеннен кейін ізделінген  программа да, компилятор да онша қажет болмайды. Дәл осы  интерпретаторда өңделген  программа әр тексеруге жіберген сайын машиналық тілге басынан бастап аударылып  отыруға тиіс. Тексеруге жіберілген программа тез жұмыс істейді, бірақ  интерпретацияланған программа қарапайым түзетіледі және өзгертіледі.          Кез келген программаның алғашқы жолы PROGRAM сөзінен басталатын оның  тақырыбынан тұрады. Одан кейін программаның ішкі объектілерін сипаттау бөлімі  жазылады. Бұл бөлім программадағы айнымалылар, тұрақтылар тәрізді объектілердің  жалпы қасиеттерін алдын ала анықтап алуға көмектеседі. Сипаттау бөлімі бірнеше  бөліктерден тұрады, бірақ программаның күрделілігіне байланысты көбінесе ол бір немесе  екі ғана бөліктен тұруы мүмкін. Программаның соңғы және негізгі бөлімі  операторлар болып табылады. Орындалатын іс­ әрекеттер, командалар осы бөлімде орналасады.  Program BASTAU; Сипаттау бөлімі Begin Операторлар бөлімі End.   Олbegin түйінді сөзінен басталып, барлық  атқарылатын операторлар тізбегі жеке­жеке  жолдарға жазылып біткен соң еnd түйінді сөзімен  аяқталады. Операторлар бөлімінде командалар  ретімен орналасады. Олардың кейбірі  қайталанатын цикл немесе қосымша программа  түрінде орындалады.              «Паскаль» тілін жүктеу DOS режимінде қорғалған дербестендірілген ортада  компилятордың Turbo Pascal 7.0  версиясы келесі түрде жүктеледі: 1) егер программалау ортасы Windows жүйесінде болса: Пуск Программы   2) егер программалау ортасы Windows жүйесінде емес DOS жүйесінде болса:  BP.exe программасы орналасқан каталогты активтендіріп, барлығын белгілеп  жәнеEnter пернесін басу керек. 3) Жұмыс үстелінен Turbo Pascal 7.0  лақабын екі рет шерту керек.   Программа интерфейсі. Программа шақырылғаннан кейін жұмыс үстелінде   мәтіндік  редактор терезесі ашылады, бұл жерде пернетақтада немесе мәзір жүйесі арқылы  программа жазуға, түзетулер жүргізуге болады. Мәзір жолы терезенің жоғарғы жағында  орналасқан.                    → → Turbo Pascal 7.0   1­сурет. Турбо ортасы программамен жұмыс істеудің қолайлы құралдарын береді: оның сақталуы,  есептеуге жүктелуі, жөнделуі және т.б. Бұл құралдарға қолжетімділік келесі  операциялардан тұратын  мәзір жолы арқылы жүзеге асады: File Edit Search Run Compile Debug Tools Options Windows Файлдармен негізгі амалдардың барлығын орындауға мүмкіндік береді (жаңа  файлдар құру, бар файлдарды жүктеу, құрылған және өңделген файлдарды   сақтау және т.б.) Мәтінді өңдеудің негізгі амалдарының барлығын орындауға мүмкіндік береді  (көшіру, мәтіннің үзінділерін қайта құру, жою, сондай­ақ өңделіп жатқан  мәтіннің бастапқы нұсқасын қайта жасау) Мәтіннің үзінділерін іздеуді және қажет жағдайда табылған үзіндіні жаңасымен  алмастыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді Жұмыс аймағындағы программаны жүктеуге, сондай­ақ қажет жағдайда  берілген программа немесе оның бір бөлігін қадам бойынша орындауға  мүмкіндік береді Жұмыс аймағында орналасқан программаның компиляциясын жүзеге асыруға  мүмкіндік береді Программадағы қателерді іздеу үрдісін жеңілдететін командалар бар Турбо Паскаль ортасынан шықпастан кейбір программаларды орындауға  мүмкіндік береді Компилятор мен ортаның жұмысқа қажет параметрлерін қондыруға мүмкіндік  береді Терезелерге қолданылатын негізгі амалдардың барлығын орындауға мүмкіндік  береді (ашу, жабу, орын ауыстыру, өлшемін өзгерту) Help   Жүйеде бар анықтамалық ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Қажет қол  астындағы мәзір активтендіріледі (ашылады) Негізгі функционалды пернелердің атқаратын қызметі Перне Меню режимі F1 F2 F3   File/Save File/Open F4 F5   F6 F7 Run/Goto Cursor     Run/ Trace into Run/Step over Compile/ Make   F8 F9 F10 Alt+F1 Help/ Previous topic Alt+F3 Window/ Close Alt+F5 Debug/ User screen Tools/ Go to previous Alt+F7 Alt+F8 Tools/ Go to next Alt+F9 Compile/ Compile Alt+F10   Alt+Bksp Edit/ Undo Alt+C Alt+D Alt+E Alt+F Alt+H   Alt+O   Alt+R   Alt+S Alt+T   Alt+W   Alt+X Alt+0 Windows/ List Ctrl+F1 Help | Topic search Ctrl+F2 Run |Program reset Ctrl+F3 Debug |Call stack         File/ Exit Функция Осы сәтке лайық анықтамалық мәлімет шығару Терезедегі программаны дискіге файл ретінде сақтау Файлды редакциялау үшін жүктеу (оқу) Программаны курсор орналасқан позицияға дейін  орындау Терезені толық экранды етіп үлкейту (экранның  бастапқы қалпына оралу) Келесі терезеге көшу (оны активті ету) Бағыныңқы программаларға кіре отырып, программаның атқарылуын (трассировка) көрсету Бағыныңқы программаларға кірмей, программаның  атқарылуын (трассировка) көрсету Негізгі файлдан бастап, программаны түрлендіру Меню жолына шығу Алдыңғы көмекші мәлімет терезесін шығару Ағымдағы терезені жабу Тұтынушы (пайдаланушы) терезесін ашу Мәліметтер терезесінің алдыңғы жолына көшу Мәліметтер терезесінің келесі жолына көшу Ағымдағы терезедегі программаны компиляциялау Локалді менюді шақырады Ағымдағы жолдағы өзгертулерді болдырмау Compile менюін шақыру Debug менюін шақыру Edit менюін шақыру File менюін шақыру Help менюін шақыру Options менюін шақыру Run менюін шақыру Search менюін шақыру Tools менюін шақыру Windows менюін шақыру Осы ортадан операциялық жүйеге көшу Ашық терезелер тізімін көрсету Тақырып бойынша іздеуді жүзеге асыру Программаны жөндеуді тоқтату Пайдаланылып тұрған кқмекші программалар терезесін шақыру Терезе көлемін өзгерту, терезені жылжыту Бақыланатын параметр қосу Тоқтау нүктесін беру (алып тастау) Программаны орындауды іске қосу Ерекшеленген блокты аластау Ерекшеленген блокты алмасу буферіне көшіру Көмек беру сөздігін шығару Алдыңғы терезеге көшу Белгіленіп тұрған блокты алмасу буферіне қиып алу Буфердегіні курсор позициясына орналастыру Ақпараттық терезе менюінен шығу   Ctrl+F4 Debug |Evaluate / modify Өрнекті есептеу немесе толықтыру Ctrl+F5 Window |Size / Move Ctrl+F7 Debug |Add watshes Ctrl+F8   Ctrl+F9 Run | Run Ctrl+ Del Edit |Clear Ctrl+ Ins Edit|Copy Ctrl+F1 Help |Index Ctrl+F6 Window |Previous Ctrl+ Del Edit |Cut Ctrl+ Ins Edit|Paste ESC Жаңа программаларды құрудың ыңғайлы әдісі – ол алдыңғы құрылған программалардың  модификациясы. Программа мәтінін сақтаудың негізгі формасы  файлдар болып табылады. Ол үшін программаларды файлдарға жазуды, файлдардан оқуды және т. б. үйрену қажет. Мәтіндік  редактор Программаны енгізу компьютерде мәтіндерді енгізу болып табылады. Программа  мәтіндерін теруде мынадай пернелердің қызметін пайдаланамыз:                                           Ins (Ctrl+V) Del BackSpaсe Home/ End PgUp/PgDn  (Ctrl+R/C) Ctrl+PgUp/PgDn Ctrl+ Home/ End Left/ Right Ctrl+ Left/ Right Ctrl+W/Z Shift+Left/ Right Shift +Up/Dn Ctrl+Y Alt+ BackSpaсe Ctrl+T Ctrl+Q+Y Ctrl+N Ctrl+Ins Shift+Ins Shift+ Del «Вставка/Замена» өзгерту режимі курсор үстіндегі символды жою курсордың алдындағы символды жою курсорды ағымдағы жолдың басына немесе соңына келтіру курсорды файлдың(программаның) алдыңғы және келесі беттеріне  ауыстыру курсорды файлдың басына немесе соңына келтіру курсорды экранның басына немесе соңына келтіру курсорды бір белгіге қатысты оңға және солға ауыстыру курсорды бір мәтінге қатысты оңға және солға келтіру экран жоғары және төмен қозғалады символдарды белгілеу оңға және солға қарай ағымдағы жолды белгілеу жоғары  және төмен ағымдағы жолды жою жойылған ақпаратты қайта келтіру курсордың оң жағында тұрған сөзді жою жолдың курсор тұрған жерінен бастап соңына дейін жою жол қою белгіленген бөліктің көшірмесін алу көшірмесі алынған ақпаратты буферден қою белгіленген блокты буферге ауыстыру Программаның орындалуы Турбо­Паскаль программасы экранға бірнеше терезені бір уақытта ашуға мүмкіндік береді. Орындау кезінде бірінші ағымдағы терезедегі программа орындалады. Ағымды терезенің  белгісі – терезе жиегі  қосарланған сызықтармен беріледі.    Жазылған программаны орындау үшін мәзір жүйесіндегі Run бөліміне ену керек немесе   F9пернесін басу арқылы орындайды. Программаны орындауға жібергеннен кейін жүйе  транслятор (интерпретатор) арқылы Паскаль тілінде жазылған программаны машина  тілінде жазылған кодтарға ауыстырады да, программадан синтаксистік қателерді іздейді.  Егер программа ішінде қате болса, онда программа орындалмайды, қайтадан программаны  түзетуге ашады. Программаның жоғарғы жағында  қызыл жолмен жазылған хабарлама  шығады.  Esc пернесін басқан  соң ол жол кетеді де, курсор қатесі бар жолда орналасады.  Қате туралы мәлімет алу үшін  Ctrl+F1 пернелерін бірге басады. Қателер түзетілгеннен кейін ғана программа орындауды бастайды. Айнымалыларға мән  беру үшін  Ctrl+F9 пернесін басу керек.  Нәтижесін көру үшін Alt+F5 пернелерін бірге басу керек. Қайтадан редактірлеу терезесіне шығу кез­келген пернені басу арқылы орындалады.   Негізгі түсініктері: алфавит Turbo Pascal: ü  латын әріптері  A дан Z дейін ü  ондық цифрлар 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ü  тыныс белгілірі. , :  ; .. ü  арифметикалық амал белгілері  + – * / ü  логикалық операция белгілері   >  <  =  >= <=  <> ü  арнайы символдар  (   ) {   } [   ] ' := (*   *)   Паскаль тілінің негізгі элементтері: Идентификатор – міндетті түрде  латын әрпінен басталатын сандар мен  әріптердің тізбегінен тұратын атау. Программа латын әріптерінен басталады.  Символдардың ұзындығы 127 ге дейін. Айнымалылардың аты ретінде белгілер,  программалар және ішкі программалар пайдаланылады. Идентификатор ретінде тұрақты  белгі сөздерін алуға болмайды. Тұрақтылар Тұрақты немесе константа деп программаның орындалу барысында өзгеріссіз қалатын  шамаларды айтады. Тұрақтыға программаның орындалу барысында бірден сандық мән  берсек те немесе оны программаның сипаттау бөлімінде идентификатор түрінде белгілеп  алып мән берсек те болады. Олар сандық символдық, логикалық және тіркестік (integer,  real, Boolean, char, string) мәндерді қабылдай алады. Тұрақты белгі  сөздері  –  операторларда, операция аттарында функциялар және т.б. қолданылатын сөздер. Ондай  сөздер  80­ге жуық. Мысалы, begin, sin, while. Барлық тұрақтылар программаның сипаттау бөліміндегі const  түйінді сөзінен басталатын  бөлікте көрсетілуі тиіс. Константа – бұл шама, программаны орындау барысында өзінің мәнін өзгертпейтін  тұрақты шама. Тұрақтылар Бүтін сандар белгімен немесе белгісіз өз  ережесімен жазылады. Нақты сандар белгімен немесе белгісіз ондық  нүктелерді және экспоненциалды  бөлігі  Тұрақтыларға мысалдар   –2147483648 ден бастап  +2147483647 дейін. бойынша жазылады. Экспоненциалды бөлім е  және  Е, символдармен «+» және  «­», ондық  ереже бойынша жазылады.  е (Е) символы  ондық ережедегідей 10 дық дәрежеге  көбейту. Логикалық тұрақты  Символды  тұрақтылар – бұл кез­келген  апострофтағы символ 3.14Е5 десек  3,14 × 105 , ­17е­2    бұл   ­17×  10­2. бұл кез­келген сөз FALSE (жалған) немесе   TRUE (ақиқат) сөздері B1=true, B2=false. S= ‘c’, 'c' – символ c; s=’9’   символдар тізбегі, апострофта жазылған. Егер жолда апострофтағы символды ғана көрсетсе, онда ол еселеніп кетеді,  мысалы: ' Бұл  ­ символдар жолы '; ' That''s string'. Жолдық тұрақтылар   Мысалы: Const                         <Тұрақтының аты >=<Тұрақтының мәні>; Айнымалылар – бұл шама программаны орындау барысында өзінің мәнін өзгертетін немесе олардың нақты мәні басында белгісіз болатын шама. Олар идентификатормен  белгіленіп, әр уақытта әртүрлі мәнге ие болады. Айнымалылардың белгіленулері: ALFA,  X3, y, A1B3. Айнымалылар атауы сипаттау бөлімінде  var түйінді сөзінен кейін орналасады  да, атауынан кейін қос нүкте қойылып, айнымалының типі көрсетіледі. Оның жазылу  пішімі: Var <идентификатор> : <тип>; \Мысалы: Var А, В: integer; Sum, baga: real; Айнымалылар қарапайым және индексті болуы мүмкін. Қарапайым айнымалылар өз  атаулары бойынша жазылады. Индексті айнымалыларға жиым (массив) элементтері  жатады. Сандық айнымалыларды әр түрлі беруге болады, олардың түрлеріне қарай (бүтін,  нақты)  Бүтін тип Типі Byte Word ShortInt Integer Longint Нақты тип Мәндерінің өзгеруі 0…255 0 ... 65535 ­128…127 ­32768 ...32767 ­2147483648  ... 2147483647 Ұзындығы байт 1 байт 2 байт 1 байт 2 байт 4 байт Типі Ауқымы Өлшемі байт 4 байт 6 байт 8 байт 10 байт   7­8 белгідегі сан      ­1.5∙10­45  ...    3.4∙10­48 11­12 белгідегі сан      ­2.9∙10­39  ...    2.9∙10­38 15­16 белгідегі сан      ­5.0∙10­324  ... 1.7∙10­308 19­20 белгідегі сан      ­1.9∙10­4951  ... 1.9∙10­4932    Single Real Double Extended   Өрнектер – бұл айнымалы және сандық тұрақтылар, арифметикалық , логикалық  операциялардың белгілерінің біріккен реті мысалы: Pi*r+1/2.5,  Х/5 + 2.5 0).  Комментарий – программа мәтініне қойылатын түсініктеме.  Комментарии программада орындалмайды. Программаға енетін айнымалылар мен тұрақтыларды, сандарды пайдаланып түрлі әрекет  орындай алатын сөйлемдерді Паскаль тілінде операторлар деп атайды. Begin және  еnd  түйінді сөздері операторлық жақшалар деп аталады. Begin­ашылатын, end­жабылатын  жақшалар.  Оператор дегеніміз­алгоритмді жүзеге асыру барысында орындалатын іс­ әрекеттерді анықтайтын тілдің қарапайым сөйлемі. Операторларды қарапайым және  күрделі деп екі топқа бөледі.  Қарапайым операторлар деп құрамына басқа операторлар енбейтін (меншіктеу, шартсыз  көшіру, процедура шақыру) операторларды айтады. Құрама операторлар бірнеше операторлардан құралады, оларға шартты операторлар,  таңдау операторы, қайталау операторлары жатады. Сонымен операторлардың орындайтын  қызметіне байланысты жіктелуін 2­сурет түрінде көрсетуге болады.                     2­сурет. Операторладың жіктелуі Программалау тілдерінің қарапайым операторларына: меншіктеу, шартсыз көшу, енгізу­ шығару операторлары мен бос оператор және процедураларды орындау (шақыру)  операторлары жатады. Орындалатын операторлар мына белгімен аяқталады ­;   Операторлардың бірнеше түрі бар:  Меншіктеу операторы – барлық тілде пайдаланылатын негізгі оператор болып табылады. Математикадағы қарапайым теңдеу тәрізді айнымалыларға сандық мән беру бұл жағдайда  меншіктеу операторы деп аталады. Меншіктеу операторы жазылған өрнектердің мәнін  есептеп, оны айнымалыға меншіктеу үшін қолданылады. Өрнек мәнінің типі айнымалының  типіне міндетті түрде сәйкес келуі тиіс. Кейде нақты түрдегі айнымалыға бүтін сан мәнін  меншіктеуге болады, ондайда бүтін сан нақты санға айналып кетеді. Меншіктеу  операторының жазылу ережесі төмендегідей болады: <айнымалы атауы > := < өрнек > Мұндағы <айнымалы атауы > –  айнымалы идентификаторы,  := меншіктеу белгісі, яғни  айнымалының мәні өрнектің есептелген сан мәніне тең болуы тиіс. < өрнек > – арифметикалық өрнек.  Құрамдылық оператор – бір­бірінен нүктелі үтір арқылы бөлінген бірнеше  операторларды  begin және end түйінді сөздерімен шектей отырып, оларды бір оператор тәрізді орындалатын етіп біріктіру жолымен ұйымдастырылады. Құрама оператор тілдің  ережесіне сәйкес программаның кез келген жерінде тұра береді де, бір оператор сияқты  орындалады. Begin Оператор 1; Оператор 2; … Оператор n; End; Мұндағы операторды шектеп тұратын  Begin End;, ешқандай іс­әрекетті орындамайтын  оператор.   Мәліметтерді енгізу, шығару операторлары Паскаль тілінде енгізу, шығару операторлары процедура болып анықталады. Енгізу операторы есеп шығаруға қажетті берілген мәліметтерді пернелерден немесе  дискідегі файлдан программаға енгізу үшін қолданылады. Ол үшін мына операторлар  пайдаланылады: Read (<айнымалылар тізімі>); Readln (<айнымалылар тізімі>); Read оператор аты «оқу» дегенді білдіреді Readln «қатарды оқу» дегенді білдіреді Шығару операторлары  есептің нәтижесін экранға немесе файлға басып шығару үшін  қолданылады. Шығарылатын параметрлер бір­бірімен үтір арқылы ажыратылып, Write  түйінді сөзінен соң жай жақша ішіне жазылады. Бұл операторлардың жазылу форматы : Write(<айнымалылар, тұрақтылар, арифметикалық өрнектер>); Writeln(<айнымалылар, тұрақтылар, арифметикалық өрнектер >); Мысалы, Write(2+У, Х); Writeln (‘A=’, а); Write(а, с); Шығару операторында жақша ішінде қағазға не экранға шығарылатын мәннің пішімін оның  алатын орнын, енін толық көрсетуге болады. Мысалы, егер B=17.15 болып программаға WRITE(‘B=’,B); деп жазатын болсақ экранға В­ ның мәні B=1.715E+01 деген сөз тіркесі пайда болады. Бүтін санды оның енін көрсете  отырып экранға шығаруға болады, мысалы: b айнымалысының бүтін түрдегі мәнін көрсету  WRITE (b:n) немесе WRITE(b:5) операторы арқылы жүзеге асырылады. Мұндағы b­ айнымалының атауы; n­мәні бүтін сан болып келетін тұрақты түрінде берілген орын саны,  оны бірден бүтін санмен де жазуға болады. Егер  b:5 пішімі беріліп, ал b=56 (екі не үш  разрядты сан) болса, онда беске дейінгі толтырылмаған орындарға сол жақ шетте бес орын  қалдырылады.  b=56 мәні үшін WRITE(b:5) операторы экранға « 56 » тіркесін шығарады.    Нақты сандар үшін оның жалпы енін, сонан соң бөлшегі алатын орынды көрсету қажет,  сол себепті аралас сандарды бейнелеуде оның  ені қос нүктемен бөлінген екі бүтін сан  арқылы жазылады. Сонымен нақты сан үшін пішім екі саннан тұрады: I­                   санға берілетін барлық орын.       II – үтірден кейін алынатын бөлшек цифрлар саны. Мынадай оператор берілсін делік: WRITE ( Y:5:2) Мұндағы 5­ нәтижеге берілген барлық орын, 2­үтірден соңғы бөлшек бөлігіне берілетін  орындар саны. Мысалы, С=­145.7865 болғанда WRITE(C:8:3) операторы экранға ­145,786  мәнін шығарады, мұндағы жалпы орындар саны­8, ал бөлшек үш санмен бейнеленетіндіктен соңғы бір цифр жазылмай қалып отыр. Ал егер экранға шығарылатын сандардың арасына бос орын қалдырғыңыз келсе онда ол үшін екі апосторф жазып одан кейін қос нүктемен  бөлінеген бүтін сан арқылы қалдырылатын бос орындар санын өрнектейміз, мысалы: WRITE (b:8:3, ‘ ’:4, c:12:4); мұндағы 4­ b мен с сандарының арасындағы бос орын саны. Егер нақты сан үшін:WRITE(‘Y=’,Y:8:3) пішімі берілсе, ал оның мәні Y=1.76 болса, экраннан Y=1.760 тіркесі көрінеді. Егер операторда пішім көрсетілмесе, онда нәтижеде сол сан экспоненциальды түрде  экранға шығады.  Паскаль тілінде параметрсіз шығару операторы WRITELN жаңа жолға  өту үшін қолданылады. Turbo Pascal программалау тілінде стандартты математикалық функциялардың  қолданылуы. Арифметикалық өрнектерде қолданылуы. Функция мен аргумент   типі Нақты Бүтін Нақты Бүтін Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Арифметикалық өрнектер Функция Қойылулары             sin x   cos x tgx Abs(x) sqr(x) Sqrt(x) sin(x) cos(x) Х­тың абсолютті мәнін есептеу Х­тың квадратын анықтау Түбір астындағы Х есептеу Синус Х мәнін есептеу Косинус Х мәнін есептеу sin(x)/cos(x) Тангенс  Х мәнін есептеу arctgx arctan(x) Аргтангенс Х мәнін есептеу Экспонент Х тің мәнін есептеу ( e=2,71828…)  x­ дәрежесі Натурал логарифм Х тің мәнін есептеу exp(x) ln(x)     lnx lgx p ln(x)/ln(10) Ондық логарифм  Х тің мәнін есептеу pi  p санын   Программа құрылымы : Программа тақырыбы (міндетті емес)   Қолданылатын модульдер Белгілер Тұрақтылар Типтері Айнымалылар Процедуралар Program <имя>; Uses ...; Label ...; Const ...; Type ...; Var ...; Procedure  ...; Функциялар Function  ...;   Begin   <Программа операторлары>   End. Операторлар бөлімі     Белгілер бөлімі (label) Белгі программаның бір жолын, яғни операторын ерекшелеп белгілеу үшін қолданылады.  Бұл белгі арқылы қажетті жағдайда программаның кез келген жолынан осы белгісі бар  операторға көшіп, оны қайталап кезексіз орындауға болады. Оператор тек бір белгімен  ғана белгіленеді. Бір белгі бірнеше операторды белгілей алмайды. Белгілердің барлығы  программада кездесетін «label» бөлімінде жазылады. Жалпы түрі: label l1, l2, l3…; мұнда  l1, l2, l3… ­ белгілер.   Типтер бөлімі (type) Мәліметтердің немесе шамалардың типі деп, олардың қабылдай алатын мәндерінің және  олармен орындауға болатын амалдардың жиынын анықтауды айтады, яғни тип дегеніміз­  шамалардың қабылдайтын мәндеріне берілетін сипаттама. Паскаль тілінде шамалардың  типін көрсету міндетті болып табылады. Сондықтан программа алдында оның сипаттау  бөлімінде пайдаланылатын барлық шама атаулары және оның типтері көрсетілуі қажет. Паскаль тілінде пайдаланылатын барлық типтер скалярлық (қарапайым) және құрылымдық  (структуралық) болып үлкен екі топқа бөлінеді. Скалярлық типке шамалардың стандартты  типі және жасанды типі жатады. Стандартты типтерге жататынындар:       бүтін – INTEGER; нақты – REAL; логикалық – BOOLEAN; тіркестік – STRING; мәтіндік (TEXT) тәрізді типтер. символдық – CHAR. Құрылымдық типтегі жиымдар, ­ARRAY, жазбалар ­RECORD,  жиындар –SET және  файлдар –FILE түрлеріне бөлінеді. Бұлардан өзге типтер программаның типтерді сипаттау  бөлігінде анықталуы қажет.  Тұрақты сандардың типін олардың сыртқы пішініне қарап  ажыратуға болады, ал айнымалылар мен функциялардың типтері программаның сипаттау  бөлімінде көрсетіледі. Типтер             Қарапайым                                                                                               Күрделі 3­сурет. Мәлімет типтерінің жіктелуі.   Ол үшін type түйінді сөзі қолданылып, жазылу пішімін былай көрсетуге болады: Type < тип атауы > = < тип мәндері >; type t1=< типтің түрі>;         t2=<типтің түрі>; .   .   .   .   .   .   . Ондағы  t1 и t2 – идентификаторлары енгізетін типтер.   Мысалы: Type color=(red, yellow, green, blue);   Бұл жерде тип color есептеуге берілетін типтер.   Бүтін санды арифметикалық операция Операция ҚОЙЫЛУЫ div а / в бөлгендегі есептеуі   а/в бөлгендегі қалдықты   есептеуі   mod   Жазылу  жолы C:=a div b; Қолданылатын  айнымалылар  типі бүтін Нәтижелер тип 5 div 2=2 D:=a mod b; бүтін 5 mod 2=1 Типтерді өзгерту функциялары Бұл функциялар шамалардың типтерін өзгерту үшін пайдаланылады. Мысалы, нақты  санды  бүтін санға, цифрлар түрінде берілген символдар тізбегін бүтін санға т.б. аударады.  Олар:  Функцияаты Қойылымы Аргумент типі Функция типі round(23.5)=24 round(3.14)=3   trunc (52.9)=52 Нақты Бүтін Нақты Бүтін Саналатын тип ord(5)=53 integer chr(53)=5 Санды дөңгелектеп бүтін нәтиже  береді. Нақты санның бүтін бөлігі x­тің символының  реттік нөмірін  анықтау x­тің реттік нөміріне сәйкес  символды береді round(x) trunc(x) оrd(x) сhr(x)   Сандық айнымалыларды түрлендіру функциясы Функция Қойылуы Аргумент типі int(x) Нақты санның о­ге ұмтылғандағы  мәні Нақты Функция типі int(2.7)=2 int(­32.3)=­32   round(23.5)=24 round(3.14)=3     pred(5)=4 succ(5)=6 сан тақ болса  нәтиже true, жұп  болса false. Санды дөңгелектеп бүтін нәтиже  береді. Санның бөлшегі round(x) frac(x)   Реттелген типтегі шамаларға пайдаланылатын функциялар Бұл функциялар реттелген типтегі шамалар үшін пайдаланылады. Мысалы, элементтің  алдындағы немесе соңындағы элементті анықтау т.б. Олар: Функцияаты Қойылымы Нақты Бүтін Бүтін Функция типі pred(x) x­тың алдындағы элементін табу. succ(x) x­тан кейінгі бүтін санды береді. Аргумент типі егер символ берілсе  char; егер символ берілсе  char; Х сандық шамасының тақ екендігін  тексеру. Longint odd(x)   Кездейсоқ сан алу. ­        Random – кездейсоқ сан алу 0 ден 1 дейінгі диапазонда. Мысалы, Y := random;  (айнымалы Y  0 ден 1 дейінгі диапазон аралығындағы бір мәнді меншіктейді, мүмкін сан  0.45678). ­        Random(X) ­  0 ден (Х­1) диапазонындағы кездейсоқ сан. Аргумент Х – бүтін сан.  Мысалы, Y :=Random(39); (айнымалы Y  0 ден 38  аралығындағы бір мәнді меншіктейді). ­        Randomize – операторы программаны ашу кезінде әр түрлі кездейсоқ мәнді алу үшін  қолданылады. Кездейсоқ сандарды генерациялау (А) Не алу керек Кез келген сан Кез келген сан   0 ден 90, Нәтиже (А) Оператор Берілген А : = Random(91); мысалы 62. 0 ден 90 Екі мәнді бүтін сан Екі мәнді жұп сан Берілген аралықта Аргумент ­ 91 Сан  10 нан 99, барлығы: 99­ 10+1=90 (сан). Сан  10, 12, 14, …  98 дейін,барлық сан (98­ 10)/2+1=88/2+1=45. N – аралық басы, берілген қадам бойынша . M – аралық соңы, К­ қадам.   А : = Random(90)+10; Кез келген сан  10 нан  99, мысалы 12. А:= Random(45)*2+10;   А : = Random(((N–M) divK)+1)*К+N; 0 мен 44 дейінгі сан алынады,  2 ге көбейтіледі, 10 қосылады. мысал, 56 0 ден  (N – M) div k дейін кездейсоқ сан генерацияланады. К санына көбейтіледі,  N сан қосылады. Программа мысалдары: Функцияның мәнін табу үшін қажет  айнымалыларды атаңыз,  y=x2. Дөңгелектің ауданын есептеудегі қажет  айнымалыларды ата. Паскаль тілінде жаз : Y=­2,7x3+0,23x2­1,4 a,b,c айнымалыларының мәнін есептеуді енгізу программасын жаз. Бөліндіден қалған қалдықты және екі  санның бөліндісінің дөңгелектенген  нәтижесін табу:     Нақты санды ақшалы форматқа  ауыстыру . Мысалы, 24.5 – 24 тенге 50  тиын   Кездейсоқ санды генерациялау: 1) бүтін интервалы  0 ден 67 дейін; 2) бүтін екі мәнді; 3) нақты бүтін екі мәнді; 4) бүтін мына қатарда 60, 70, 80, 90, …,  150;   Var x:real, y:real; Var r1,r2,s:real; Y:=­2.7*x*x*x+0.23*x*x­1.4 Var a,b,c:integer; Begin A:=5; b:=6; c:=7; Writeln(‘a=’,a); Writeln(‘b=’,b); Writeln(‘c=’,c); Readkey; end. Var a,b,c,d:integer; Begin Writeln(‘Екі бүтін сан енгіз’); Readln(a,b); с:= a div b; d:= a mod b; Writeln(‘дөңгелектенген нәтиже ­ ’, c );  Writeln(‘бөліндіден қалған қалдық ­ ’,d); Readln; end. Var a: real; b,c: integer; Begin Writeln(‘Нақты сан енгіз’); Readln(a); b:= trunc(a); c:= round((a­b)*100); Writeln; Writeln(b:4,'  тенге', c:6,’тиын’); end. Var a… Begin Randomize; a:=random(68); Writeln(‘1  ­’, a); a:=random(90)+10; Writeln(‘2 ­’, a); a:=random; b:=b*100; Writeln(‘3 ­’, b); a:=random(10)*10+60; Writeln(‘4 ­’, a); … end. Қосымша негіздеме Сандық айнымалылардан басқа символды және логикалық айнымалылар  қолданылады.Символды айнымалылар   CHAR операторымен жазылады және  берілгендердің типі жазылады.  CHAR типті айнымалы   бір байт орын алады. Логикалық айнымалылар (тип Boolean) – бұл айнымалы, екі мәнді қабылдайды ақиқат  ­true (1) немесе жалған ­ false (0). Логикалық операциялар = <>  And Атаулары Тең Тең емес Логикалық  «және» (логикалық көбейту, конъюнкция) Or Xor Not     Мысалдар: Сызықты алгоритм   Функцияның мәнін формула бойынша есепте Y=ax2+bx+c;  а=5, b=9 и с=12. 1) Есептің математикалық өрнегін құру: Y=5x2+9x+12 2) Алгоритм құру:   Алгоритмнің графиктік түрі           Логикалық  «немесе» (логикалық қосу, дизъюнкция) Логикалық «емес» (нәтиже  1, ) Логикалық  «емес»                                     ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕГІ ПРОГРАММА: PROGRAM ЕСЕП_1; Var             Y,x:integer; Begin Write(‘x=’); Readln(x); Y:=5*x*x+9*x+12; Writeln(‘Y=’,Y); End. 3)  Программаны тестілеу. 4)  Есептеу нәтижесін алу; Тапсырмалар: 1. Есептеңіз: 1 кесте 2­нұсқа а) a:=99 mod 8 б) b:=68 div 5 в) kl:=(71 div 6) mod 2 г) fl:=95 mod (35 div 8) д) y1:=int(6.2) е) y2:=trunc(6.2) ж) y3:=frac(6.2) з) y4:=round(6.2) и) y5:=pred(K) к) y6:=succ(O) л) y7:=ord(P) м) y8:=chr(80) 1­нұсқа а) a:=78 mod 5 б) b:=97 div 9 в) kl:=(50 div 4) mod 5 г) fl:=82 mod (30 div 7) д) y1:=int(5.7) е) y2:=trunc(5.7) ж) y3:=frac(5.7) з) y4:=round(5.7) и) y5:=pred(Z) к) y6:=succ(R) л) y7:=ord(D) м) y8:=chr(86) 2. Y,Z,K,P функциясын формула бойынша есептеңіз (2 кестені қараңыз): Тапсырманы орындау талаптары: а) тапсырма орындау үшін нұсқаңызды таңдаңыз және өз нұсқаңыздың шартын орындаңыз; в) сандық есептеу арқылы алынған нәтижені оқытушыға көрсетіңіз.                                                                                                                            2 кесте 3­нұсқа а) a:=65 mod 8 б) b:=77 div 5 в) kl:=(83 div 6) mod 3 г) fl:=92 mod (29 div 7) д) y1:=int(4.5) е) y2:=trunc(4.5) ж) y3:=frac(4.5) з) y4:=round(4.5) и) y5:=pred(B) к) y6:=succ(G) л) y7:=ord(Q) м) y8:=chr(87) Рет номері Функция Мәндері 1 2 3 4 5               x=15   x=8 y=9 a=15 b=5 x=6 y=15   x=8 y=25 6 7 8 9 10 11             x=22 x=5 y=12 x=1 y=0   x=18 a=13 b=8 x=16 y=5 x=24 y=2 x=2   2­есеп. Астана қаласында тұратын 3 жасар 164 баланы медициналық тексеру кезінде олардың 18%­ да  омыртқаның қисаюы байқалған. Т/к: Салыстырмалы көрсеткіштің репрезентативтілік қатесін анықтайтын программа  құрыңыз. ;  p=18,  q=100­ p, n=164. (мұндағы  р­омыртқа қисаюының кездесу пайызы, q­кездеспеу пайызы, n­балалардың саны) 3­есеп. Жұлдызшалардың көмегімен экранға үш бұрыш фигураның кескінің шығаратын программа  құрыңыз.                                                  *                                           ********                                       ************                                   *****************                               *********************                           *************************      Оқыту және сабақ беру әдістері:  типтік тапсырмаларды орындау Әдебиеттер: 1.    Инструментальные средства персональных ЭВМ. В 10­ти кн. Кн. 4.  Программирование в среде Турбо ПАСКАЛЬ: Практическое пособие./ Под  редакцией Б.Г. Трусова. ­М.: Высш. шк.,1993. –142с. 2.    Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. – М.: Нолидж. – 2000. – 576 с. 3.    Зуев Е.А. Система программирования Turbo Pascal. – М.: Радио и связь. – 1992. – 288 с. 4.    Рубенкинг Н. Турбо Паскаль для Windows.– М.: Мир. ­  1994. – 535 с. 5.    Turbo Pascal / С.А. Немнюгин. – СПб.: «Питер», 2001. –496с 6.    М. Сухарев. «Turbo Pascal 7.0». 3­е издание. Санкт­Петербург, 2005 г. 7.    С. И. Бобровский.  Учебный курс Delphi7. Питер, 2006г. 8.    Г.Г. Рапаков, С.Ю. Ржеуцкая. Программирование на языке Паскаль. Санкт­Петербург,  2005 г 9. Б. Бөрібаев,  Б.Нақысбеков.  Информатика және есептеуіш техника негіздері. Алматы  «Мектеп» 2005ж Бақылау сұрақтары: 1.        Транслятор, компилятор, интерпретатор деген не? 2.        Turbo Pascal­ды қалай жүктейді? 3.        Turbo Pascal редакторы бас мәзірінің элементтерін атаңыз . 4.        Turbo Pascal тілінің негізгі ұғымдарын атаңыз. 5.        Turbo Pascal программасының құрылымын сипаттаңыз. 6.        Енгізу­шығару операторларын атаңыз. 7.        Сандық айнымалыларының түрленулерін, қосымша арифметикалық операциялар  және функцияларды атаңыз. 8.        Мәліметтердің қандай типтері болады? 9.        Реттік айнымалылар деген не? 10.    Turbo Pascal ортасында қалай жұмыс істейді? 11.    Программаны қалай тереді, қалай жүргізеді? 12.    Жүріп тұрған программаны қалай жүктейді және сақтайды? 13.    Сандық айнымалыларды қалай түрлендіреді? Сауалнамалар: «Алгоритмдеу, программалау» тақырыбын «Информатика» сауалнамалар  жинағынан қараңыз.  Есептің алгоритмдеу негіздері Мақсаты: Pascal тілі туралы бірінші мәліметтерді қалыптастыру. Мәліметтердің әр түрлі  типтерімен, арифметикалық амалдармен және негізгі математикалық функциялармен  танысу. Математикалық өрнектердің Pascal тілінде жазылу дағдысын қалыптастыру. Оқытудың міндеті: Pascal тілінде программалау құрылымы туралы алғашқы мәліметтерді қалыптастыру.  Алгоритмдерді өңдеу және Pascal тілінде мәтіндік  редакторында жұмыс  істеу дағдысы мен біліктілігін қалыптастыру.   Тақырыптың негізгі сұрақтары: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.   Ақпаратты­дидактикалық блогы Қысқаша теория «Паскаль» тілі туралы тарихи мәліметтер Паскаль программалау тілі француз математигі және физигі Блез Паскальдің құрметіне  аталған, 1642 жылы «Паскалево колесо» деп аталатын арифметикалық амалдарға арналған  Айнымалылар. Константалар. Математикалық, логикалық және жолдық өрнектер. Меншіктеу операторы . Түсініктеме. Жаңа типті сипаттау. Тurbo Pascal тілінде  программалау. Программаны өңдеу технологиясы.  Мәліметтер типі. Паскаль тілінде программаның құрылымы. Саналатын типтер. Тип ­ диапазоны. Сызықтық программаны құру. машина ойлап тапқан.     Бұл құрылғы бірнеші тісшелері бар дөңгелектен тұрған, олар  0  ден 9 дейінгі сандармен белгіленген, әрбір сан ондық разрядты көрсетеді. Дөңгелектер толық айналғанда келесісі бір санға қозғалып отырған, сондықтан ол Паскаль қосындылау  машинасы болып есептелінген.1968 жылдың соңына  қарай  профессор Никлаус Вирт және  швейцарь федералдық  Цюрих технологиялық  институтының қызметкерлері  Паскаль тілінің ең бірінші версиясын ойлап тапты. Екі жыл  өткеннен соң  – компилятордың бірінші нұсқасын, ал  1971 жылы  Н.Вирт тілдің  сипаттамасын тапты. Никлаус Вирт Паскаль тілін ашуда екі мақсатты көздеді: ­        біріншіден, жүйелік пәндер сияқты программалауды оқыту үшін программалау тілі  жасалынуы керек; ­        екіншіден, тілдің  қалыптасуы тиімді және сенімді  болуы керек. n  1972 ж. ­ тілдің алғашқы нұсқасы жарыққа шықты. Сол кездері Вирт өзінің ағылшын  әріптесі Чарльз Энтони Хоармен Паскальдың аксиоматикалық сипаттамасын шығарды. n  1975 ж. стандартты Паскальдың компиляторымен Turbo Pascal 3.0 программалау тілі  пайда болды. Ол график құруға арналған. n  1979 ж. Western Digital Р кодты өндеуге арналған нұсқасы. n  1980 ж. Экспериментальды процестегі нұсқасы құрылды. n  Осы аралықтарда Паскальдың өте танымалдылығына байланысты оның Р­кодты алғашқы нұсқасы ұмытыла бастады. n  Паскаль 4.0­ нұсқасы модульдерге арналған. n  Паскаль 5.5 — объектіні­бағдарлау программасына арналған. n  Паскаль 7.0 – Turbo Pascal нұсқасы Borland Pascal  нұсқасына ауыстырылды. n  Ал Pascal эволюциялық дамуының нәтижесінде  Object Pascal атауына ауыстырылды. Не себепті PASCAL? Borland International компаниясы Паскальдың ауқымды таралуына  үлкен роль атқарды. Бұл қадам программалау процесін жеңілдету үшін жасалды. Turbo сөзі ағылшын тілінен  аударғанда  үдету, тез, жылдамдеген мағынаны білдіреді. Күрделі есептер мен математикалық есептердің программасын машиналық кодқа өте  жылдам аударатын болғандықтан  Turbo Pascal программалау тілі деп аталған.   Транслятор, компилятор, интерпретатор Программалау тілінде жазылған программа компьютерде міндетті түрде түрлену  процесінен немесе трансляциядан өтеді. Бұл арнайы программа (транслятор) көмегімен  іске асады.  Транслятор (ағыл. translator ­ аудармашы) – бұл аудармашы­программа. Алгоритмдік  тілде жазылған программаны машиналық тіліне аударуға арналған программа. Транслятор  компиляторлар немесе интерпретаторлар түрінде қалыптасады. Компилятор және  интерпретатордың жұмыс істеуі айрықша.             Компилятор (ағыл. compiler – құрастырушы, жинақтаушы) программаны  толығымен оқиды да, оның аудармасын жасап, машиналық кодқа ауыстырылған аяқталған  нұсқасын құрады және оны орындайды. (.ехе кеңейтілуі бар файл).             Интерпретатор (ағыл. interpreter –  ауызша аудармашы) аударады және  программаны жол­жолымен орындайды. Бұл тілде жазылған программа компьютерде  орындалу барысында алдымен трансляцияланады (машина тіліне аударылады), объектік  программаға түрлендіріледі де, содан кейін ғана орындалады. Осы сәтте компьютерде  программаның екі нұсқасы болады, оның біріншісі­алгоритмдік тілдегі алғашқы түп  нұсқасы, ал екіншісі­объектілік кодтағы жазылған программа. Паскаль тіліндегі программа жеке­жеке жолдардан тұрады. Оларды түзету арнайы мәтіндік редакторлар арқылы атқарылады.          Паскаль тіліндегі программа үш бөлімнен тұрады: тақырып, сипаттау бөлімі және  операторлар бөлімі.             Программа орындалуға жіберілгеннен кейін ізделінген  программа да, компилятор да онша қажет болмайды. Дәл осы  интерпретаторда өңделген  программа әр тексеруге жіберген сайын машиналық тілге басынан бастап аударылып  отыруға тиіс. Тексеруге жіберілген программа тез жұмыс істейді, бірақ  интерпретацияланған программа қарапайым түзетіледі және өзгертіледі.          Кез келген программаның алғашқы жолы PROGRAM сөзінен басталатын оның  тақырыбынан тұрады. Одан кейін программаның ішкі объектілерін сипаттау бөлімі  жазылады. Бұл бөлім программадағы айнымалылар, тұрақтылар тәрізді объектілердің  жалпы қасиеттерін алдын ала анықтап алуға көмектеседі. Сипаттау бөлімі бірнеше  бөліктерден тұрады, бірақ программаның күрделілігіне байланысты көбінесе ол бір немесе  екі ғана бөліктен тұруы мүмкін. Программаның соңғы және негізгі бөлімі  операторлар болып табылады. Орындалатын іс­ әрекеттер, командалар осы бөлімде орналасады.  Олbegin түйінді сөзінен басталып, барлық  атқарылатын операторлар тізбегі жеке­жеке  жолдарға жазылып біткен соң еnd түйінді сөзімен  аяқталады. Операторлар бөлімінде командалар  ретімен орналасады. Олардың кейбірі  қайталанатын цикл немесе қосымша программа  түрінде орындалады.              «Паскаль» тілін жүктеу DOS режимінде қорғалған дербестендірілген ортада  компилятордың Turbo Pascal 7.0  версиясы келесі түрде жүктеледі: 1) егер программалау ортасы Windows жүйесінде болса: Пуск Программы   2) егер программалау ортасы Windows жүйесінде емес DOS жүйесінде болса:  BP.exe программасы орналасқан каталогты активтендіріп, барлығын белгілеп  жәнеEnter пернесін басу керек. 3) Жұмыс үстелінен Turbo Pascal 7.0  лақабын екі рет шерту керек.   Программа интерфейсі. Программа шақырылғаннан кейін жұмыс үстелінде   мәтіндік  редактор терезесі ашылады, бұл жерде пернетақтада немесе мәзір жүйесі арқылы  программа жазуға, түзетулер жүргізуге болады. Мәзір жолы терезенің жоғарғы жағында  орналасқан.                    Program BASTAU; Сипаттау бөлімі Begin Операторлар бөлімі End.   → → Turbo Pascal 7.0   Турбо ортасы программамен жұмыс істеудің қолайлы құралдарын береді: оның сақталуы,  есептеуге жүктелуі, жөнделуі және т.б. Бұл құралдарға қолжетімділік келесі  операциялардан тұратын  мәзір жолы арқылы жүзеге асады: 1­сурет. File Edit Файлдармен негізгі амалдардың барлығын орындауға мүмкіндік береді (жаңа  файлдар құру, бар файлдарды жүктеу, құрылған және өңделген файлдарды   сақтау және т.б.) Мәтінді өңдеудің негізгі амалдарының барлығын орындауға мүмкіндік береді  (көшіру, мәтіннің үзінділерін қайта құру, жою, сондай­ақ өңделіп жатқан Search Run Compile Debug Tools Options Windows Help   мәтіннің бастапқы нұсқасын қайта жасау) Мәтіннің үзінділерін іздеуді және қажет жағдайда табылған үзіндіні жаңасымен  алмастыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді Жұмыс аймағындағы программаны жүктеуге, сондай­ақ қажет жағдайда  берілген программа немесе оның бір бөлігін қадам бойынша орындауға  мүмкіндік береді Жұмыс аймағында орналасқан программаның компиляциясын жүзеге асыруға  мүмкіндік береді Программадағы қателерді іздеу үрдісін жеңілдететін командалар бар Турбо Паскаль ортасынан шықпастан кейбір программаларды орындауға  мүмкіндік береді Компилятор мен ортаның жұмысқа қажет параметрлерін қондыруға мүмкіндік  береді Терезелерге қолданылатын негізгі амалдардың барлығын орындауға мүмкіндік  береді (ашу, жабу, орын ауыстыру, өлшемін өзгерту) Жүйеде бар анықтамалық ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Қажет қол  астындағы мәзір активтендіріледі (ашылады) Негізгі функционалды пернелердің атқаратын қызметі Перне Меню режимі F1 F2 F3   File/Save File/Open F4 F5   F6 F7 Run/Goto Cursor     Run/ Trace into Run/Step over Compile/ Make   F8 F9 F10 Alt+F1 Help/ Previous topic Alt+F3 Window/ Close Alt+F5 Debug/ User screen Tools/ Go to previous Alt+F7 Alt+F8 Tools/ Go to next Alt+F9 Compile/ Compile Alt+F10   Alt+Bksp Edit/ Undo Alt+C   Функция Осы сәтке лайық анықтамалық мәлімет шығару Терезедегі программаны дискіге файл ретінде сақтау Файлды редакциялау үшін жүктеу (оқу) Программаны курсор орналасқан позицияға дейін  орындау Терезені толық экранды етіп үлкейту (экранның  бастапқы қалпына оралу) Келесі терезеге көшу (оны активті ету) Бағыныңқы программаларға кіре отырып, программаның атқарылуын (трассировка) көрсету Бағыныңқы программаларға кірмей, программаның  атқарылуын (трассировка) көрсету Негізгі файлдан бастап, программаны түрлендіру Меню жолына шығу Алдыңғы көмекші мәлімет терезесін шығару Ағымдағы терезені жабу Тұтынушы (пайдаланушы) терезесін ашу Мәліметтер терезесінің алдыңғы жолына көшу Мәліметтер терезесінің келесі жолына көшу Ағымдағы терезедегі программаны компиляциялау Локалді менюді шақырады Ағымдағы жолдағы өзгертулерді болдырмау Compile менюін шақыру Alt+D Alt+E Alt+F Alt+H   Alt+O   Alt+R   Alt+S Alt+T   Alt+W   Alt+X Alt+0 Windows/ List Ctrl+F1 Help | Topic search Ctrl+F2 Run |Program reset File/ Exit Debug менюін шақыру Edit менюін шақыру File менюін шақыру Help менюін шақыру Options менюін шақыру Run менюін шақыру Search менюін шақыру Tools менюін шақыру Windows менюін шақыру Осы ортадан операциялық жүйеге көшу Ашық терезелер тізімін көрсету Тақырып бойынша іздеуді жүзеге асыру Программаны жөндеуді тоқтату Пайдаланылып тұрған кқмекші программалар терезесін  шақыру   Терезе көлемін өзгерту, терезені жылжыту Бақыланатын параметр қосу Тоқтау нүктесін беру (алып тастау) Программаны орындауды іске қосу Ерекшеленген блокты аластау Ерекшеленген блокты алмасу буферіне көшіру Көмек беру сөздігін шығару Алдыңғы терезеге көшу Белгіленіп тұрған блокты алмасу буферіне қиып алу Буфердегіні курсор позициясына орналастыру Ақпараттық терезе менюінен шығу Ctrl+F3 Debug |Call stack Ctrl+F4 Debug |Evaluate / modify Өрнекті есептеу немесе толықтыру Ctrl+F5 Window |Size / Move Ctrl+F7 Debug |Add watshes Ctrl+F8   Ctrl+F9 Run | Run Ctrl+ Del Edit |Clear Ctrl+ Ins Edit|Copy Ctrl+F1 Help |Index Ctrl+F6 Window |Previous Ctrl+ Del Edit |Cut Ctrl+ Ins Edit|Paste ESC Жаңа программаларды құрудың ыңғайлы әдісі – ол алдыңғы құрылған программалардың  модификациясы. Программа мәтінін сақтаудың негізгі формасы  файлдар болып табылады. Ол үшін программаларды файлдарға жазуды, файлдардан оқуды және т. б. үйрену қажет. Мәтіндік  редактор Программаны енгізу компьютерде мәтіндерді енгізу болып табылады. Программа  мәтіндерін теруде мынадай пернелердің қызметін пайдаланамыз:                                           Ins (Ctrl+V) Del BackSpaсe Home/ End PgUp/PgDn  (Ctrl+R/C) Ctrl+PgUp/PgDn Ctrl+ Home/ End «Вставка/Замена» өзгерту режимі курсор үстіндегі символды жою курсордың алдындағы символды жою курсорды ағымдағы жолдың басына немесе соңына келтіру курсорды файлдың(программаның) алдыңғы және келесі беттеріне  ауыстыру курсорды файлдың басына немесе соңына келтіру курсорды экранның басына немесе соңына келтіру курсорды бір белгіге қатысты оңға және солға ауыстыру курсорды бір мәтінге қатысты оңға және солға келтіру экран жоғары және төмен қозғалады символдарды белгілеу оңға және солға қарай ағымдағы жолды белгілеу жоғары  және төмен ағымдағы жолды жою жойылған ақпаратты қайта келтіру курсордың оң жағында тұрған сөзді жою жолдың курсор тұрған жерінен бастап соңына дейін жою жол қою белгіленген бөліктің көшірмесін алу көшірмесі алынған ақпаратты буферден қою белгіленген блокты буферге ауыстыру Left/ Right Ctrl+ Left/ Right Ctrl+W/Z Shift+Left/ Right Shift +Up/Dn Ctrl+Y Alt+ BackSpaсe Ctrl+T Ctrl+Q+Y Ctrl+N Ctrl+Ins Shift+Ins Shift+ Del Программаның орындалуы Турбо­Паскаль программасы экранға бірнеше терезені бір уақытта ашуға мүмкіндік береді. Орындау кезінде бірінші ағымдағы терезедегі программа орындалады. Ағымды терезенің  белгісі – терезе жиегі  қосарланған сызықтармен беріледі.    Жазылған программаны орындау үшін мәзір жүйесіндегі Run бөліміне ену керек немесе   F9пернесін басу арқылы орындайды. Программаны орындауға жібергеннен кейін жүйе  транслятор (интерпретатор) арқылы Паскаль тілінде жазылған программаны машина  тілінде жазылған кодтарға ауыстырады да, программадан синтаксистік қателерді іздейді.  Егер программа ішінде қате болса, онда программа орындалмайды, қайтадан программаны  түзетуге ашады. Программаның жоғарғы жағында  қызыл жолмен жазылған хабарлама  шығады.  Esc пернесін басқан  соң ол жол кетеді де, курсор қатесі бар жолда орналасады.  Қате туралы мәлімет алу үшін  Ctrl+F1 пернелерін бірге басады. Қателер түзетілгеннен кейін ғана программа орындауды бастайды. Айнымалыларға мән  беру үшін  Ctrl+F9 пернесін басу керек.  Нәтижесін көру үшін Alt+F5 пернелерін бірге басу керек. Қайтадан редактірлеу терезесіне шығу кез­келген пернені басу арқылы орындалады.   Негізгі түсініктері: алфавит Turbo Pascal: ü  латын әріптері  A дан Z дейін ü  ондық цифрлар 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ü  тыныс белгілірі. , :  ; .. ü  арифметикалық амал белгілері  + – * / ü  логикалық операция белгілері   >  <  =  >= <=  <> ü  арнайы символдар  (   ) {   } [   ] ' := (*   *)   Паскаль тілінің негізгі элементтері: Идентификатор – міндетті түрде  латын әрпінен басталатын сандар мен  әріптердің тізбегінен тұратын атау. Программа латын әріптерінен басталады.  Символдардың ұзындығы 127 ге дейін. Айнымалылардың аты ретінде белгілер,  программалар және ішкі программалар пайдаланылады. Идентификатор ретінде тұрақты  белгі сөздерін алуға болмайды. Тұрақтылар Тұрақты немесе константа деп программаның орындалу барысында өзгеріссіз қалатын  шамаларды айтады. Тұрақтыға программаның орындалу барысында бірден сандық мән  берсек те немесе оны программаның сипаттау бөлімінде идентификатор түрінде белгілеп  алып мән берсек те болады. Олар сандық символдық, логикалық және тіркестік (integer,  real, Boolean, char, string) мәндерді қабылдай алады. Тұрақты белгі  сөздері  –  операторларда, операция аттарында функциялар және т.б. қолданылатын сөздер. Ондай  сөздер  80­ге жуық. Мысалы, begin, sin, while. Барлық тұрақтылар программаның сипаттау бөліміндегі const  түйінді сөзінен басталатын  бөлікте көрсетілуі тиіс. Константа – бұл шама, программаны орындау барысында өзінің мәнін өзгертпейтін  тұрақты шама. Тұрақтылар Бүтін сандар белгімен немесе белгісіз өз  ережесімен жазылады. Нақты сандар белгімен немесе белгісіз ондық  нүктелерді және экспоненциалды  бөлігі  бойынша жазылады. Экспоненциалды бөлім е  және  Е, символдармен «+» және  «­», ондық  ереже бойынша жазылады.  е (Е) символы  ондық ережедегідей 10 дық дәрежеге  көбейту. Тұрақтыларға мысалдар   –2147483648 ден бастап  +2147483647 дейін. Логикалық тұрақты  Символды  тұрақтылар – бұл кез­келген  апострофтағы символ     3.14Е5 десек  3,14 × 105 , ­17е­2    бұл   ­17×  10­2. бұл кез­келген сөз FALSE (жалған) немесе   TRUE (ақиқат) сөздері B1=true, B2=false. S= ‘c’, 'c' – символ c; s=’9’   символдар тізбегі, апострофта жазылған. Егер жолда апострофтағы символды ғана көрсетсе, онда ол еселеніп кетеді,  мысалы: ' Бұл  ­ символдар жолы '; ' That''s string'. Жолдық тұрақтылар   Мысалы: Const                         <Тұрақтының аты >=<Тұрақтының мәні>; Айнымалылар – бұл шама программаны орындау барысында өзінің мәнін өзгертетін немесе олардың нақты мәні басында белгісіз болатын шама. Олар идентификатормен  белгіленіп, әр уақытта әртүрлі мәнге ие болады. Айнымалылардың белгіленулері: ALFA,  X3, y, A1B3. Айнымалылар атауы сипаттау бөлімінде  var түйінді сөзінен кейін орналасады  да, атауынан кейін қос нүкте қойылып, айнымалының типі көрсетіледі. Оның жазылу  пішімі: Var <идентификатор> : <тип>; \Мысалы: Var А, В: integer; Sum, baga: real; Айнымалылар қарапайым және индексті болуы мүмкін. Қарапайым айнымалылар өз  атаулары бойынша жазылады. Индексті айнымалыларға жиым (массив) элементтері  жатады. Сандық айнымалыларды әр түрлі беруге болады, олардың түрлеріне қарай (бүтін,  нақты)  Бүтін тип Типі Byte Word ShortInt Integer Longint Нақты тип Мәндерінің өзгеруі 0…255 0 ... 65535 ­128…127 ­32768 ...32767 ­2147483648  ... 2147483647 Ұзындығы байт 1 байт 2 байт 1 байт 2 байт 4 байт Типі Ауқымы Өлшемі байт 4 байт 6 байт 8 байт 10 байт   7­8 белгідегі сан      ­1.5∙10­45  ...    3.4∙10­48 11­12 белгідегі сан      ­2.9∙10­39  ...    2.9∙10­38 15­16 белгідегі сан      ­5.0∙10­324  ... 1.7∙10­308 19­20 белгідегі сан      ­1.9∙10­4951  ... 1.9∙10­4932    Single Real Double Extended   Өрнектер – бұл айнымалы және сандық тұрақтылар, арифметикалық , логикалық  операциялардың белгілерінің біріккен реті мысалы: Pi*r+1/2.5,  Х/5 + 2.5 0).  Комментарий – программа мәтініне қойылатын түсініктеме.  Комментарии программада орындалмайды. Программаға енетін айнымалылар мен тұрақтыларды, сандарды пайдаланып түрлі әрекет  орындай алатын сөйлемдерді Паскаль тілінде операторлар деп атайды. Begin және  еnd  түйінді сөздері операторлық жақшалар деп аталады. Begin­ашылатын, end­жабылатын  жақшалар.  Оператор дегеніміз­алгоритмді жүзеге асыру барысында орындалатын іс­ әрекеттерді анықтайтын тілдің қарапайым сөйлемі. Операторларды қарапайым және  күрделі деп екі топқа бөледі.  Қарапайым операторлар деп құрамына басқа операторлар енбейтін (меншіктеу, шартсыз  көшіру, процедура шақыру) операторларды айтады. Құрама операторлар бірнеше операторлардан құралады, оларға шартты операторлар,  таңдау операторы, қайталау операторлары жатады. Сонымен операторлардың орындайтын  қызметіне байланысты жіктелуін 2­сурет түрінде көрсетуге болады.                   2­сурет. Операторладың жіктелуі Программалау тілдерінің қарапайым операторларына: меншіктеу, шартсыз көшу, енгізу­ шығару операторлары мен бос оператор және процедураларды орындау (шақыру)  операторлары жатады. Орындалатын операторлар мына белгімен аяқталады ­;   Операторлардың бірнеше түрі бар:  Меншіктеу операторы – барлық тілде пайдаланылатын негізгі оператор болып табылады. Математикадағы қарапайым теңдеу тәрізді айнымалыларға сандық мән беру бұл жағдайда  меншіктеу операторы деп аталады. Меншіктеу операторы жазылған өрнектердің мәнін  есептеп, оны айнымалыға меншіктеу үшін қолданылады. Өрнек мәнінің типі айнымалының  типіне міндетті түрде сәйкес келуі тиіс. Кейде нақты түрдегі айнымалыға бүтін сан мәнін  меншіктеуге болады, ондайда бүтін сан нақты санға айналып кетеді. Меншіктеу  операторының жазылу ережесі төмендегідей болады: <айнымалы атауы > := < өрнек > Мұндағы <айнымалы атауы > –  айнымалы идентификаторы,  := меншіктеу белгісі, яғни  айнымалының мәні өрнектің есептелген сан мәніне тең болуы тиіс. < өрнек > – арифметикалық өрнек.  Құрамдылық оператор – бір­бірінен нүктелі үтір арқылы бөлінген бірнеше  операторларды  begin және end түйінді сөздерімен шектей отырып, оларды бір оператор  тәрізді орындалатын етіп біріктіру жолымен ұйымдастырылады. Құрама оператор тілдің  ережесіне сәйкес программаның кез келген жерінде тұра береді де, бір оператор сияқты  орындалады. Begin Оператор 1; Оператор 2; … Оператор n; End; Мұндағы операторды шектеп тұратын  Begin End;, ешқандай іс­әрекетті орындамайтын  оператор.   Мәліметтерді енгізу, шығару операторлары Паскаль тілінде енгізу, шығару операторлары процедура болып анықталады. Енгізу операторы есеп шығаруға қажетті берілген мәліметтерді пернелерден немесе  дискідегі файлдан программаға енгізу үшін қолданылады. Ол үшін мына операторлар  пайдаланылады: Read (<айнымалылар тізімі>); Readln (<айнымалылар тізімі>); Read оператор аты «оқу» дегенді білдіреді Readln «қатарды оқу» дегенді білдіреді Шығару операторлары  есептің нәтижесін экранға немесе файлға басып шығару үшін  қолданылады. Шығарылатын параметрлер бір­бірімен үтір арқылы ажыратылып, Write  түйінді сөзінен соң жай жақша ішіне жазылады. Бұл операторлардың жазылу форматы : Write(<айнымалылар, тұрақтылар, арифметикалық өрнектер>); Writeln(<айнымалылар, тұрақтылар, арифметикалық өрнектер >); Мысалы, Write(2+У, Х); Writeln (‘A=’, а); Write(а, с); Шығару операторында жақша ішінде қағазға не экранға шығарылатын мәннің пішімін оның  алатын орнын, енін толық көрсетуге болады. Мысалы, егер B=17.15 болып программаға WRITE(‘B=’,B); деп жазатын болсақ экранға В­ ның мәні B=1.715E+01 деген сөз тіркесі пайда болады. Бүтін санды оның енін көрсете  отырып экранға шығаруға болады, мысалы: b айнымалысының бүтін түрдегі мәнін көрсету WRITE (b:n) немесе WRITE(b:5) операторы арқылы жүзеге асырылады. Мұндағы b­ айнымалының атауы; n­мәні бүтін сан болып келетін тұрақты түрінде берілген орын саны,  оны бірден бүтін санмен де жазуға болады. Егер  b:5 пішімі беріліп, ал b=56 (екі не үш  разрядты сан) болса, онда беске дейінгі толтырылмаған орындарға сол жақ шетте бес орын  қалдырылады.  b=56 мәні үшін WRITE(b:5) операторы экранға « 56 » тіркесін шығарады.    Нақты сандар үшін оның жалпы енін, сонан соң бөлшегі алатын орынды көрсету қажет,  сол себепті аралас сандарды бейнелеуде оның  ені қос нүктемен бөлінген екі бүтін сан  арқылы жазылады. Сонымен нақты сан үшін пішім екі саннан тұрады: I­                   санға берілетін барлық орын.       II – үтірден кейін алынатын бөлшек цифрлар саны. Мынадай оператор берілсін делік: WRITE ( Y:5:2) Мұндағы 5­ нәтижеге берілген барлық орын, 2­үтірден соңғы бөлшек бөлігіне берілетін  орындар саны. Мысалы, С=­145.7865 болғанда WRITE(C:8:3) операторы экранға ­145,786  мәнін шығарады, мұндағы жалпы орындар саны­8, ал бөлшек үш санмен бейнеленетіндіктен соңғы бір цифр жазылмай қалып отыр. Ал егер экранға шығарылатын сандардың арасына   бос орын қалдырғыңыз келсе онда ол үшін екі апосторф жазып одан кейін қос нүктемен  бөлінеген бүтін сан арқылы қалдырылатын бос орындар санын өрнектейміз, мысалы: мұндағы 4­ b мен с сандарының арасындағы бос орын саны. Егер нақты сан WRITE (b:8:3, ‘ ’:4, c:12:4); үшін:WRITE(‘Y=’,Y:8:3) пішімі берілсе, ал оның мәні Y=1.76 болса, экраннан Y=1.760 тіркесі көрінеді. Егер операторда пішім көрсетілмесе, онда нәтижеде сол сан экспоненциальды түрде  экранға шығады.  Паскаль тілінде параметрсіз шығару операторы WRITELN жаңа жолға  өту үшін қолданылады. Turbo Pascal программалау тілінде стандартты математикалық функциялардың  қолданылуы. Арифметикалық өрнектерде қолданылуы. Арифметикалық өрнектер Функция Қойылулары             sin x   cos x tgx Abs(x) sqr(x) Sqrt(x) sin(x) cos(x) Х­тың абсолютті мәнін есептеу Х­тың квадратын анықтау Түбір астындағы Х есептеу Синус Х мәнін есептеу Косинус Х мәнін есептеу sin(x)/cos(x) Тангенс  Х мәнін есептеу arctgx   arctan(x) exp(x) Аргтангенс Х мәнін есептеу Экспонент Х тің мәнін есептеу Функция мен аргумент   типі Нақты Бүтін Нақты Бүтін Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты lnx lgx p ( e=2,71828…)  x­ дәрежесі ln(x) Натурал логарифм Х тің мәнін есептеу ln(x)/ln(10) Ондық логарифм  Х тің мәнін есептеу pi  p санын Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты Нақты   Программа құрылымы : Программа тақырыбы (міндетті емес) Қолданылатын модульдер Белгілер Тұрақтылар Типтері Айнымалылар Процедуралар Функциялар   Program <имя>; Uses ...; Label ...; Const ...; Type ...; Var ...; Procedure  ...; Function  ...;   Begin   <Программа операторлары>   End. Операторлар бөлімі     Белгілер бөлімі (label) Белгі программаның бір жолын, яғни операторын ерекшелеп белгілеу үшін қолданылады.  Бұл белгі арқылы қажетті жағдайда программаның кез келген жолынан осы белгісі бар  операторға көшіп, оны қайталап кезексіз орындауға болады. Оператор тек бір белгімен  ғана белгіленеді. Бір белгі бірнеше операторды белгілей алмайды. Белгілердің барлығы  программада кездесетін «label» бөлімінде жазылады. Жалпы түрі: label l1, l2, l3…; мұнда  l1, l2, l3… ­ белгілер.   Типтер бөлімі (type) Мәліметтердің немесе шамалардың типі деп, олардың қабылдай алатын мәндерінің және  олармен орындауға болатын амалдардың жиынын анықтауды айтады, яғни тип дегеніміз­  шамалардың қабылдайтын мәндеріне берілетін сипаттама. Паскаль тілінде шамалардың  типін көрсету міндетті болып табылады. Сондықтан программа алдында оның сипаттау  бөлімінде пайдаланылатын барлық шама атаулары және оның типтері көрсетілуі қажет. Паскаль тілінде пайдаланылатын барлық типтер скалярлық (қарапайым) және құрылымдық  (структуралық) болып үлкен екі топқа бөлінеді. Скалярлық типке шамалардың стандартты  типі және жасанды типі жатады. Стандартты типтерге жататынындар:     бүтін – INTEGER; нақты – REAL; логикалық – BOOLEAN; тіркестік – STRING;   мәтіндік (TEXT) тәрізді типтер. символдық – CHAR. Құрылымдық типтегі жиымдар, ­ARRAY, жазбалар ­RECORD,  жиындар –SET және  файлдар –FILE түрлеріне бөлінеді. Бұлардан өзге типтер программаның типтерді сипаттау  бөлігінде анықталуы қажет.  Тұрақты сандардың типін олардың сыртқы пішініне қарап  ажыратуға болады, ал айнымалылар мен функциялардың типтері программаның сипаттау  бөлімінде көрсетіледі. Типтер             Қарапайым                                                                                               Күрделі                             3­сурет. Мәлімет типтерінің жіктелуі.   Ол үшін type түйінді сөзі қолданылып, жазылу пішімін былай көрсетуге болады: Type < тип атауы > = < тип мәндері >; type t1=< типтің түрі>;         t2=<типтің түрі>; .   .   .   .   .   .   . Ондағы  t1 и t2 – идентификаторлары енгізетін типтер.   Мысалы: Type color=(red, yellow, green, blue);   Бұл жерде тип color есептеуге берілетін типтер.   Бүтін санды арифметикалық операция Операция ҚОЙЫЛУЫ div а / в бөлгендегі есептеуі   а/в бөлгендегі қалдықты   есептеуі   mod   Жазылу  жолы C:=a div b; Қолданылатын  айнымалылар  типі бүтін Нәтижелер тип 5 div 2=2 D:=a mod b; бүтін 5 mod 2=1 Типтерді өзгерту функциялары Бұл функциялар шамалардың типтерін өзгерту үшін пайдаланылады. Мысалы, нақты  санды  бүтін санға, цифрлар түрінде берілген символдар тізбегін бүтін санға т.б. аударады.  Олар:  Функцияаты Қойылымы Аргумент типі Санды дөңгелектеп бүтін нәтиже  береді. Нақты санның бүтін бөлігі x­тің символының  реттік нөмірін  анықтау x­тің реттік нөміріне сәйкес  символды береді round(x) trunc(x) оrd(x) сhr(x)   Функция типі round(23.5)=24 round(3.14)=3   trunc (52.9)=52 Нақты Бүтін Нақты Бүтін Саналатын тип ord(5)=53 integer chr(53)=5 Сандық айнымалыларды түрлендіру функциясы   Функция Қойылуы Аргумент типі int(x) Нақты санның о­ге ұмтылғандағы  мәні Нақты Функция типі int(2.7)=2 int(­32.3)=­32   round(23.5)=24 round(3.14)=3     pred(5)=4 succ(5)=6 сан тақ болса  нәтиже true, жұп  болса false. Санды дөңгелектеп бүтін нәтиже  береді. Санның бөлшегі round(x) frac(x)   Реттелген типтегі шамаларға пайдаланылатын функциялар Бұл функциялар реттелген типтегі шамалар үшін пайдаланылады. Мысалы, элементтің  алдындағы немесе соңындағы элементті анықтау т.б. Олар: Функцияаты Қойылымы Нақты Бүтін Бүтін Функция типі pred(x) x­тың алдындағы элементін табу. succ(x) x­тан кейінгі бүтін санды береді. Аргумент типі егер символ берілсе  char; егер символ берілсе  char; Х сандық шамасының тақ екендігін  тексеру. Longint odd(x)   Кездейсоқ сан алу. ­        Random – кездейсоқ сан алу 0 ден 1 дейінгі диапазонда. Мысалы, Y := random;  (айнымалы Y  0 ден 1 дейінгі диапазон аралығындағы бір мәнді меншіктейді, мүмкін сан  0.45678). ­        Random(X) ­  0 ден (Х­1) диапазонындағы кездейсоқ сан. Аргумент Х – бүтін сан.  Мысалы, Y :=Random(39); (айнымалы Y  0 ден 38  аралығындағы бір мәнді меншіктейді). ­        Randomize – операторы программаны ашу кезінде әр түрлі кездейсоқ мәнді алу үшін  қолданылады. Оператор Нәтиже (А) А : = Random(91); Кез келген сан   0 ден 90, мысалы 62. Кездейсоқ сандарды генерациялау (А) Не алу керек Кез келген сан Берілген 0 ден 90 Екі мәнді бүтін сан Екі мәнді жұп сан Берілген аралықта Аргумент ­ 91 Сан  10 нан 99, барлығы: 99­ 10+1=90 (сан). Сан  10, 12, 14, …  98 дейін,барлық сан (98­ 10)/2+1=88/2+1=45. N – аралық басы, берілген қадам бойынша . M – аралық соңы, К­ қадам. А : = Random(90)+10; Кез келген сан  10 нан  99, мысалы 12. А:= Random(45)*2+10;   А : = Random(((N–M) divK)+1)*К+N; 0 мен 44 дейінгі сан алынады,  2 ге көбейтіледі, 10 қосылады. мысал, 56 0 ден  (N – M) div k дейін кездейсоқ сан генерацияланады. К санына көбейтіледі,  N сан қосылады.   Программа мысалдары: Функцияның мәнін табу үшін қажет  айнымалыларды атаңыз,  y=x2. Дөңгелектің ауданын есептеудегі қажет  айнымалыларды ата. Паскаль тілінде жаз : Y=­2,7x3+0,23x2­1,4 a,b,c айнымалыларының мәнін есептеуді енгізу программасын жаз. Бөліндіден қалған қалдықты және екі  санның бөліндісінің дөңгелектенген  нәтижесін табу:     Нақты санды ақшалы форматқа  ауыстыру . Мысалы, 24.5 – 24 тенге 50  тиын   Кездейсоқ санды генерациялау: 1) бүтін интервалы  0 ден 67 дейін; 2) бүтін екі мәнді; 3) нақты бүтін екі мәнді; Var x:real, y:real; Var r1,r2,s:real; Y:=­2.7*x*x*x+0.23*x*x­1.4 Var a,b,c:integer; Begin A:=5; b:=6; c:=7; Writeln(‘a=’,a); Writeln(‘b=’,b); Writeln(‘c=’,c); Readkey; end. Var a,b,c,d:integer; Begin Writeln(‘Екі бүтін сан енгіз’); Readln(a,b); с:= a div b; d:= a mod b; Writeln(‘дөңгелектенген нәтиже ­ ’, c );  Writeln(‘бөліндіден қалған қалдық ­ ’,d); Readln; end. Var a: real; b,c: integer; Begin Writeln(‘Нақты сан енгіз’); Readln(a); b:= trunc(a); c:= round((a­b)*100); Writeln; Writeln(b:4,'  тенге', c:6,’тиын’); end. Var a… Begin Randomize; a:=random(68); Writeln(‘1  ­’, a); 4) бүтін мына қатарда 60, 70, 80, 90, …,  150;   a:=random(90)+10; Writeln(‘2 ­’, a); a:=random; b:=b*100; Writeln(‘3 ­’, b); a:=random(10)*10+60; Writeln(‘4 ­’, a); … end. Атаулары Тең Тең емес Логикалық  «және» (логикалық көбейту, конъюнкция) Логикалық  «немесе» (логикалық қосу, дизъюнкция) Логикалық «емес» (нәтиже  1, ) Логикалық  «емес» Қосымша негіздеме Сандық айнымалылардан басқа символды және логикалық айнымалылар  қолданылады.Символды айнымалылар   CHAR операторымен жазылады және  берілгендердің типі жазылады.  CHAR типті айнымалы   бір байт орын алады. Логикалық айнымалылар (тип Boolean) – бұл айнымалы, екі мәнді қабылдайды ақиқат  ­true (1) немесе жалған ­ false (0). Логикалық операциялар = <>  And Or Xor Not     Мысалдар: Сызықты алгоритм   Функцияның мәнін формула бойынша есепте Y=ax2+bx+c;  а=5, b=9 и с=12. 1) Есептің математикалық өрнегін құру: Y=5x2+9x+12 2) Алгоритм құру:   Алгоритмнің графиктік түрі ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕГІ ПРОГРАММА: PROGRAM ЕСЕП_1; Var             Y,x:integer; Begin Write(‘x=’); Readln(x); Y:=5*x*x+9*x+12; Writeln(‘Y=’,Y); End. 3)  Программаны тестілеу. 4)  Есептеу нәтижесін алу; Тапсырмалар: 1. Есептеңіз: 1 кесте 2­нұсқа а) a:=99 mod 8 б) b:=68 div 5 в) kl:=(71 div 6) mod 2 г) fl:=95 mod (35 div 8) д) y1:=int(6.2) е) y2:=trunc(6.2) ж) y3:=frac(6.2) з) y4:=round(6.2) и) y5:=pred(K) к) y6:=succ(O) л) y7:=ord(P) м) y8:=chr(80) 1­нұсқа а) a:=78 mod 5 б) b:=97 div 9 в) kl:=(50 div 4) mod 5 г) fl:=82 mod (30 div 7) д) y1:=int(5.7) е) y2:=trunc(5.7) ж) y3:=frac(5.7) з) y4:=round(5.7) и) y5:=pred(Z) к) y6:=succ(R) л) y7:=ord(D) м) y8:=chr(86) 2. Y,Z,K,P функциясын формула бойынша есептеңіз (2 кестені қараңыз): Тапсырманы орындау талаптары: а) тапсырма орындау үшін нұсқаңызды таңдаңыз және өз нұсқаңыздың шартын орындаңыз; в) сандық есептеу арқылы алынған нәтижені оқытушыға көрсетіңіз.                                                                                                                            2 кесте 3­нұсқа а) a:=65 mod 8 б) b:=77 div 5 в) kl:=(83 div 6) mod 3 г) fl:=92 mod (29 div 7) д) y1:=int(4.5) е) y2:=trunc(4.5) ж) y3:=frac(4.5) з) y4:=round(4.5) и) y5:=pred(B) к) y6:=succ(G) л) y7:=ord(Q) м) y8:=chr(87) Рет номері Функция Мәндері 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11                           x=15   x=8 y=9 a=15 b=5 x=6 y=15   x=8 y=25   x=22 x=5 y=12 x=1 y=0   x=18 a=13 b=8 x=16 y=5 x=24 y=2 x=2   2­есеп. Астана қаласында тұратын 3 жасар 164 баланы медициналық тексеру кезінде олардың 18%­ да  омыртқаның қисаюы байқалған. Т/к: Салыстырмалы көрсеткіштің репрезентативтілік қатесін анықтайтын программа  құрыңыз. ;  p=18,  q=100­ p, n=164. (мұндағы  р­омыртқа қисаюының кездесу пайызы, q­кездеспеу пайызы, n­балалардың саны) 3­есеп. Жұлдызшалардың көмегімен экранға үш бұрыш фигураның кескінің шығаратын программа  құрыңыз.                                                  *                                           ********                                       ************                                   *****************                               *********************                           ************************* Оқыту және сабақ беру әдістері:  типтік тапсырмаларды орындау Әдебиеттер: 1.    Инструментальные средства персональных ЭВМ. В 10­ти кн. Кн. 4.  Программирование в среде Турбо ПАСКАЛЬ: Практическое пособие./ Под  редакцией Б.Г. Трусова. ­М.: Высш. шк.,1993. –142с. 2.    Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. – М.: Нолидж. – 2000. – 576 с. 3.    Зуев Е.А. Система программирования Turbo Pascal. – М.: Радио и связь. – 1992. – 288 с. 4.    Рубенкинг Н. Турбо Паскаль для Windows.– М.: Мир. ­  1994. – 535 с. 5.    Turbo Pascal / С.А. Немнюгин. – СПб.: «Питер», 2001. –496с 6.    М. Сухарев. «Turbo Pascal 7.0». 3­е издание. Санкт­Петербург, 2005 г. 7.    С. И. Бобровский.  Учебный курс Delphi7. Питер, 2006г. 8.    Г.Г. Рапаков, С.Ю. Ржеуцкая. Программирование на языке Паскаль. Санкт­Петербург,  2005 г 9. Б. Бөрібаев,  Б.Нақысбеков.  Информатика және есептеуіш техника негіздері. Алматы  «Мектеп» 2005ж Бақылау сұрақтары: 1.        Транслятор, компилятор, интерпретатор деген не? 2.        Turbo Pascal­ды қалай жүктейді? 3.        Turbo Pascal редакторы бас мәзірінің элементтерін атаңыз . 4.        Turbo Pascal тілінің негізгі ұғымдарын атаңыз. 5.        Turbo Pascal программасының құрылымын сипаттаңыз. 6.        Енгізу­шығару операторларын атаңыз. 7.        Сандық айнымалыларының түрленулерін, қосымша арифметикалық операциялар  және функцияларды атаңыз. 8.        Мәліметтердің қандай типтері болады? 9.        Реттік айнымалылар деген не? 10.    Turbo Pascal ортасында қалай жұмыс істейді? 11.    Программаны қалай тереді, қалай жүргізеді? 12.    Жүріп тұрған программаны қалай жүктейді және сақтайды? 13.    Сандық айнымалыларды қалай түрлендіреді? Сауалнамалар: «Алгоритмдеу, программалау» тақырыбын «Информатика» сауалнамалар  жинағынан қараңыз.