Урок по химии на тему "Жай және күрделі эфирлер, атаулары, алынуы, касиеттері" 11 класс

№ 43 сабақ Химия Күні: Сабақ тақырыбы:  Жай және күрделі эфирлер, атаулары, алынуы, қасиеттері Сілтеме: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану­математика бағытындағы  11 – сыныбына арналған оқулық «Химия» Алматы «Мектеп» 2015ж,  Н.Нұрахметов, К.Сарманова, К.Жексембина, орта мектептің 8­11 сынып  оқушыларына арналған оқу құралы Химия есептері мен жаттығуларының  жинағы Алматы «Мектеп » 2008ж. Ә. Темірболатова, «Химия пәніндегі  есептерді шешудің әдіс­тәсілдері мен мысалдары» әдістемелік оқу  құралы, Н.Исабаев, Т.Исмайлова. Электрондық  оқулық. 11­сынып,  interneturok.ru /ru/ school/chemistry/ 11­klass                                                     Жалпы мақсаттар:  Оқушыларға жай эфирлердің кездесуі,  изомериясы, номенклатурасы  алынуы,қолданылуы,қасиеттері  туралы білімді қалыптастыру;  жай эфирлердің гомологтары , изомерлерінің формуласын  құрастыру,химиялық қасиеттерін,алынуын сипаттайтын реакция  теңдеулерін құра білу Күтілетін  нәтижесі жай эфирлердің кездесуі,  изомериясы, номенклатурасы  алынуы,қолданылуы,қасиеттері  туралы білімді қалыптастыру;  жай эфирлердің гомологтары , изомерлерінің формуласын  құрастыру,химиялық қасиеттерін,алынуын сипаттайтын реакция  теңдеулерін құра біледі Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер:  топтық жұмыс,  диалогтық оқыту, сергіту сәті; СТО:  Блум таксономиясы бойынша жұмыстандыру Оқыту мен оқуда АКТ қолдану компьютер, ғаламтор Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес оқыту және оқу: деңгейлі  тапсырмалар Оқыту үшін бағалау және оқуды бағалау: ынталандыру, кері байланыс; Талантты және дарынды балаларды оқыту: кеңейтілген тапсырмалар Оқытуды басқару және көшбасшылық: мұғалім мен оқушы бірге  көшбасшы Интерактивті тақта,   маркер, қарындаш, плакаттар, слайдтар.  11­сынып  электрондық оқулық. АКТ­ны пайдаланып, жас ерекшеліктеріне сай  сұрақтар мен тапсырмалар, ББү кестесі  Оқушылармен  сәлемдесу,  түгелдеу.  Оқушыларды  топқа бөлу  элементер таңбасы арқылы.   Оқушыларға бағалау парақшалары таратылады. ІV­тапсырма. Есеп шығару. 1. 0,25 моль сірке қышқылы 20 г кальциймен әрекеттескендн  Сабақта  қолданылатын  модульдер Сабақтың  көрнекілігі Ұйымдастыру  кезеңі Қызығушылықты   ояту түзілетін тұздың массасы (г)  Шешуі: 2СН3СООН + Са  (СН→ М((СН3СОО)2Са) =  158 г/моль (СНν М(Са) = 40 г/моль  3СООН) =  2 моль 3СОО)2Са + Н2 ν(Са)= 20г 40г/моль=0,5моль х г (СН3СОО)2Са   ­­­­­­ 0,25 моль СН3СООН 158 г (СН3СОО)2Са  ­­­­  2 моль СН3СООН х=158г∙0,25моль 2. Мына реакция кезінде: 2СН3СООН (0,5моль)+Мg  Мg(СН =19,75г 2моль → 3СОО)2  → + Н2 қалыпты жағдайда бөлінетін сутегінің көлемі (л): 3СОО)2 + Н2 Шешуі: 2СН3СООН + Мg  Мg(СН  (ν СН3СООН)=  2 моль VМ(Н2) = 22,4 л/моль 0,5 моль СН3СООН ­­­  х л Н2 2 моль СН3СООН ­­­­ 22,4 л Н2 х=0,5моль∙22,4л 3. 2,3 этанол сірке қышқылымен этерификация реакциясына  2моль =5,6л түскенде реакция өнімінің шығымы 80%­ке тең болса,  этилацетаттың массасы (г)   СН→ 3СООС2Н5 + Н2О Шешуі: СН3СООН +С2Н5ОН  М(С2Н5ОН) = 46 г/моль М(СН3СООС2Н5) = 88 г/моль х г СН3СООС2Н5­­­­ 2,3 г С2Н5ОН  88 г СН3СООС2Н5 ­­­­ 46 г С2Н5ОН   х=88г∙2,3г 80 % ­­­­­ х г 100 %­­­­­ 44 г х=80 ∙44г 46г =44г 100 =3,52г ρ ρ 4. 8% ­ті 500 г құмырсқа қышқылында әлде 10,5%­ті 500 г сірке  қышқылында еріген зат молекуласы көп? 5. Егер альдегидтің тотығуы 95% болса, өндірістік шығын 10%  болса, 1 т  сірке қышқылын алу үшін қанша ацетилен қажет. 6. 10%­ті 200 мл (  = 1,104 г/мл) сірке қышқылы ерітіндісіне 5%­ ті 100 г  натрий гидроксидінің ерітіндісін қосқан соң қалған сірке қышқылы 2 г  ізбесті ерітуге жете ме? 7. 16 кг метанолды тотықтырғаннан алынған қышқылды бейтараптауға  0,0002 м3 (  = 1200 кг/м тұз массасын есептеу керек. 8. 42 г бір негізді органикалық қышқылға 36,3 мл 20%­ті (  = 1,1 г/см натрий гидроксидін қосқан, сосын натрий гидрокарбонатының концентрлі  ерітіндісінің артық мөлшерін қосқан, сонда 11,2 л (қ.ж.) газ бөлінген.  Алынған органикалық қышқылдың құрылысын анықтап, атын атау керек. 9. Фенол мен сірке қышқылының 50 г қоспасына бром суымен әрекет  еткенде 33,1 г ақ тұнба түзілген. Осындай мөлшердегі қоспаға 139,1 мл  10%­ті (  = 1,15 г/мл) натрий гидроксиді ерітіндісі жұмсалған, сонда  алғашқы қоспада болған сірке қышқылының концентрациясы қанша? 10. Бензол мен толуол қоспасын калий перманганатымен тотықтырған соң 3) 20%­ті натрий гидроксиді жұмсалған. Түзілген  3)  ρ ρ (қышқыл ортада) 8,54 г бір негізді органикалық қышқыл түзілген. Осы  қышқылды натрий гидрокарбонатының артық мөлшерімен  өңдегенде  бөлінген газ көлемі көмірсутектер қоспасын толық жаққан кезде бөлінген  сондай газ көлемінен 19 есе аз болған. Алғашқы қоспадағы әр  компоненттің массалық үлесін (%) анықтау керек. V­тапсырма. Жауабы 1­кесте бойынша. Карбон қышқылдары деп: 1. молекуласында көмірсутек радикалдарымен немесе сутекпен  байланысқан бір не бірнеше карбоксил тобы бар органикалық заттар; 2. гидроксил тобы бар органикалық заттар; 3. карбоксил тобы бар органикалық заттар; 4. альдегид тобы бар органикалық заттар. Жаңа  сабақ Спирт   молекуласындағы   гидроксил   топтарын   радикалға   ауыстырса эфирлер түзіледі.Эфирлердің жалпы формуласы R—O—R Эфирлер ЖайКүрделі   Жай эфирлерде екі радикалда                 Күрделі эфирлерде біреуі  көмірсутек                         бірдей көмірсутек радикалы              радикалы, екіншісі қышқыл  радикалы.                                                                 1.Изомериясы.Спирттерге изомер:  СН3—О—С3Н7 –метилпропил эфирі С4Н9ОН  ­  бутанол. 2. Алыну әдістері : Табиғатта кездеспейді , жаснды жолмен алынады .          А). минералды қышқылдардың қатысында спирттерді дегидратациялау С2Н5ОН + НОС2Н5  ­­­­­­­­­­­­­­­­­С2Н5­­­О­­­­С2Н5  (диэтил эфирі) Б).алкоголяттардың  га логеноалкилдермен әрекеттесуі С2Н5NaО + С2Н5­­­О­­­­С2Н5  СН3­­­O­­ С2Н5  (метилэтил эфир і)+ NaI 3.Физикалық қасиеттері Бұлар түссіз, өзіне тән иісі бар сұйық заттар,өздеріне сәйкес спирттермен салыстырғанда төмен температурада қайнайды.               4. Химиялық қасиеттері Химиялық     инертті   қосылыстар     гидролизденбейді   қыздырғанда конц. к үкірт қышқылымен сульфаттар түзеді. С2Н5­­­О­­­­С2Н5   +H2SO4   ­­­­­­­­­­  С2Н5­­­О­­­­SO2   ­­­­  О­­­ С2Н5 +H2O    (диэтилсульфат)  Жай эфирлерді металл натриймен қосып қыздырғанда айырылады:  С2Н5­­­О­­­­С2Н5  +2Na  ­­­­­­­­­­ С2Н5ОNa+ С2Н5Na 5.Қолданылуы: медицинада, жасанды талшық алу үшін, түтінсіз порох алу үшін  қолданады. Циклді жай   эфирлер эпоксидтерЭфирлер әртүрлі радикалдары бар  аралас    эфирлер деп аталады. Күрделі эфирлер спирттер мен карбон қышқылдары әрекеттескенде  түзіледі.Күрделі эфирлерге мал майлары өсімдік майлары   да  жатады.Бірақ оларды басқа эфирлермен салыстырғанда органимдегі  биологиялық рөлі мүлдем өзгеше. Сондықтан майларды күрделі эфирлердің өзгеше бір түрі ретінде қарастырамыз. Эфирлер – құрамында оттек бар органикалық қосылыстар. Олар жай және  күрделі эфир болып негізгі екі топқа бөлінеді. Жай эфирдің жалпы  формуласы R – O – R немесе R– O– R¢ (R, R¢ – органикалық   радикалдар). Екі радикалы бірдей жай эфир– симметриялы эфир  радикалдары әр түрлі жай эфир аралас эфирдеп аталады. Жай эфир  өздерінің құрамындағы радикалдар бойынша аталады: СН3–О–СН3  диметил эфирі, СН3–О–С2Н5 метил­этил эфирі, т.б. Жай эфирлер  ұнамды иісті, суда нашар еритін, ұшқыш, органикалық еріткіштерде  жақсы еритін, сілтілер мен сілтілік металдар әсеріне тұрақты,  бейтарап, активтігі нашар қосылыстар. Күрделі эфир – қышқыл құрамындағы сутек атомын (карбон  қышқылдарындағы карбоксил тобының сутек атомын) алкил немесе  арил радикалдарымен алмастырғанда түзілетін қосылыстар. Күрделі  эфирді алудың кең тараған әдістеріне эфирлену (қышқыл мен спирттің  әрекеттесуі) реакциясы жатады. Бұл – белгілі бір сатысында тепе­ теңдік күйге келетін қайтымды реакция. Күрделі эфирдің ең маңызды химиялық қасиеттерінің бірі – сабындану  реакциясы (гидролиз). Күрделі эфир табиғатта кең таралған. Олардың  көбі эфир майларының құрамында болады. Глицерин мен май  қышқылдарының күрделі эфирі табиғи майлардың негізін құрады. Күрделі эфир техниканың, өндірістің әр түрлі салаларында кең қолданылады.  Мыс, күкірт қышқыл күрделі эфирі алкилдеу реакцияларында, қағаз  өндірісінде, фосфор қышқыл күрделі эфирі өсімдіктер зиянкестеріне  қарсы қолданылады. Кейбір эфиртамақ және парфюмерия өндірісінде,  дәрі­дәрмек дайындауда, органикалық шыны жасауда, еріткіш ретінде, т.б. қолданылады. І­тапсырма. Сұрақ­жауап. І­деңгей 1. Жай эфирлер деп қандай қосылыстарды айтады? 2. Эфирлер қалай жіктеледі? 3. Диэтил эфирінің агрегаттық күйі қандай және қайда қолданылады. І­тапсырма. Сұрақ­жауап. ІІ­деңгей 4.Қандай қосылыстардың құрамы СnН2n+2О­ға сай болатынын айтып,  мысалдар келтіріңдер 5. Диметил эфирінің екі гомологының  құрылым формулаларын жазыңдар. І­тапсырма. Сұрақ­жауап. ІІІ­деңгей 1. Құрамы С4Н8О2 болатын күрделі эфирлердің изомерлерін (4 изомер)  жазып, аттарын атау керек. 2. а) құмырсқа этил эфирінің;  б) сірке этил эфирінің;  в) пропионоамил  Тапсырмалар эфирінің структуралық формуласын жазып, аттарын атау керек. 3. Жай және күрделі эфирлердің аттарын атау керек: а) СН3­О­СН3;  б) СН3СООС2Н5;  в) С2Н5ОС2Н5  г) С3Н7СООС4Н9; д) НСООС2Н5;  е) СН3­СН2­СН2­СООСН3;   ж) С3Н7ОС3Н7 4. Пальмитин қышқылы мен мирицил спиртінің С30Н61ОН күрделі эфирі  кіреді, формуласын жазу керек. 5. Тамақ өндірісінде жеміс эссенциясы ретінде қолданылатын күрделі    эфирлер формулаларын жазу керек. ІІ­тапсырма. Тест жұмысы (3­сұрақ) 1. Жай эфирдің жалпы формуласы: A) R­COHB) R­CO­R C)R­O­RD) R­COO­R  2. Жай эфир түзілетін реакция A) CH3OH+HOC2H5  CH3OC2H5+H2O B) C2H5Br+NaOH  C2H5OH+NaBrC) C2H4+H2O  C2H5OH D) C2H5OH+3O2  2O2+3H2OE) C2H5OH+HCl  C2H5Cl+H2O 3. Этанолғакүкіртқышқылын (спирттіңмөлшеріартық)  қосыпқыздарғандатүзілетінқосылыс: A) Алкен.B)Жайэфир.C) Алкин.D) Альдегид.E) Күрделі эфир. ІІІ­тапсырма.Төменде құрылым формулалары келтірілген  заттардың: Қайсысы жай эфирлерге жататынын айтып, заттарды атаңдар. ІV­тапсырма. Есеп шығару. 1. 35 г метил спиртінен 12 г диметил эфирі алынған болса, диметил  эфирінің шығымы (%)  СН→ 3 ­ О­ СН3 + Н2О Шешуі: 2СН3ОН  2М(СН3ОН) = 64 г/моль M(СН3 ­ О­ СН3) = 46 г/моль х г СН3 ­ О­ СН3­­­­ 35 г СН3ОН 46 г СН3 ­ О­ СН3  ­­­­ 64 г СН3ОН х=46г∙35г 100 % ­­­­­ 25,16 г х  % ­­­­­ 12 г х=100 ∙12г 2. Массасы 46 г этил спиртінен іс жүзінде массасы 18,5 г диэтил эфирі 64г =25,16г 25,16г =48 алынған. Эфирдің шығымы (массалық үлеспен)  Шешуі: 2C2Н5ОH →  С2H5ОС2H5 + H2O М(C2Н5ОH) = 92 г/моль М(CН3СООС2H5) = 74 г/моль 46 г C2Н5ОH ­­­­х г С2H5ОС2H5 92 г C2Н5ОH  ­­­­  74 г С2H5ОС2H5 х=46г∙74г 92г =37г ω= 18,5г 37г =0,5 3. 48 г метил спиртінен 22 г диметил эфирі алынған болса, өнімнің  шығымы: Шешуі: CН3ОH + CН3ОH H₂SO₄ 2М (CН3ОH) =  64 г/моль М(CН3–О­ СH3) = 46 г/моль ν(CН₃ОH)=  CН3–О­ СH3 + H2O 48г ∙100 =63,77 mтеор.= 0,75 моль ∙46 г = 34,5 г η= 22г 34,5г І­тапсырма. Жұмбақ. Мына: R — COR' және R — COOR' Формулаларына ылайық Жай және күрделі эфирлердің Мысалдарын жазайық. → 64г/моль=0,75моль Бағалау Формативті бағалау: екі жұлдыз, бір ұсыныс. Топтағы  оқушылар бағалау парақшаларына   критерий арқылы  бағалайды Кері байланыс  Үйге тапсырма Бүгінгі сабақта  не  үйрендім?  Оқушы рефлексиясы  §3.14­§3.15