YENGIL ATLETIKACHILARNING ASOSIY SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH VA TARBIYALASH.

MAVZU: YENGIL ATLETIKACHILARNING ASOSIY

SIFATLARINI RIVOJLANTIRISH VA TARBIYALASH. 

 

R E J A :

 

Kirish.

1-BOB Yengil atletikada jismoniy sifatlarning ahamiyati.

1.1.Kuchni rivojlantirish.

1.         2.CHidamlilikni ravojlantirish.

2-BOB.Tezkorlikni rivojlantirish.

2.         1.Bug’inlarda xarakatchanlikni rivojlantirish.

2.2.Chaqqonlikni rivojlantirish.

Xulosa.

Foydalanilgan  adabiyotlar.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to’g’risida” 2002-yil 24oktyabrdagi PF-3154 sonli farmonida “Bolalarni jismoniy va ma’naviy tarbiyalashning zamonaviy shakl va uslublarini, jinsi va yoshiga qarab bolalarga sport ko’nikmalarini singdirish, sport sohasida iqtidorli bolalarni ixtisoslashtirilgan sport maktablari va markazlaridagi mashg’ulotlarga tanlab olishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab chiqishni tashkil etish hamda ularni tatbiq qilishga ko'maklashish" lozimligi alohida ta’kidlangan.

Yengil atletika mashqlarining xilma-xilligi yurish, yugurish, sakrash va uloqtirishda kuch va tezkorlik mashqlarda mushakdagi kuchni o’zgarib turishi har xil yoshdagi va jinsdagi bolalar va kattalarda yengil atletika mashg’ulotlarida qatnashish imkonini yaratadi. Bu mashqlarning ko’pchiligini texnik jihatdan bajarish qiyin emas, o’rgatish uchun oson, ularni oddiy maydonchalar va ochiq joylarda bajarish mumkin. Yengil atletika mashg’ulotlari maktabda jismoniy tarbiya darslarida, maktab sport to’garagida o’tkaziladi.

Yengil atletika bilan shug’ullanuvchilarning tayyorgarlik darajasini baholash, bu sport turi bilan shug’ullanishni rag’batlantirish va musoboqalarni yaxshiroq tashkil etish uchun, razryadlarga bo’lish qabul qilingan. Yengil atletika sporti ommaviy rivojlanayotgani, undagi natijalar doimiy oshib borayotgani sababli razryad mezonlari har to’rt yilda o’zgartirilib turadi.

Yengil atletika mashqlari bilan muntazam shug’ullanuvchilarda yurak-qon tomir va nafas olish tizimi mustahkamlanadi, mushaklarning gormonik rivojlanishi ta’minlanadi, bo’g’inlardagi harakatchanlik yaxshilanadi va asab-mushak koordinatsiyasi takomillashadi.

Bolalar, o’smirlar va o’spirinlar bilan o’tkaziladigan yengil atletika mashg’ulotlarining mazmuni ularning yosh xususiyatlariga bog’liq bo’lib, mashg’ulotlarni rejalashtirish va o’tkazish vaqtida buni e’tiborga olish zarur. Ma’lumki kishi organizmining o’sishi, shakllanishi va rivojlanishi o’rta hisobda 25 yoshgacha davom etadi. Organizmning shakllanishi bilan birga bolaning suyak tizimi ham rivojlanadi.

To’qimalardagi zich g’ovak moddalar tuzilishi o’zgaradi, suyaklar bo’yiga va eniga o’sadi.

Turli xil mashqlar ichida yengil atletika mashqlari insonni har tomonlama jismoniy rivojlantirishda asosiy o’rinni egallaydi. Xususan, turli xil yugurish, sakrash, uloqtirishlar har bir jismoniy tarbiya darsining tarkibiy qismiga kiritilgan. Yengil atletika mashqlaridan maktabda sport to’garaklari mashg’ulotlarida, shuningdek yozgi dam olish oromgohlarida ham keng qo’llaniladi. Yengil atletika turlaridan

“Alpomish” va “Barchinoy” maxsus test sinovlari majmuasiga ko’pgina mashqlar kiritilgan.

Yengil atletika mashqlarini aniq tasnifga tushurish uchun uni besh bo’limga bo’lib (yurish, yugurish, sakrasah, uloqtirish, ko’pkurash) tavsiflash maqsadga muvofiqdir. Ular o’z navbatida turlarga, turning xillariga hamda variantlar va masofalarga ajratiladi. Hozirgi vaqtda yengil atletikaning erkaklar uchun 24 turi, ayollar uchun 23 turi

Olimpiya o’yinlari dasturiga kiritilgan.

Yurish, yugurish, sakrash va uloqtirish kabi yengil atletika mashg’ulotlarida qo’llaniladigan turli maxsus mashqlar bolalar uchun qulaydir. Maktab o’quvchilarining yengil atletika mashqlarini bajarishi ularning harakat imkoniyatlarini kengaytirib, boshqara olish qobiliyatlarini yaxshilabgina qolmay, sportda texnik mahoratga erishish uchun ham zamin yaratadi.

Yengil atletika to’garagining asosiy vazifasi o’quvchilarni sog’lomlashtirish, ma’nan barkamol yetuk shaxsni tarbiyalashga qaratilgan bo’lishi kerak. Maktabda yengil atletika sportining yurish, yugurish, uloqtirish va sakrash turlariga qiziqishlari va iqtidorini inobatga olgan holda o’quvchilarni jalb qilish zarur.

 

 

 

 

1. YENGIL ATLETIKADA JISMONIY SIFATLARNI  RIVOJLANTIRISH AHAMIYATI. 

 

har tomonlama jismoniy rivojlanish, sog’likni mustahkamlash va sportda muvoffaqiyat qozonmoq uchun, jismoniy va ma`naviy-irodaviy fazilatlarini asosiylarini rivojlantirish va tarbiyalash zarur. Ana shu jismoniy va ma`naviy-irodaviy fazilatlarning asosiylarini rivojlantirish va tarbiyalash yengil atletikachilar tayyorgarligining muhim qismidir. 

Yengil atletikachilarning asosiy jismoniy sifatlarini rivojlantirish (jismoniy tayyorgarlik) eng avvalo sportchining har tomonlama va maxsus jismoniy rivojlanish protsessidir. SHunga binoan jismoniy tayyorgarlik umumiy jismoniy tayyorgarlikkka va maxsus jismoniy tayergarlikka bo’linadi. 

Umumiy jismoniy tayyorgarliqda yengil atletikachining garmonik rivojlanishi, ya`ni xarakat muskulaturasini rivojlantirish, organizm organlari va sistemalarini mustahkamlar, ularning funktsional imkoniyatlarini ortirish, chidamlilikni, chaqqonlikni, egiluvchanlikni oshirish, qomat va tana tuzilishdagi kamchiliklarni tuzatish nazarda tutiladi. Bunga erishish uchun turli xil xarakat faoliyatiga qatnashuvchi organizm organlari va sistemalari bilan hamma tana qismlariga jismoniy mashqlar yordamida muntazzam ta`sir etib turish zarur. Buning uchun esa yuqorida zikr etilgan uch gruppadagi mashqlardan, ayniqsa, umumiy rivojlanshga mo’ljallangan mashqlardan har xillarini ishlatish kerak. 

Maxsus jismoniy tayyorgarlik yengil atletikaning mazkur turini bajarish uchun nima talab etilishiga qarab, sportchi organizmining hamma funktsional imkoniyatlarini, hamma organlar va sistemalarni yuqori darajada rivojlantirishga karatilgan. Buning uchun tabiiyki, tanlab olingan yengil atletika turining mashqlari va maxsus mashqlardan foydalaniladi. 

Umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun ko’pincha umumiy ta`sir ko’rsatadigan mashqlardan, maxsus tayyorgarlik uchun esa, aniq maqsadga yo’naltirilgan mashqlardan foydalanadi. Lekin umumiy jismoniy tayyorgarlikda ham jismoniy rivojlanish, tana tizimini, qomat rasolik va shunga o’xshashlardan ayrim kamchiliklarni yo’qotish uchun, aniq yo’naltirilgan mashqlar qo’llanadi. 

Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikda kuchni, tezkorlik, chidamlilikni, chaqqonlikni, egiluvchanlikni rivojlantiruvchi mashqlar asosiy rol’ o’ynaydi. Xuddi shu jismoniy fazilatlarda yengil atletikachining butun organizmidagi organlar va sistemalarni qobiliyatiga asoslanib, uning xarakat qilishi imkoniyati aks etadi. 

 

 

YENGIL ATLETIKADA ASOSIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH VA TARBIYALASH. 

1. KUCHNI RIVOJLANTIRISH. 

 

Kuch ko’paymasa sport mahoratiga etishib bo’lmaydi. Xarakat tezligi hamda chidamlilik va chaqqonlik ko’p jihatdan muskullar kuchiga bog’liq. Muskullar kuchi bosh miya qobig’i faoliyatiga mos keladigan markaziy nerv sistemasining axvoliga muskullarning fiziologik kundalang kesimiga, muskullarda bo’ladigan bioximik protsesslarga, muskullar qo’zg’aluvchanligining o’zgarishiga, ularning charchoqlik darajasiga va boshqa sabablariga bog’liq bo’ladi. 

Bundan tashqari, muskul kuchini namoyon qila olish nerv to’qimalarining funktsional imkoniyatini oshirish yo’li bilan ham rivojlantiriladi. Muskul kuchi uning fiziologik kundalang kesimiga to’g’ri proportsional bo’lgani uchun, jismoniy mashqlar ta`sirida muskul massasi ortgan sari muskul kuchi ham ko’paya boradi, shu bilan birga, muskullarda aylanish kuchayadi, modda almashinish yaxshilanadi, energiya beradigan moddalar ko’payadi. 

Muskul kuchining bu asosiy tomonlari o’zaro uzviy bog’liqdir.

Biroq mashq va metodlarni, muskul massasini ko’proq oshiradigan yoki nerv to’qimalarining tegishli funktsional imkoniyatlari darajasini oshirib, kuchni namoyon qila olishni yaxshilaydigan qilib tanlash mumkin. 

Yengil atletikachilar tanasidagi hamma muskullar kuchli garmonik rivojlangan bo’lish kerak. Lekin tana muskulaturasining rivojlanish darajasiga bo’lgan talab yengil atletikaning turiga bog’liqdir. Uloqtiruvchilarga kuchni hammadan ko’p rivojlantirish kerak bo’lsa, marafonchilarga hammadan kam kuch kerak. 

har qanday yengil atletikachi trenirovkasida albatta kuchni

rivojlantiruvchi mashqlar ishlatiladi. Lekin asosan yengil atletikaning mazkur turini bajarish uchun eng muhim bo’lgan muskullar gruppasini rivojlantirishga e`tibor beriladi. Anchagina ko’p muskul kuchi namoyon qila olishni yaxshilash uchun katta va maksimal kuchlanish metodlari qo’llanadi. Bu muskul tanlab olingan mashqlarni katta va maksimal kuch bilan (maksimaldan 75-100 %) takror-takror bajarish demakdir. Bunda mashqlarda yengil ateltikaning qaysi turida mumkin qadar ko’p kuch sarflashni o’rganib olish maqsad bo’lsa, shu turning yoki shu tur elementining koordinatsion struktura yaxlitligi saqlab qolinadi. Mashqni qiyinlashtira borish (shtanga va snaryadlar og’irligini sakrash balandligini, yugurish tezligini oshira borish) xali bu mashqlarga xos xususiyatdir. 

Muskullar massasini oshirish uchun mashqlar to xarakat to’g’riligi buziladigan darajada muskullar charchagancha to’xtovsiz jihatidan, odatda sportchi ixtisos olayotgan yengil atletika turining elementlariga o’xshaydi. Bunda kuch kelish o’rtacha yoki katta (maksimaldan 50-70 %) bo’lishi kerak. 

Kuchni rivojlantirish uchun elementar mashqlardan tartib, to yaxlit yengil atletika turiga (sakrash, uloqtirish, startdan tashlanish) qadar har xil dinamik mashqlari, o’z vaznidan foydalanib yoki sherigi qarshiligini engib bajariladigan mashqlar eng ko’p keladi. Bundan tashqari, kuchni statik namoyon qilish qo’llanadi. Og’irligi 2, 5 kg dan ortiq gantellar, 10-15 kg gacha qum bilan to’ldirilgan xaltalar, 2-5 i lik to’ldirma to’plar 16 va 32 kg lik toshlar va shtangalar yuk tariqasida xizmat qiladi. 

Og’ir yuk bilan masalan, shtanga bilan bajariladigan mashqlar tananing hamma muskullariga ayniqsa yirik va baquvvat muskul gruppalariga, yengilroq (masalan, to’ldirma to’plar, gantellar) bilan bajariladigan mashqlar esa ayrim muskul gruppalariga ta`sir qiladi. 

Trenirovkada og’irlik qo’shib bajariladigan yengil atletika mashqlardan holi og’irroq asboblarni uloqtirishi, yelkaga qum to’ldirilgan (6-12 kg) xalta olib sakrash mashqlari, og’ir (5-6 kg) belbog’ bilan yuqoriga sakrash kabi mashqlardan ham foydalaniladi. Bunaqa mashqlardan xarakatning strukturasi deyarli o’zgarmaydi, lekin atlet odatdagidan ko’proq kuch sarflash kerak bo’ladi. Kuch atlet uchun zarur sharoitga yaqin sharoitda taraqqiy etadi. 

Bu metodni og’irlashtirgan asboblar bilan shug’ullanadigan uloqtiruvchilar ko’proq qo’llaydilar. Lekin og’irlik qo’shib bajariladigan mashqlarni boshqa engi atletikachilar ham muvaffaqiyat bilan qo’llashlari mumkin. Masalan, ilmiy tekshirishlar sakrash mashqlarida og’irliklardan foydalanganlarning sakrovchanligi, undan foydalanmaganlarga nisbatda ko’proq ortganini ko’rsatdi. Trenirovkaning tayyorlov davrida yengil atletikachilar og’ir poyafzal kiyib yoki 5-6 kg li belbog’ (qurg’oshin bo’laklaridan yoki pitra solingan brizin belbog’) bog’lab, maxsus mashqlar bajarishlari mumkin. 

Og’irliklar bilan bajariladigan yengil atletika mashqlari yordamida ma`lum muskul gruppalari massasini oshirishgina emas, balki juda katta iroda kuchi namoyish qila bilish qobiliyatini ham tarbiyalash mumkin. Bunday mashqlarni mumkin qadar maksimal tezlikda bajarilishi kerak. 

Yengil atletikachilar tayyorgarligida statik kuchlanish mashqlarida ham («Izometrik» metod) foydalanadi. Yengil atletikachi masalan, elkasi bilan turnikka tiranib yoki juda ham og’ir shtangani erdan uzish uchun yarim bukik oyoqlarini to’g’rilashga xarakat qilib, mumkin qadar maksimal kuchlanish sarflaydi. Bunday mohiyatga etib turgan statik kuchlanishda, bosh miyaning kuch kelayotgan muskul gruppalariga oid nerv to’qimalariga ayniqsa katta talab qo’yiladi. Tabiiyki, bunday kuchlanishga javoban nerv to’qimalarining funktsional imkoniyatlari ortadi-da, yengil atletikachi yana kam ko’proq kuch bera oladi. Nerv to’qimalarining funktsional imkoniyatlari oshganiga dinamik xarakatlarda ham ko’proq kuchlanish sarflash imkoniyatini beradi. 

YAngi boshlovchi yengil atletikachilar gavdadagi hamma muskullarini rivojlantirish uchun ko’proq kuch keladigan xilma-xil jismoniy mashqlar qilishlari kerak. Tayyorligi yaxshi sportchilar tanlab olgan turlarida muvoffaqiyatga erishish qaysi muskul gruppalari kuchi bo’lishini talab qilsa, o’sha muskul gruppalarini rivojlantirishlari kerak. Albatta, ular kuchni rivojlantiruvchi mashqlar bilan o’zlarining umumiy jismoniy tayyorlik darajasini sanab borishlari kerak. 

Kuch ko’paytiradigan mashqlar trenirovkaning tayyorlov davrida ko’proq, musobaqa davrida esa kamroq qo’llanadi. Lekin musobaqa davrida hali kuch talab (ko’pincha maksimal kuchlanish talab qiladigan) maxsus mashqlar etarli darajada qoldiriladi. Bu kuch taraqqiyotida erishilgan darajani saqlab qolish uchungina emas, balki uni yanada oshirish uchun ham kerak bo’ladi. 

Katta kuchlanish va zo’r kelishi talab kiladigan, kuch rivojlantirishiga mo’ljallangan mashqlarning asosiylari trenirovka mashg’ulotlariga xaftada 3 marta ozroq zo’r keladigan mashqlar esa har mashg’ulotga qo’shiladi. Bundan tashqari kuch o’stiradigan ayrim mashqlarni har ko’ni (uyda) bajarish kerak. Lekin shuni esda tutish kerakki, qaysi mashqda muskul gruppalari oz qatnashsa, shu mashqni shuncha ko’p takrorlash kerak. 

Kagta va o’rtacha zo’r berish talab qiluvchi denamik mashqlarning ko’p qismini dozalashining umumiy qoidasi mashqni atlet muskullari charchoq sezguncha mashqni davom ettirish qiyinlashib qolguncha bajarishdan iborat. Bunda charchoq hissini engib davom ettiraverish iloji bor bo’lsa ham, mashq qilishni to’xtatish kerak. 

Juda ham og’irlik bilan mashq qilishdan naf chiqishi qiyin, chunki bunda kuch rivoji etarli bo’lmaydi, mashqni takrorlash ham juda ko’payib ketadi. Ko’proq foyda topish uchun mashqlar sekin suratdan boshlab to mumkin qadar maksimal daraja suratgacha me`yorda bajariladi. Xuddi ana shunday vazni har xil yuklar bilan xilma-xil sur`atda mashq kilganda atlet o’z muskullarini idora qila oladigan mazkur yengil atletika turida nihoyatda etar daraja tezlikda maksimal kuch ishlata biladigan bo’ladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. CHIDAMLILIKLAR RIVOJLANTIRISH.

 

CHidamli bulish yengil atletikachilarga faqat musobaqalarda qatnashish vaqtida emas, balki katta hajmdagi trenirovka ishini bajarish uchun ham kerak. U organ va sistemalarning (ayniqsa markaziy nerv sistemasi, yurak qon tomir, nafas olish sistemalari va muskul apparatining) tayyorlik darajasiga, sport texnikasining takomil darajasiga va xarakatlarni tejamli bajara bilishga bog’liqdir. 

CHidamlilik umumiy va maxsus bo’ladi. Umumiy chidamlilik har qanday sportchining umumiy jismoniy rivojlanishining tarkibiy qismi bo’lib, avvalo markaziy nerv sistemasidagi, yurak-qontomir, nafas olish va boshqa sistemalardagi jiddiy ijobiy o’zgarishlarning natijasidir. Yengil atletika ayrim turlarining xususiyatiga karab sportchiga maxsus chidamlilik kerak. Ma`lumki, qisqa masofaga yuguruvchi marafoncha yugurishda, marafonchi esa 400 m tez yugurishda chidamsizdir. Ko’p soatli musobaqaga bardosh bera oladigan langar cho’p bilan sakrovchi, 1500 m ga yugurishda chidamsiz bo’lib chiqishi mumkin. Yengil atletikaning har bir turidagi maxsus chadamlilikni uziga xosligi shu qadar zo’rki, uning har biri uchun o’z metodikasi bo’lish kerak. 

Umumiy chidamlilik yillik trenirovkaga kiritilgan jismoniy mashqlarning deyarli hammasi vositasida hosil qilinadi. Albatta, yengil atletikaning ayrim turidagi maxsus trenerovka ham umumiy chidamlilikni oshiradi. Lekin umumiy chidamlilikni oshirishning eng yaxshi vositasi unchalik jadallamay, uzoq vaqt yugurish (ayniqsa kross), shuningdek, changida yugurishdar. Umumiy chidamlilikni hosil qilish uchun, organizmdagi protsesslarning ish tugagandan keyin yuz beradiganlaridan ko’ra, ish davom etayotgan sodir bo’ladiganlarining ahamiyati ko’proq. Xuddi mashq bajarayotgan vaqtda bosh miya qobig’ida organlar va sistemalar funktsiyalarini boshqaradigan dinamik steriotik hosil qiladigan, engil atletakachining ayni shu faoliyatiga sabab bo’ladagan nerv protsesslari takomillashadi. Mana shunday davomli ish vaqtida yurak-qontomir va nafas olish sistemalarining ish qobilyati ham ancha yaxshilanadi. 

Taraqqiyotda orqada qolgan ayrim organ va sistemalarning rivoj toptirishning eng yaxshi yo’li kam jadallik bilan uzoq vaqt yugurish ekanining ham katta ahamiyati bor. Boshda bir xil sur`atda yugurgan ma`qul, chunki yugurish paytida sur`at o’zgarish, yugurishning uzoq davom etishiga yo’l qo’ymaydi. 

Albatta, umumiy chidamlilikni oshirishda «YUgurish vositalari» bir me`yorda yugurishdangina iborat emas, lekin bu hamma

vaqt, ayniqsa yangi boshlayotgan va tayyorligi etarli bo’lmagan yengil atletikachilar uchun asosiy vosita bo’lib qoladi. YAngi boshlovchilar bir me`yorda yugurishni bilib olishlarini yengillashtirish uchun, bir necha vaqt aralash mashq (yurish+shoshilmasdai yugurish+yurish+shoshilmasdan yugurish va hokazo) qilishlari kerak. Keyinchalik bir me`yorda yugurshiga o’tib, davom etish vaqtini asta-sekin ko’paytiraveradilar. 

Tayyorliklari tuzukroq yengil atletikachilar o’zgaruvchan sur`atli yugurish qo’llab umumiy chidamliliklarini oshirishlari mumkin (masalan, o’rtacha yurish bilan 200-400 m ga yugurish, keyin

100-200 m sekin, keyin yana o’rtacha tezlik bilan yurushi va xokazo).

Bunday yugurishga qisqa muxlatli tezlanishlarni kiritish ham mumkin.  Birinchi mashg’ulotda yugurish ko’p davom etmaydi: ya`ni shug’ullanuvchilar uchun 5-8 min dan oshmaydi. YUgurshni qancha davom etishini engil atletikachining ixtisosiga va yugurishdagi tayyorlik darajasiga qarab belgilash kerak. Umumiy chidamlilikni rivojlantiradigan davomli yugurishning tezligi yurak-qontomir va nafas olish sastemalariga og’irlik tushmaydigan darajada bo’lishi kerak. endi boshlovchi yengil atletikachalar 1000 m ni 6-7 min da, ayollar esa 7-8 min da yugurib o’tishlari kerak. Keyinchalik bunday tezlik bilan 25-30 minut davomida yugurish kerak. Umumiy chadamlilikni oshirishning dastlabki vaqti oshiriladi. Lekin tayyorlik darajasi o’sishi bilan, yuguruvchining o’ziga sezilmasdan tabiiy ravishda tezlik ortib borishi mumkin. 

Tayyorlik darajasi tuzukroq sportchilarning yugurish tezligi kattaroq bo’lishi kerak (masalan. 1000 m masofani langarcho’p bilan sakrovchilar va sprintchilar 5 minutda, 400 m ga, o’rta va uzoq masofaga yuguruvchilar esa 4 minut 30 sekundda yugurib utishlari kerak). 

Tayyorlik darajasi yuqori bo’lgan yuguruvchilar va tez yuruvchilarning umumiy chidamlilikni oshirish uchun yugurish masofalari 20-30 km gacha engilish mumkin. Bunda tezlik katta bo’lmasligi kerak, albatta. Bunday yugurishlari bor mashg’ulotlar xaftada 3 marta, eng kuchli stayyorlarda esa tayyorlov davrining 3-5 oyi davomida xaftada 6-7 marta o’tkaziladi. Umumiy chidamlilik asosan tayyorlov davrida ravojlantiriladi, musobaqa davrida esa faqat saqlab boriladi. 

CHidamlilikni ma`lum bir tartib rivojlantirish kerak. Oldin (tayyorlov davrida) umumiy chidamlilikni rivojlantirishga, keyin

(musobaqa davrida) maxsus chidamlilikni rivojlantirishga ko’proq e`tibor beriladi. Bu bilan birga tayyorlov darida ham maxsus chidamlilik rivojlanaveradi, musobaqa davrida esa umumiy chadamlilik saqlab boriladi. 

Sakrovchilar va uloqtiruvchilarning maxsus chidamliligini rivojlantirishning asosiy yo’li-tanlab olingan yengil atletika turini, qismdan esa maxsus mashqlarni ko’p martalab bajarishdir. 

Ko’p kurashchining maxsus chidamliliga a’lo darajadagi umumiy chidamlilikka qisqa masofaga yugurshdagi maxsus chidamlilikka, shuningdek, ko’p kurashga kirgan hamma mashqlar texnikasining mukammalligiga asoslanadi. 

Sportcha yurishdagi va ayniqsa yugurishdagi maxsus chidamlilik yengil atletikaning boshqa har qanday turlaridan ko’ra ko’proq harakat texnikasining mukammalligiga bog’liq. Agar 100 m ga yugurishda texnika ko’proq siljish tezligiga xizmat qilish kerak bo’lib, kuchni tejashga ahamiyat berilmasa, o’rta, uzoq va o’ta uzoq masofalarga yugurishda va sportcha yurishda avvalo kuchni tejamli sarflash kerak bo’ladi. 

Turli masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamligini rivojlantirish metodikasida farq bor. U avvalo organlardagi, sistemalardagi va butun organizmdagi yugursh jadalligi va yugurish qancha davom etishiga bog’liq fiziologik xususiyatlar bilan belgilanadi. Bunda kislorodga bo’lgan talabning uni iste`mol qilinishiga nisbatini hisobga olish ayniqsa muximdir. Ma`lumki, organizmning va ayniqsa bosh miya-nerv to’qimalarining ish qobilyati kislorod bilan ta’minlanishiga bog’liq. Kislorod etishmasa (ayniqsa uzoq davom etadagan ish paytida), ish qobilyati kamayib ketadi. SHuning uchun ham organizmni kislorod bilan ta`minlaydagan nafas olish va yurak-qontomir sistemalarining ahamiyati juda katta. Trenerovka metodikasi ko’p jahatdan mana shu sistemalarni takomillashtirishga qaratilgandir. 

Fiziologlarning fikricha, tez yuruvchilar bilan uzoq va o’rta uzoq masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamliligi ko’p jihatdan organizmnint uzoq vaqtgacha kislorodga bo’lgan talab va uni iste`mol qilishda muvozanat saqlay olish imkoniyati («Turg’unlik holati») bilan belgilanadi. Bu yurish, uzoq va o’rta uzoq masofalarga yugurish vaqtida kislorod iste`mol qilish, tomir urush tezligi, qonning minutlik hajmi uzoq vaqt davomida bir ish darajada saqlanishida ham ko’rinadi. Mana shunday «Turg’unlik holati» ga karamasdan, charchoq asta-sekin orta borib, sportchi masofani qattiq charchoq alomatlari bilan tugallaydi. Buning sabablari ko’p, lekin asosiy sabab bosh miyadagi yurish va yugurishni belgilab beradigan nerv to’qimalari faoliyatining vaqtincha susayishidir. Tabiiyki, sportchi yugurishini o’z imkoniyatidan ortiq tezlik bilan boshlasa, charchash tez sodir bo’lib, u tezlikni kamaytirishga yoki yugurishni to’xtatishga majbur bo’ladi. 

Uzoq yoki o’ta uzoq masofalarni yaxshi natijalar bilan o’tish uchun, sportchi nafas olish va yurak-kontomir sistemalarining funktsional imkoniyatini oshirish kerak. Buning uchun trenerovka paytida organizmga ko’proq talab qo’yish va xarakat tezligini oshirish natijasida kislorodga bo’lgan talab ortiqroq bo’lganda nisbatan «Turg’unlik holati» ni saqlab qolishga erishish zarur. Bunday trenerovkaga avvalo sportchi ayni vaqtda butun masofa oxirigacha hech kamaytirmay eta oladigan tezlikka nisbatan 3-4 % ortiqroq tezlikka yugurishni kiritish kerak. Albatta, sportchi bunday tezlik bilan musobaqada o’tiladigan masofaning hammasini emas, balki bir qismini o’ta oladi. SHuning uchun mashg’ulotda tegishli organ va sistemalarga kuchliroq ta`sir ko’rsatash uchun jadalligi ko’proq, lekin davom etadigan vaqti kamroq ishni takrorlamoq kerak. Bunday jadalroq ishning takror ta`sir ettirish metodlari xar xil bo’lishi mumkin. 

Tayyorlash durust staerlar uchun o’zgaruvchan metod (VII-bobga qaralsin) foydaliroq. Bunda katta tezlikda xarakat qilishni takrorlash aktiv dam olish bilan (atlet kichik tezlikda xarakat qilishni davom ettiradi) galma-gal almashtirib turishadi. 

Maxsus chidamlilikni rivojlantirish uchun, staerlar qo’llaydigan yana bir metod takrorlash metodidir. Sportchi 15-20 minut dam olib takror yugurganda musobaqadagi masofalarga qaraganda qisqa masofalarni bosib o’tadi (6-jadvalga qarang). Bunda yugurib o’tish tezligi musobaqadagiga qaraganda yuqori bo’ladi. Takror yugurganda kislorod sal kamlik qilib qoladi. Demak, organizmga kattaroq talablar qo’yiladi, organizm esa bunga javoban organlar va sistemalarni takomillashtirish, keyin ish qobiliyatini ham oshiradi. o’rtacha masofalarga yuguruvchilarning asosiy vazifasi maxsus chidamlilikni yaxshilash shunga moslab organ va sistemalarni rivojlantirib, ular funktsiyalarini takomillashtirishdan, shuningdek, organizmni kisloroddan tejamli va samarali foydalanishga o’rgatishdir. Bunga esa kamaytirilgan masofaga musobaqada ko’rsatilmoqchi bo’lgan tezlikdan ortiq tezlikda yugurishni takrorlash bilan erishiladi. Bunday takror yugurishlarda ancha ko’p «kislorod qarzi» hosil bo’ladi, organ va sistemalarga talab ortadi. Etarli darajada uzoq vaqt trenirovka qilib yurganda keyin yugurish tezligi yuqori bo’lishi natijasida paydo bo’ladigan keskin charchay boshlashga qarshi kurash qobiliyatini o’stirgan yuguruvchi, trenirovkadagidan uzoqroq davom etsa xoli, jadallik kamroq ishni osonroq bajaradi. 

Tajribada ko’rilishicha, agar yugurish tezligi musobaqadagidan yuqori bo’lsa, o’zgaruvchan yugurish 800-1500 m ga yugurish trenirovkasida ham foydali ekan. Lekin o’rtacha masofaga yugurishda maxsus chidamlilikni oshirish uchun takroriy usul (masalan, 800 m ga yuguruvchilar odatda 400-600 m ga yugurishni, 1500 m ga yuguruvchilar esa 800-1000 m ga yugurishni takrorlaydilar) qo’llaydilar. Takror yugurishlar o’rtasida, 15-20 minut dam olgan ma`qul, bu keyingi takror yugurishlarni ham yuqori tezlikda bajarish uchun kerak bo’ladi. 

o’rtacha masofalarga yuguruvchilar yugurish vaqtida paydo

bo’ladigan qiyinchiliklarga bardosh berishni o’rganishlari, iroda fazilatlarni tarbiyalashlari ham lozimdir. 

400 m ga yuguruvchilarda chidamlilikni rivojlantirishning boshqalardan farqi juda katta. Bu masofaga yugurishda kislorod iste`mol qilish chegarasiga etgan bo’lsa ham unga bo’lgan talab qondirilmasdan, juda katta tezlikda o’tadi. SHuning uchun 400 m ga yuguruvchilar qanday qiyinchiliklarni enga olishlari kerakligi tushunarlidir. 

Ularning chidamliligi dastlab takror yugurishlar vositasida rivojlantiriladi (masalan, 3-5 marta 200 m masofaga mumkin qadar yuqori tezlik bilan yuguriladi). Lekin keyinchalik 300-450 masofaga mumkin qadar katta tezlikda takror yugurishlar, shuningdek, 300-400 m ga bir marta shu kungi eng tez natija bilan yugurish chidamlilikni rivojlantirishning asosiy vositasi bo’lib qoladi. 

Maxsus chidamlilikni rivojlantirishni masofaning qisqa bir bo’lagida yugurishning maksimal tezligini oshira borish bilan birgalikda mashq qilish nihoyatda muhimdir. SHunda «tezlik zapasi» hosil bo’ladi. Agar sportchi qisqa masofani kamroq tezlikda bosib o’tishi osonroq bo’ladi. qisqa bo’lakdagi maksimal tezlik bilan yengil atletikachi ixtisos olayotgan masofadagi o’rtacha tezlik o’rtasida muayyan bog’liqlik bor. Maksimal tezlik o’rtacha tezlikdan qanchalik ko’p ortiq bo’lsa, sportchi tanlagan masofada yugurshida shuncha natijaga erisha oladi. SHu farq (sekund hisobidagi) chidamlilik koeffitsienti bo’lib ham xizmat qiladi. Farq qancha oz bo’lsa chidamlilik koeffitsienti shuncha ortiqdir. qulayroq bo’lsin uchun, farqni aniqlashda m/sekund hisobidagi tezlik emas, balki 100 m ga (past start olib) yugurishda ko’rsatgan eng yaxshi natijasi bilan masofani boshdan oyoq eng yaxshi natija bilan o’tgandagi o’rta hisobda 100 m ga sarf qilingan vaqti olingan. Bu o’rtacha vaqt masofani boshdan oyoq o’tishda ko’rsatilgan eng yaxshi natija masofani tashkil etgan yuz metrliklar soniga bo’lib topiladi. Keyin o’rta-hisobda 10 m.ga sarf qilingan vaqtdan 100 m ga yugurishda ko’rsatilgan eng yaxshi natija ayrilib tashlansa, kerakli farq chiqadi. Masofa qancha uzun bo’lsa, bir sportchining o’zida o’rta hisobdagi vaqt bilan 100 m ga o’rtacha yugurishdagi eng yaxshi natija o’rtasidagi farq shuncha katta bo’ladi. Dunyodagi ko’pgina eng kuchli yuguruvchilarning natijalarini umumlashtirish asosida olingan farqlarning qanday ekani jadvalda ko’rsatilgan:

 

 

Jadval 

YUGURISHDAGI CHIDAMLILIK KOEFFITSIENTI.

 

Masofalar                 Masofani boshdan oyoq eng yaxshi natija bilan

o’tgandagi o’rta xisobda 100 m ga sarf qilingan vaqt bilan 100 m ga yugurishdagi eng yaxshi natija o’rtasidagi sekund hisobidagi farq

400                     0,9-1,0

800                     2,5-2,6

1500                  3,2-3,4

5000                  4,1-4,4

10 000               4,9-5,9

 

Jadval 

 

 

 

14ENGIL ATLETIKACHILARNING CHIDAMLILIGINI RIVOJLANTIRISH USLUBLARI

 

№	Asosiy yo’nalishi		Metodni ng nomi	Metodning mazmuni	Asosiy maqsad
1	Umumiy chidamlilikni rivojlantirish		Aralash	Galma-gal goh sekin yugurish goh sayr qadam bilan yurish	Endi boshlayot nlar uchun	ga
2	Umumiy chidamlilikni rivojlantirish     va aktiv dam olish		Kross	Past-baland ochiq joyda o’rtacha yoki kam jadallikda yugurish yoki changida yurish.	hamma engil atletikachi r uchun	la
3	Umumiy chidamlilikni rivojlantirish		Bir         xil sur`atli	Masofani bir me`yordagi tezlik bilan bosib o’tish ishning davom etish vaqti asta-sekin olib boradi.	hamma engil atletikachi r uchun	la
4	Umumiy maxsus chidamlilikni rivojlantirish	va	Astasekin ko’niktiri sh	Masofani asta-sekin oshira borib, doimiy tezlikda bosib o’tish, keyin masofani astasekin kamaytira borib, tezlikni oshira borish	Endi boshlayot n staerlar o’rta masofalar yuguruvc ar uchun	ga va ga hil
5	Umumiy chidamlilikni		Fartlek	Ochiq joyda turish jadallikda yugurish bilan	hamma yengil

 

	rivojlantirish			yurishni           ketma-ket to’xtovsiz almashtiraverish.
					atletikachi r uchun	la
6	Umumiy chidamlilikni rivojlantirish faol dam olish	va	o’zgaruv chan tiklovchi	o’rtacha kuch keladigan trenirovka ishlari bilan faol dam olish, juda engil ishni to’xtovsiz ketma-ket almashtiraverish	hamma yengil atletikachi r uchun	la
7	Maxsus umumiy chidamlilikni rivojlantirish	va	o’zgaruv chan staer	Musobaqadagiga nisbatan ko’proq jadallikdagi trenirovka ishlari bilan faol dam olishni (juda bemalol ishni ketma-ket to’xtovsiz almashtiraverish)	o’rta masofalar yuguruvc ar,    asos saerlar uchun	ga hil an
8	Maxsus chidamlilikni rivojlantirish		a)            takroriy        b)           takroriy	Maksimal         jadallikdagi trenirovka         ishlarini o’rtacha intervalda dam olib,          takror-takror bajarish. Bo’ladigan musobaqadagiga nisbatan ko’proq kuch keladigan trenirovka	Spinterlar sakrovchil va uloqtiruvc lar uchun  o’rta masofalar yuguruvc ar va saerl	ar hi ga hil ar

 

		v) takroriy	ishlarini uzoq-uzoq intervalda dam olib, takror-takroriy bajarish. Musobaqadagidek yoki undan ham ko’proq kuch keladigan, uzoq davom etadigan trenirovkadan keyingi qisqartirilgan trenirovka ishlarini juda kichik intervalda dam olib, takror bajarish.	uchun
				Marraga etish qobiliyati rivojlantir h uchun	ni is
9	Maxsus chidamlilikni rivojlantirish	Intervalli	Umumiy yig’indisi musobaqadagi to’liq masofani tashkil qiladigan masofa qismlarni musobaqa tezligida mashg’ulotdan mashg’ulotga o’tgan sari qismlar o’rtasidagi dam olish intervalini tobora kamaytirib o’tish.	o’rta masofalar yuguruvc ar sprinterlar uchun	ga hil va
1 0	Maxsus chidamlilikni rivojlantirish	Nihoyag acha	Mashqni to’g’ri bajarilishi buzila boshlagan darajagacha charchoq paydo	hamma yengil atletikachi r uchun	la

 

			bo’lgunga qadar trenirovka ishini to’xtovsiz bajarish.
1 1	Maxsus chidamlilikni rivojlantirish	o’zgaruv chan sprinterc ha	o’rta       va       mak jadallikdagi tezlanishlarni sekinlashlar galma-gal almashti	simal qisqa qisqa bilan rish.	Sprinterla uchun	r
1 2	Maxsus chidamlilikni va sur`tni xis etishni rivojlantirish	Bir      xil sur`atli	Asosiy masofadan o, u bilan teng va undan ko’proq masofani belgilangan tezlikda bosib o’tish		o’rta masofaga yuguruvc ar staerlar uchun	hil va
1 3	Maxsus chidamlilikni rivojlantirish     va mashq ko’rganlik darajasini tekshirish	Kontrol’	Asosiy masofaning 3/4/- 4/5 qismini musobaqadagidek yoki undan ham yuqoriroq tezlikda bosib o’tish.
1 4	Maxsus chidamlilikni oshirish	Standart	Musobaqada o’tiladigan standart masofani bosib o’tish
1 5	Maxsus chidamlilikni oshirish	Taktik	Asosiy masofani sal kam,         lekin musobaqadagidek		o’rta masofalar yuguruvc	ga hil

Endi boshlayotgan yuguruvchi yugurish oxirigacha chuqur, bir tekis nafas olishni, shuningdek, marra tezlanishga qadar qadam uzunligini va xarakat strukturasini saqlab qolishga intilishi kerak. 

Odatda nafas olish vakti nafas chikarish vaqtidan uzunroq bo’ladi.

endi boshlayotganlar 3-4 qadamda nafas oladilar va 2-3 qadamda nafas chiqaradilar. 

Jismoniy mashqlardan juda ko’pini bajarishda ham chuqur va bir tekis nafas olish kerak. 

Biroq yengil atletikachi o’zi uchun eng yuqori sport natijasiga erishishga intilsa, 400 m va undan ortiq masofalarga yugurishda, shuningdek, sportcha yurishda uning nafas olishi endi boshlayotganlardan farq qiladi. 

YAxshi tayyorgarlik ko’rgan yuguruvchilarning kupchiligining nafas olishlari unchalik uzun va chuqur bo’lmaydi. Sportdagi tajriba va ilmiy tekshirishlar shuni ko’rsatadiki qachon kislorod iste`mol qilish ko’paysa, nafas olish ham tezlanadi. YUgurish kancha tez bo’lsa, nafas olish ham shuncha tez bo’ladi. Lekin nafas olish yuzaki bo’lmasligi kerak.

TEZKORLIKNI RIVOJLANTIRISH

Xarakatlarni tez bajara olish yengil atletikachining muhim fazilatlarni biridir. Tezkorlik sakrovchining depsinish, uloqtiruvchilarning siltanish sprniterning yugurishi uchun zarur bo’libgina qolmay, balki tezkorlik bosh fazilat xisoblanmagan atletlarga ham zarurdir. YUqori darajadagi tezkorlik tezligi ham xarakatlarni osonroq bajarishga imkon beradi. Bu esa ishning ko’proq vaqt davom etishiga yordam beradi. 

Sportchining xarakat tezligini uning muskul kuchini oshirish yo’li bilan ancha yaxshilash mumkin. Ma`lumki, atlet xarakatlariga tashqi qarshilik qancha oz bo’lsa, bu xarakatlar shuncha tez bajariladi. Lekin snaryadning musobaqa qoidalariga asosan belgilangan og’irligini kamaytirish mumkin emas. SHuningdek yaxshi mashq ko’rgan atlet og’irligini uning sog’ligiga zarar etkazmasdan uzaytirish mumkin emas. Lekin sportchining kuchini oshirish mumkin. Kuch ko’paysa, u tashqi qarshiliklarni osonroq engadi demak, tezroq xarakat qila oladi. 

Tezkorlik-tug’ma fazilat, masalan, tug’ma qobiliyat bo’lmasa, qisqa masofada yuguruvchi bo’lish mumkin emas degan fikrlar hali ham uchrab turadi. Albatta, tabiiy mayillik va tug’ma imkoniyatning muayan ahamiyati bor, ammo bosh rol’ o’ynaydigan-tarbiya, o’rganish va taraqqiy topishdir.

Sistematik ko’p yillik trenirovka jaraenida har qanday sportchi tezkorlik fazilatini nihoyat darajada oshirib olish mumkin. 

Xarakat tezligini (ayniqsa o’yinlar mobaynida) 10-12 yoshdan rivojlantira boshlash kerak. Mana shunda, 18-20 yoshga etganda, xarakat tezligini rivojlantirishda yuqori darajaga erishish va sport masteri razryad talablarini bajarish mumkin. 

Xarakat tezligini oshirishning eng muhim tomoni-yugurish, sakrash va

uloqtirishning mukammal texnikasini amallashdir. Bunga faqat o’rganish protsessidagina erishib bo’lmaydi. Mashqlarni ko’p martalab takrorlayverish, xatto mashq texnikasinn to’la o’zlashtirib olgandan keyin ham takrorlayverish zarur. Takrorlash (masalan 10-15x100-150 m, 30-60 marta yadro itkitish, diskni 30-40 marta uloqtirish, langarcho’p bilan 30 marta sakrash) maksimaldan pastroq (maksimumning 9-10 qismicha) kuchlanishda bajarilishi kerak. Bunday takrorlashlar ayniqsa sprinterlar va g’ov osharlar uchun juda kerakdir. Bularda yugurish tezligining ortish, avvalo, faqat xarakat texnikasidagi juda murakkab nerv muskul koordinatsiya qaror topgani va ruhiy ishtiyoq natijasidagina emas, balki ular nihoyat darajada mustahkam bo’lgan taqdirdagina ro’y beradi. Bunga esa bir mashg’ulotda 100-110-150-200 m ni maksimal tezlikka yaqin tezlikda ko’p martalab yugurib o’tish natijasida erishiladi. Bunday trenirovka ishlari-xarakatni bajarishda chinakam mahoratga erishishning, ya`ni tashqi ko’rinishda engil, erkin, ortiqcha zo’rma-zo’rakisiz, lekin maksimal kuchlanish bilan xarakat qila bilishning eng muhim yo’lidir. 

qisqa masofaga yuguruvchilarning, sakrovchi va uloqtiruvchilarning natijalari turg’unlashib qolishiga ko’pincha qaror topgan dinamik stereotipini o’zgartirib, xarakat tezligini oshirib olish uchun sportchiga yordami tegadigan mashqlar yo’qligi sabab bo’ladi. 

Stereotipni o’zgartirib xarakat tezligini oshirish uchun atlet anchagina iroda kuchini ko’rsatib xarakatlarni mumkin qadar tezroq bajarishga o’zini majbur qilish kerak. 

Ma`lumki, balandlikka, uzunlikka sakrashda yugurib kelish uzunligi optimal darajadan kamaysa, depsinishning davom etish vaqti ortadi, depsinish tezligini mashq qilish va texnikani takomillashtirish uchun ko’proq yugurib kelishning optimal uzunligini qo’llash kerak. Lekin bir mashg’ulotda to’la masofadan yugurib kelib sakrashni ko’p marta takrorlab bo’lmaydi, chunki charchash sababli yugurish tezligi va depsinish tezligi pasayadi. SHuning uchun sal qiya yo’lkadan yugurib kelish mumkin (qiyalik 2-3, oxirgi 4 qadam qo’yiladigan qismi garizontal) bunday qiya yo’lkada qisqa masofaga yugurib borish uzoq yugurib kelish o’rniga o’tadi, uzunlikka, uch xatlab va langarcho’p bilan sakrashdagi yugurish va depsinishni maksimal tezlikda ko’proq bajarishga imkon beradi. 

YUgurib kelib balandlikka sakrovchilar depsinishni tezlashtirish uchun boshqacharoq usul qo’llaydilar. Ma`lumki, balandlik ortgan sari, depsinpsh tezligi ham orta boradi. Balandlik ortishi sakrovchida qo’g’atuvchi protsessni oshiradi, uni bor iroda kuchini ishga solishga, sakrashni chaqqon va tez bajarishga majbur qiladi. SHuning uchun depsinish tezligini oshirish uchun eng yuqori balandlikka sakrash kerak. Lekin tinmay bunaqa qilaverish yaramaydi.

Tajriba shuni ko’rsatadiki, har kuni eng yuqori balandlikka sakrayverganda natija pasayib ketar ekan. Buning sababi maksimal iroda kuchini haddan tashqari ko’p marta safarbar qilaverish natijasida nerv charchab qolishdir. 

Sprinterlar uchun 50-60 m qiya (2-3) yo’lkada yugurish samaraliroqdir. YUgurib kela turib, 30-50 m ga qiya yo’lkadan yugurib ketganda turg’unlashib qolgan maksimal tezlik ortadi. YUguruvchi tezroq depsinishga o’rganadi, burilishidan tug’ri yo’lkada chiqishda jadalroq qadam tashlaydigan bo’ladi. Lekin yengillashtirilgan sharoitda bajariladigan qiya yo’lkada yugurish gorizontal yo’lkada yugurishga to’la o’xshash emas. SHuning uchun u sprinter mashg’ulotining oz qismigina tashkil etish mumkin. 

Asosiy uslublari	Asosiy vazifalar	Mashg’ulot ishining hajmi	Mashg’ulot ishining jadalligi %	Mashg’ulot da
Eng yuqori tezlikka yaqin tezlikda. Mashqlarni takror         bajarish (maxsus mashqlar va tanlangan yengil atletika turi).	Texnikani takomillashtirish, jumladan harakatlarni oson bajara oladigan bo’lish. Bosh miya qobig’idagi xarakat tezligini belgilab beruvchi tegishli jarayonlarni takomillashtirish.  Kuchni,	Katta         va juda katta	70-90	Tayyor musobaqalash boshlari	lo	v

Tezkorlikni oshirish uchun yengil atletika turida to’la mashq qilishning foydasi ko’proq. Ularni xam, maxsus mashqlardagi kabi, shu paytda turg’unlashgan chegaraga yaqin tezlikda va yengillashtirilgan sharoitda esa undan ham tezroq takrorlash kerak. 

Jadvalda tezkorlikni rivojlantiradigan mashqlarni o’tkazishning asosiy uslublari, mashg’ulot ishining vazifalari, hajmi va jadalligi ko’rsatilgan. 

Jadval 

	muskullar qayishqoqligini va           bug’inlar xarakatchanligini yaxshilash.  Tez xarakatlarda chidamlilikni rivojlantirishning boshlanishi.  Tez xarakatlarda mashq olganlik darajasini saqlab qolish. Xarakatlarni oson bemalol bajarilishiga erishish
Mashqlarni nihoyaga etgan tezlikda. Takror bajarish (maxsus mashqlar va tanlangan yengil atletika turi).	Xarakatlarni avtomatlashtirish. Bosh             miya qobig’idagi xarakat maksimal tezligini belgilab beruvchi tegishli jarayonlarni takomillashtirish.	Kichik va o’rta	100	Musobaqalash davri

 

	Kuchli muskullar qayishqoqligini va           bug’inlar xarakatchanligini yaxshilash. Maxsus chidamlilikni rivojlantirish.
Ayni paytda erishilgan eng yuqori tezlikda ortiq tezlikdagi mashqlarni takror bajarish (kattaroq tezlikka erishishni osonlashtiradigan sharoitda tanlangan yengil atletika turlarini bajarish).	Maksimal        tez xarakatlarni yangi darajaga ko’tarish uchun nerv jarayonlarining dinamik streotipni takomillashtirish.  Tezkorlik chegarasi ortgani munosabati bilan xarakat periferik nervlarini takomillashtirish. YAngi,       tezkor sur`atda xarakatlarni	Kichik va o’rta	100	Musobaqalash davri

 

Katta tezlik talab qiladigan mashqlari tez-tez mashg’ulot qilish ma`quldir. Bir mashg’ulotdagi yuklama sportchining keyingi mashg’ulotgacha to’liq dam ola biladigan va mashg’ulot ishini yanada samarali bajara oladigan darajadan ortib ketmasligi kerak. 

 

4.BUG’INLARDA EGILUVCHANLIKNI RIVOJLANTIRISH.

Sport amaliyotida egiluvchanlik deb ataladigan bug’inlardagi yuqori xarakatchanlik yengil atletikachilarga xarakatlarni katta ampletuda bilan bajara olish uchun kerak. Yengil atletikachi maxsus mashqlar yordamida, tanlab olingan yengil atletik mashqni bajarish vaqtida kerak bo’lganga insbatan ancha yuqori egiluvchanlikka erishadi. Bo’yi egiluvchanlik «zapasi» hosil qilinadi. Agar «zapas» bo’lmasa maksimal tezlik samaraligi va bemalol xarakat qilishga erishib bo’lmaydi. Masalan, balandlikka sakrovchi oyog’ini sakrash vaqtidagiga nisbatan ancha yuqori silkita olishi kerak, g’ov oshuvchi, garchi to’siq ustida bunday holat bo’lmasa ham shpagat qila olishi kerak. 

Yengil atletikachining egiluvchanligi bug’imlarning shakliga, umurtqa ustunining xarakatchanligiga, paylar, singirlar va muskullarning elastikligiga, shuningdek, muskullar tonusiga bog’liqdir. 

Yengil atletikachining egiluvchanligi turli tashqi sharoitga va organizmning ahvoliga qarab o’zgaradi. Masalan, uyqudan va ovqat

egandan keyin, muskullar sovib qolganda va sportchi charchaganda va hokazolarga egiluvchanlik kam bo’ladi. 

Bunday omillar ta`sirini kun davomida egiluvchanlik uzgarishida kuzatish mumkin. 

6-rasm. Kun mobaynida odam egiluvchanligining o’zgarishi. 

har qaysi engil atletikachi o’zi tanlagan yengil atletika turining qaysi xarakatida ayniqsa ko’proq egiluvchanliq kerakligini aniqlab olish kerak. har qaysi engil atletikachi uchun kerak bo’ladgan bunday mashqlar unchalik ko’p emas-odatda 3-5 tadan oshmaydi. Masalan, g’ov oshar uchun egiluvchanlik, ayniqsa oyoqning yonga uzatish va bir oyokni oldinga, ikkinchisini orqaga cho’zish (shpagat) uchun, shuningdek, tanani oldinga egish uchun kerak. Bu xarakatlarning har qaysi uchun bir guruh egiluvchanlikni o’stiradigan mashqlar tanlanadi. har qaysi guruhdan mashqlar birin-ketin uzluksiz yoki kichkina tanaffus (2-3 minut) bilan bajariladi. 

har qaysi guruhdagi mashqlarni takrorlashning umumiy soni astasekin ko’paya borishi kerak: Birinchi mashg’ulotda taxminan 10 marta takrorlansa, mashq qilish bir kun ham kanda kilinmaganda 1,5-2 oy oxirida 50-80 martagacha etishi kerak. 

Agar egiluvchanlik mashqlari bir kunda 2 marta bajarilsa, xar ikkala galda dozani kamaytirish mumkin. Lekin ikki gal yig’indisi yuqorida ko’rsatilganidek bo’lishi kerak. 

Egiluvchanlik mashqlarini uyda ham 15-20 daqiqa bajarish mumkin. Ularni ertalabki badan tarbiyaga kiritish qulayroq. egiluvchanlikni ertalab rivojlantirish ham kechki paytdagidek samaralidir. 

Egiluvchanlikni rivojlantirishga mashg’ulotning tayyorlov davrida ko’proq vaqt ajratish kerak. Bu davrda xarakat ampletudasi asta-sekin orta boradigan maxsus mashqlar ko’p marta takrorlanadi. Agar maxsus mashqlar to’xtatib qo’yilsa, egiluvchanlik asta-sekin pasayib dastlabki holiga qaytadi. 

 

CHAQQONLIKNI RIVOJLANTIRISH.

 

CHaqqon xarakat qilish, xarakat vazifalarini tez va to’g’ri echa olish uchun kuchli, tezkor, chidamli bo’lish va mustahkam irodali bo’lish kerak. KUCHLILIK, tezkorlik va boshqa fazilatlarsiz, xarakatlarda chaqqonlik bo’lishi mumkin emas. Xarakat yoki faoliyat kanchalik notanish, qanchalik murakkab bo’lsa, qanchalik tez chaqqonlik ko’rsatish kerak bo’lsa, chaqqonlik shunchalik takomillashgan bo’lish kerak. Masalan, boskon uloqtirishda tortilish kuchi 300 kg dan ortiq sim uzilsa, uloqtiruvchi xavfdan kutilishi uchun juda katta chaqqonlik qilishi kerak. 

Ko’pgina yoengil atletika turlari bilan shug’ullanish, ayniqsa g’ovlar osha yurish, har xil tusiqlar osha estafetali yugurish bilan shug’ullanish faqat tezkorlik, chidamlilik va boshqa shu kabi fazilatlargina emas, balki chaqqonlikni ham rivojlantirishga yordam berada. Maxsus chaqqonlikni rivojlantirishga ko’proq e`tibor berish kerak. Masalan, sakrovchining havoda mo’ljal ola bilishiga va uchish fazasi xarakatlariga o’zgarishlar kirita olishga o’rgatish kerak. Uloqtirish, g’ovlar osha yugurish, langar cho’p bilan sakrashdagi maxsus chaqqonlikning o’ziga xos xususiyatlari bor. 

Uning rivojlanishi uchun, yengil atletikaning tanlangan turidagi xarakat strukturasiga yaqin xarakterdagi turli mashqlar yordam beradi. Ular avvalo atletga ma`lum, lekin odatda tashqari sharoitda bajariladigan mashqlardur. Masalan, nayza uloqtirishda, uzunlikka sakrashda va langarcho’p bilan sakrashda yugurib kelish masofasi va tezligini o’zgartirilsa, atlet yangi o’rganilmagan sharoit yaratib, unga moslab xarakatni uzgartiradi, yangi chaqqonlik ko’rsatadi. 

Masalan, langarcho’p bilan sakrovchiga ozroq vaqt faqat qisqartirilgan masofadan yugurib kelib mashg’ulot qilib yurgandan keyin, birdaniga maksimal tez yugurib kelib sakrash qiyin bo’ladi. 

Balandlikka va langarcho’p bilan sakrashda maxsus chaqqonlikni rivojlantirish uchun tirgak bilan (planka) tusin holatini depsinish nuqtasiga nisbatan o’zgartirish kerak. Bu sakrovchilarni musobaqalarda uchrashi mumkin bo’lgan turli vaziyatlarga o’rgatadi.

Ko’z bilan mo’ljal olishni yaxshilash uchun, sakrovchi mashg’ulotda xar xil masofadan yugurib kelib, depsinish oyog’ini aniq tushirishga xarakat qilib sakrashi kerak.

Odatda jixoz ogirligini kamaytirish yoki ko’paytirish bilan ham sharoit o’zgaradi. Jihoz og’irligi kamaytirilsa, harakat telashadi.

Natijada xarakat boshqacharoq bo’ladi. Jixoz og’irligi ko’payganda tezkorlik kamayadi, kuchlilik ortadi, balki chaqqonlikni ham rivojlantiradi. 

Musobaqalarga tayyorlanish uchun shamolga nisbatan turli yo’nalishlarda sakrash, uloqtirish va yugurish ayniqsa chaqqonlikni rivojlantirish mumkin. 

CHaqqonlikni rivojlantirish uchun qishda: gimnastik jihozlarda turli mashqlar, to’siqlarni oshib o’tish estafetalari, sakrash o’yinlari, xarakatli o’yinlar, kross yugurishlar va boshqa chaqqonlikni oshiruvchi mashqlarni bajarish kerak. 

YOzda va musobaqa davrida esa chaqqonlikka qaratiltan maxsus mashqlar uchun vaqt kam bo’ladi. Bu vaqtda chaqqonlik yengil atletikaning ixtisos olayotgan turi bilan birga yo’l-yo’lakay takomillashtiriladi. 

 

 

 

 

 

 

 

XULOSA

  Xulosa qilib aytganda  kurs ishinining  kirish qismida  asosiy maqsadi  mamlakatimizda sport ommaviyligini oshirish, yoshlarimiz o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, iqtidorlilarni kashf etishda muhim omil bo‘lib xizmat qilishini yoshlar o’rtasida kuchaytirish . 

I.BOB da Yengil atletikada sport mashg’ulotlarining asoslari. 1.1.

Sport mashg’ulotlari tamoyillari. 1.2. Sport mashg’ulotlarining asosiy vositalari va uslubiyatlari. 1.3. Yengil atletikachilarning asosiy sifatlarini rivojlantirish va tarbiyalash. Bu boblarda xozirgi kunda yengil atletika sport turlari oldida qanday vazifalar turganligi, sport mashg’ulotlarini tashkillashtirishning samarali yo’llari to’g’risida, yengil atletika sport mashg’ulotlarini qanday tamoillar asosida, qaysi uslub va vositalardan foydalanib rejalashtirish va tashkil etish, yengil atletikachilarning asosiy va qo’shimcha sifatlarini qaysi yo’llar bilan rivojlantirish va tarbiyalash to’g’risida kengroq yoritilgan. Bu bobda umumiy jismoniy tayyorgarlikning, maxsus jismoniy tayyorgarlikning, nazariy, psixologik, irodaviy va ma’naviy tayyorgarlikning ahamiyati qay

darajada muhim ekanligi to’g’risida ham ma’lumotlar berilgan.

II. Bobda esa . Qisqa masofaga yuguruvchi yuqori raziryadli sportchilarning sport mshg’ulotlarining to’zilish. 2.1. Sport mashg’ulotlarining tuzilishi va mazmuni. 2.2. Yengil atletika sport mashg’ulotlarining rejalashtirilishi. 2.3. Qisqa masofaga yugurish texnikasi va xususiyatlari haqida yoritilgan. Ikkinch bobda qisqa masofaga yuguruvchi sportchilarning sport mashg’ulotlarini tuzish va rejalashtirishda nimalar talab qilinadi va qaysi talablarga javob berish kerakligi to’g’risida ma’lumotlar, shuningdek, qisqa masofaga yugurish texnikasining xususiyatlari, uni o’rgatish vosita va uslubiyatlari o’z aksini topadi.

Sportchilarning barcha asosiy va qo’shimcha sifatlarini rivojlantirish, ularning umumiy jasmoniy tayyorgarligi va maxsus jismoniy tayyorgarliklarini rivojlantirish sport mashg’upotlarini boshlash va yillar davomida mashg’ulotlarni tashlamasdan shug’ullanib borishda shug’ullanuvchi, ya’ni sportchi pldida turgan eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Zero jismoniy sifatlarni rivojlantirmasdan turib hech qanday natijaga erishishga umid qilmasa ham bo’ladi. Chunki jismoniy sifatlar mashg’ulot va musoboqa jarayonida bir – biri bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Sportchida tezkorlik jismoniy sifati yaxshi rivojlangan bo’lsa ham unda kuch yaxshi takomillashtirilmagan bo’lsa, u natija ko’rsata olmaydi. Kuch ham yetarli darajada rivojlangan bo’lib chidamlilik yaxshi bo’lmasa masofani oxirigacha bosib o’tishga yoki mashg’ulotning oxirigacha uning bardoshi yetishmaydi. Shunga ko’ra sportchining barcha jismoniy sifatlari bir xilda yaxshi tarbiyalanib borishi kerak. 

Sport mashg’ulotlariga shug’ullanuvchilarni (shogirdlarini) qiziqtira olishi va mashg’ulotda shug’ullanuvchilarda o’zgarishlar yaxshi tomonga ketayotganligini sezilishi uchun murabbiy sport mashg’ulotlarini to’g’ri rejalashtira olishi va har bir shug’ullanuvchining individual xususiyatlarini bilgan holda ularga yuklamalarni to’g’ri taqsimlay olishi lozim, chunki har qanday buyuk sportchini ham mashg’ulotda noto’g’ri yuklamalar berib uning sog’ligini buzishi va sportga bo’lgan qiziqishini so’ndirish mumkin.

FOYDALANILGAN  ADAВIYОТLAR

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish jamg'armasini tuzish to'g'risida"gi Farmoni. 2002 yil 24 sentyabr.

2.O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O'zbekistonda bolalar sportini rivojlantirish jamg'armasini tuzish to'g'risida"gi 374-son Qarori. 2002-yil 31-oktyabr.

3.                    Karimov I.A. Bunyodkorlik yo'lidan. 4-jild. Т., O'zbekiston, 1996. 394 b.

4.                    Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. 7-jild.

Т., O'zbekiston, 1999. 40 b.

5.                    Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot — pirovard maqsadimiz. 8-jild. Т., O'zbekiston, 2000. 528 b.  

6.                    Yengil atletika. Andris E.R., Kudratov R. O’quv qo’llanma. - T:. UzDJTI. 1998 y.

7.                    Kudratov R.K., Meliyev X.A., Rasulova T.R., Qurbonov S. (o’quv qo’llanma). Toshkent. "O’qituvchi". 2005 y. 352 bet.

8.                    Shakirjanova K.T. Yengil atletika (musobaqa qoidalari). O’quv qo’llanma. "Lider press". - T:. 2007 y. — 350 bet.

9.Jilkin A. I., Kuzmin V. S, Sidorchuk Ye. V. Legkaya atletika (Ucheb. posobiye dlya stud. vыssh. ucheb. zavedenii. -M.: Izdat-kiy sentr «Akademiya», 2009. - 64 s.

10.Malыxina L.A., Arzumanov G.G. Planirovaniye i kontrol v uchebnom prosesse po fizicheskomu vospitaniyu v shkole. Tashkent, 1990 g.

 11.Shakirjanova K.T. Yengil atletikada sport mashg’ulotlari asoslari. O’quv qo’llanma - .: 2008. - 72 b.

12.P.ShakirjAanova K.T. Yengil atletikada boshqaruv va pedagogik nazorat. O’quv qo’llanma - T.: 2009. - 58 b.

13.Shakirjanova K.T. Yengil atletika bo'yicha musobaqalarda kotibiyat ishini tashkil etish. Uslubiy qo'llanma. - T.: O'zDJTl nashriyotmatbaa bo'limi. 2010 y. - 72 b.

14.Shakirjanova K.T., Soliyev I.R. Barerlar osha yugurishga o’rgatish texnikasi va usuliyati. Uslubiy qo’llanma - T.: "SHARQ" 2011 y. - 44 b.

 

Internet manbaalar

 

1.  Halkaro Yengil atletika Federasiyasi tarmog’i, www.IAAF.org,

2.  Rossiya Yengil atletika Federasiyasi tarmog’i www.rusathletcs.ru.

3.  O’zbekiston Yengil Atletika Federasiyasi tarmog’i www.uzathletcs.org.

4.  www.trackandfield.ru

5.  www.legcoatlet.ru