Тыныс алу мүшелері

Сабақтың типі:         Жаңа білім игеру сабағы  Сабақтың технологиясы: жобалау  технологиясы Сабақтың мақсаты:  Білімділік:   Тыныс алу жүйесінің маңызы, тыныс алу  мүшелерінің құрылысы мен қызметі туралы жаңа  білім, түсінік беріп, ұғымдар қалыптастыру Дамытушылық:  Ойлау қабілеттерін дамыту, өз  бетінше ізденуін қалыптастыру. Сабаққа  белсенділіктері мен қызығушылығын арттыру. Тәрбиелік:      Жауапкершілікке, адамгершілікке,  салауаттылыққа тәрбиелеу

I      Ұйымдастыру  II   Үй тапсырмасын сұрау       1­кезең: “Бәйге ”         2­кезең: “Бас қатыру” III   Жаңа сабақ  топқа болу арқылы IV   Бекіту         “Полиглот” әдісі арқылы V    Бағалау VI   Үйге тапсырма беру         Баяндама жазу: “Тыныс алу                 мүшелерінің гигиенасы”

1. Қанайналым жүйесі дегеніміз не?  Қандай мүшелер жатады? 2.  Қантамырлары неше топқа бөлінеді? 3. Жүрек неше  қуысты, қабырғасы  неше қабаттан  тұрады? 5. Мынау қандай аурудың белгілері: бас ауырады, жүрегі айниды,  құлағынан шу кетпейді, тамаққа тәбеті тартпайды, жүректің  жиырылуы бірде жиілеп, бірде бәсеңдейді.

1. Ешбір техникамен алмастыруға болмайтын моторлы қызмет  атқаратын мүше? 2. Жүрек кемістігі (порок) жүрек қақпақшаларының зақымдануынан  болатын жұрек­қантамырларның ….?  Дәнекер ұлпасының сұйық түріне немесе ағзаның ішкі ортасына не  жатады? → 4. Жүректің сол жақ қарыншасынан басталып   дене жасушаларына  → 3.   жүректің оң жақ жүрекшесімен аяқталып,   қанды бүкіл денеге  таратып, қайтадан жүрекке әкелетін қанайналым шеңбері 5. Жүректің оң жақ қарыншасынан басталып  → сол жақ жүрекшесімен аяқталатын қанайналым шеңбері  Қай қантамыр оттекпен қаныққан? Себебі біз не арқылы тыныс  аламыз?  өкпеге  → 6. 7. Мүшелер мен ұлпалардан көмірқышқыл газына, зат алмасу  өнімдеріне, гормондарға және т. б. қаныққан қанды жүрекке  тасымалдайтын қантамыр?  Қандай да болмасын аурудың алдын алу үшін әр адам нені сақтап,  ұстану қажет? 8.           жүректің

1 4 2 5 3 6

Жүрек инфарктіне себепші не?  Темекі тарту,алкоголь. Темекі тартатын және алкоголь  ішетін жас адамның тамырлары  тромбпен бекітіліп,тамыр  өткізгіштігі нашарлайды.

Алкогольді жүйелі түрде  пайдаланудың нәтижесі қандай?   Жүректің бұлшық ет  жасушаларында зат алмасудың  бұзылуы,нәруыздар мөлшерінің  азаюына және майдың көп  жиналуына апарып соғады.

Қан кетудің неше түрі  болады? Жауабы:

Ү ш Артқа

Капилярлық қан кетуде көрсететін  алғашқы көмек қандай?  Жарақатты йодтың спирттегі  ерітіндісімен(5%) өңдеп,таза дәке  таңғышын салу керек.

Веналық қан кету дегеніміз не? Қою түсті вена зақымданғанда      болады.Алғашқы көмекке йод  ертіндісімен өңдеп қысатын    таңғыш  таңу керек.Ол  көмектеспесе дәрігерге апару  керек.

Артериялық қан кету дегеніміз не? Ашық алқызыл түстіқаның жарақаттан атқылап ағуымен ерекшеленеді.

Бас қатырғыш 1 есеп. Қалыпты жағдайда жүрек 1 минут ішінде орта есеппен 6л. Қанды  тамырларға айдаса, 1 сағатта және 1 тәулікте қанша мөлшерде қан  айдайды? Жауабы: 60*6=360рет, яғни 1сағатта 360рет                  360*24сағ.=8640литр, яғни 1тәулікте    8640литр қан айдайды 2 есеп. Қалыпты жағдайда жүрек орта есеппен 1 минутта 70рет  жиырылып кеңейетін болса, 1 сағатта және1тәулікте қанша рет  соғады? Жауабы: 60*70=4200рет, яғни 1сағ.4200рет.                    4200*24сағ=100800рет немесе                    1тәулікте 100800рет. 3.есеп. 1 минут ішінде денедегі қан жүрек арқылы екі рет өтеді. Сонда  тәулігіне қанша рет өтеді? Жауабы: 60мин*2=120рет,яғни 1сағ.120рет.   120*24=2880рет, яғни 1тәулікте 2880рет

1топ.Тыныс алу мүшелерінің  құрылысы және қызметі  2 топ.Тыныс  алу     мүшелері  ауруларының пайда болу  себептері 3 топ.Тыныс алу     мүшелері  ауруларының  алдын алу  шаралары

Тынысалу деп  организм мен сыртқы орта  арасындағы оттек жүтіп,  көмірқышқыл газының  шығарылуымен байланысты  жүретін газ алмасу процесін  айтады.

Тыныс  алудың  маңызы Газ алмасу Органикалық  заттарды тотықтыру,  ыдырату Энергия  бөліп,  су түзіледі

МҰРЫН ҚУЫСЫ ӨКПЕ АҢҚА ТЫНЫС АЛУ  МҮШЕЛЕРІ БРОНХЫЛАР КӨМЕЙ КЕҢІРДЕК

ТАНАУ   МҰРЫН ЖҰТҚЫНШАҚ КӨМЕЙ КЕҢІРДЕК 2 БРОНХЫ ОҢ ЖӘНЕ СОЛ  ЖАҚ ӨКПЕ БРОНХИОЛА АЛЬВЕОЛА

Мұрын қуысының құрылысы. Ауа танау тесіктері арқылы кеңсірікке барады.  Кеңсірікті сүйекті ­ шеміршекті перде оң және сол жақ жартыға бөліп тұрады.  Кеңсіріктің қабырғаларын эпителий ұлпасынан түзілген кірпікшелері мен түктері бар  сілекейлі қабықша қаптайды. Онда көптеген ұсақ бездер болады. Безді жасушалардан  бөлінген шырыш шаң мен тозаңдарды ұстап қалады. Әрі ауа ылғалданады. Сілемейлі  қабықша қантамырларына бай. Мұрын қуысындағы ұсақ көптеген қантамырлардың  әсерінен ауа біршама жылынып, одан әрі өтеді. Қан жасушалары ­ лейкоциттер  мұрын қуысына енген микробтарды жояды.Кеңсіріктің жоғарғы жағында түрлі  иістерді қабылдайтын иіс сезу жүйкелерінің ұштары орналасады. Мұрын қуысы ішкі  танау тесігі арқылы жұтқыншақпен жалғасады. Жұтқыншақта асқорыту және тыныс  алу жүйелерінің жолы түйіседі. Тамақ жұтқыншақтан өңешке, ауа жұтқыншақ  арқылы көмекейге өтеді. Жұтқыншақ әрі асқорыту, әрі тыныс алу мүшелер жүйесіне  жатады. Көмекей (көмей) – мойынның алдыңғы жағында орналасқан іші қуыс шеміршекті  мүше. Оның ішкі бетін кілегейлі қабықша астарлап жатады. Қабырғасы 3 сыңар, 3  жұп шеміршектерден түзілген. Шеміршектер бір­бірімен жартылай қозғалмалы  байланысқан. Шеміршектердің арасында – 2 дыбыс сіңірлері болады, олар да  шеміршекке бекінеді. Дыбыс сіңірлерінің арасындағы кеңістікті дыбыс саңылауы  дейді. Ер адамда көмекейінің орташа ұзындығы 44 мм. Әйелдердің көмекейі кішілеу, дыбыс  сіңірлері қысқа болғандықтан, дауысы жіңішке болады, оның орташа ұзындығы 36  мм.

Кеңірдек – көмекейдің жалғасы, іші қуыс түтік пішінді шеміршекті мүше. Ол  өңештің алдыңғы жағында орналасады, ұзындығы шамамен 9–12 см,  диаметрі 15–18 мм. Кеңірдек 5­інші арқа омыртқасының тұсынан оң және  сол жақ өкпеге баратын 2 бронхыға тармақталады. Бронхы (грекше  «bronchus» – тыныс алқымы) кеңірдектің жалғасы. Ішкі беті кілегейлі  қабықшамен қапталған. Бронхылар өкпеде өте көп тармақтарға бөлінген. Ең  жіңішке тармақтары бронхиолдар (грекше «bronchіolі» – кішірею) деп  аталады. Бронхиолдардың ұштары шоғырланып, іші ауаға толы өкпе  көпіршіктерімен (альвеолалармен) аяқталады. Альвеоланың (латынша  «alveolus» – ұяшық, көпіршік, қуыс) диаметрі 0,2–0,3 мм, қабырғалары бір  қабат эпителий жасушаларынан тұрады. Өкпе көпіршіктерінің сыртын тұтас  капилляр қантамырлары торлап жатады.   Өкпе – кеуде қуысының қабырғасына жанаса орналасқан серпімді, кеуекті  мүше. Өкпеде қантамырлары көп болғандықтан, түсі қызғылт. Адамда 2  өкпе болады: •Оң жақ өкпенің жүлгелері – үш бөлікке •Сол жақ өкпені екі бөлікке бөледі.

Екі өкпенің біріне – бірі қараған ішкі бетінде өкпе қақпасы орналасқан. Ол арқылы өкпе артерия  қантамырлары, ауатамырлары, жүйкелер  өкпеге енеді, өкпе вена қантамырлары шығады. Екі  өкпенің арасындағы кеңістікте жүрек сол жаққа таман орналасқандықтан, сол жақ өкпе сәл  кішілеу болады. Әр өкпенің сыртын дәнекер ұлпасынан түзілген қабықша – өкпеқап қаптайды.  Кеуде қуысының ішкі қабырғасы да астарлықпен астарланады. Астарлық қабаттарының  арасында астарлық қуыс болады, онда ауа болмайды. Өкпе көпіршіктері серпімді болғандықтан,  тыныс алғанда созылады. Өкпе көпіршіктері жүйке жүйесімен тығыз байланысты. Тынысалу қозғалыстары – тынысалу және тынысшығару арқылы жүзеге асады. Демді ішке  алғанда қабырғалар сәл көтеріліп, көкет тегістеледі. Кеуде қуысы кеңейеді. Көкет – диафрагма  кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөліп тұратын күмбез тәрізді бұлшықетті перде. Тыныс алғанда  кеуде қуысының көлемі үлкейеді. Сыртқы қабырғааралық бұлшықеттердің жиырылуынан  қабырғалар көтеріледі.Тынысалуға көкет пен қабырғааралық бұлшықеттерден басқа кеңірдек  пен ауатамырлардың шеміршек арасындағы бұлшықеттер де қатысады. Тыныс шығарғанда кеуде қуысы мен өкпенің көлемі кішірейеді. Көкет күмбезденіп, қайта  қалпына келеді. Өкпе көпіршіктеріндегі қысым артып, ауа өкпеден ауа жолдары арқылы сыртқа  шығарылады. Жиі тыныс шығарғанда ішкі қабырғааралық және құрсақтың бұлшықеттер  қысылып жиырылады. Тынысалуға қабырғааралық еттер белсенді қатысса – «көкіректі»  тынысалу типі ал көкет белсенді қатысса «құрсақты» тынысалу типі дейді. Өкпедегі газ алмасу –тыныс алғанда атмосфералық ауаның құрамында 79 % – азот, 21% –  оттек, 0,03 % – көмірқышқыл газы және т.б. болады. Тынысалу актысы кезінде өкпе  көпіршіктерінен оттегі – қанға, көмірқышқыл газы өкпеге өтеді. Оттегін тасушы – гемоглобин.

Ұлпалардағы газ алмасу – ұлпа жасушаларындағы оттегінен артерия  қанындағы оттегінің мөлшері көп болады. Оттегі қылтамырлардың  қабырғаларынан жасушаларға өтеді де, олардың тіршілік әрекеттеріне  жұмсалады. Ұлпаларда қан оттегін беріп, көмірқышқыл газына қанығады. Өкпедегі және ұлпалардағы газ алмасу үш кезеңнен тұрады : •сыртқы (өкпелік) •газдардың қан арқылы тасымалдануы. •ішкі (ұлпалық) газ алмасу деп аталады. •Өкпені жарақаттайтын ауру – туберкулез. Туберкулез (латынша «tuberculum»  ­ төмпешік) – микроскоппен ғана көрінетін туберкулез таяқшасы микробы  қоздыратын жұқпалы ауру. Туберкулез таяқшасы адам ағзасында өте тез  көбейеді. Ағзадан тыс жерде көбеймейді, бірақ қараңғы, ылғалды, жылы жерде  ұзақ сақталады. Даладағы шаңның ішінде 3­14 күнге дейін тіршілік етеді.  Туберкулез ауруы ұлпаларды жансыздандырады. Өкпе қатайып беріштенеді.  Ауырған адам терлегіш, әлсіз, дене қызуы 37­37,7 градусқа дейін көтеріңкі  болады. Тамаққа тәбеті тартпайды, жөтеледі, ұйықтағанда терлей береді, қаны  азайып, жүдейді, қан түкіреді. •Күтіну шаралары: витаминді, қуатты тамақ ішу; бойды таза ұстау; таза ауада  көп серуендеу; дәрігер белгілеген дәрілерді уақытында ішу.

•Мұрын қуысының сілемейлі қабықшасының қабынуын тұмау  деп атайды. Тұмау – бүкіл  ағзаны әлсірететін өте кең тараған  қауіпті жұқпалы ауру. Асқынғанда басқа аурулардың  тууына себепші болады. Аурудың дене қызуы көтеріледі, түшкіреді, жөтеледі, тамақтың иісін,  дәмін сезбейді. Иіс, дәм сезу мүшелеріне қатты әсер етеді. Мұрын қуысындағы капилляр  қантамырларының қабырғалары кеңейіп, кілегейлі қабықшадан сұйық заттар көп бөлінеді.  Тұмаумен ауырғанда гигиенаны сақтау керек: а) ыдыс­аяқ, төсек­орынды бөлектеу; ә) бөлмені  ауық­ауық тазалау; б) желдеткішті ашып, таза ауа кіргізу; в) жатып демалу және т.б.; г) терең  тыныс алу; д) спорт, дене шынықтыру, дене еңбегімен шұғылдану. •Ұзаққа созылатын тұмау сырқатты әртүрлі әсерден де (мысалы, даладағы шаң, түтін, улы  заттар, бұлт және ауарайының түрлі құбылыстары) болады. Сонымен қатар, тұмауға зат   алмасудың дұрыс болмауы мен дәрумендердің жетіспеуі де себеп болады.Тынысалу мүшелерінің  ауруларына туберкулез бен тұмаудан басқа ауа тамырларының, өкпенің қабынып, тыныс  демікпесі, мұрын қойнаулары, жұтқыншақ, көмекей аурулары синусит, тонзиллит, фарингит  жатады.  Синусит — бұл бет қуысының немесе мұрынға тірелетін сүйектің асқынған немесе созылмалы  ауруы. Ол көбінесе құлаққа, тамаққа инфекция түсуден, қатты салқын тиюден болады. Белгілері  Тіс сырқырап ауырады.Көздің асты мен үстіңгі бөлігінің ауыруы (бет сүйегін, соққанда немесе  еңкейгенде ауыру күшейе түседі).Мұрыннан қою сілекей және ірің ағады, жағымсыз иіс шығуы  мүмкін.Мұрын жиі бітеді.Кейде ыстық көтеріледі.Бұл аурулармен ауырған адамдар тез арада  дәрігерге көрініп, тек дәрігер емдеуі тиіс.Мұрын арқылы демалудың маңызы ерекше. Оның  себебі мұрын қуысындағы толып жатқан иірімдер болады. Олар ауаны жылытады және  ауадағы микробтарды ұстап қалады. Суық күндері суық тиіп аурудан сақтайды. Ауызбен тыныс  алғанда суық ауадан тістің кіреукесі бұзылады. Сондықтан мұрынмен тынысалу тісті  бұзылудан, түрлі тынысалу мүшелерінің ауруларынан қорғайды.

Полиглот  Тақтада берілген  әріптерден   бүгінгі сабақта пайдаланылған   сөздер    құрастыр және оның орыс тіліндегі,   қазақ тіліндегі, ағылшын тіліндегі  баламасын айт.

С ө з с ы з б а ММ ҰҰ РР ЫЫ НН ӨӨ дд АА КК ЕЕ ПП КК ыы ҢҢ ӨӨ ММ ЕЕ ЙЙ бб ҚҚ ЫЫ ББ АА ҚҚ ыы АА РР ҒҒ АА ІІ СС СС ІІ ҢҢ ІІ РР

“Тыныс алу мүшелерінің гигиенасы”