Ғылыми жоба тақырыбы "Ауылдың ауасын біз қалай ластайтынымызды білеміз бе?" (9 - сынып)

Ақмола облысы Бурабай ауданы Е.Исмаилов атындағы Мәдениет орта мектебі Зерттеу күнделігі Жаналыкова Жанарган 9 сынып Ауылдың ауасын біз қалай ластайтынымызды білеміз бе? Бағыты: Қазақстан­2030 стратегиясының орындалуының негізі сау табиғи орта Секциясы: экология Жетекшісі: Казакенова Айтолкын, химия пәнінің мұғалімі Щучье қ. 2016 жыл Мазмұны Абстракт.................................................................................................. 3 Кіріспе......................................................................................................5  Жұмыстың зерттеу бөлімі...................................................................... 7                   1. Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер…………..……….7 2. Ауыл тұрғындарының ауаға тигізіп жатқан әсері…………………12 3. Мен болашақта ауылымды қалай елестетемін…………………….15 Қорытынды……………………………………………………………..16 Пайдаланылған әдебиеттер……………………………………………17 Қосымшалар Пікір  Күнделік Абстракт Зерттеу жұмысының тақырыбы: Ауылдың ауасын біз қалай  ластайтынымызды білеміз бе? Зерттеу жұмысының мақсаты: Атмосфераны ластау факторларын анықтап,  жою жолдарын ұсыну Зерттеу жұмысының міндеттері:  Жалпы ауаны ластаушылар туралы ақпарат жинап, ауылымыздағы ауаны ластау көздерін анықтау Мен ауа тазалығын сақтаймын атты ұсыныстар жүргізу Зерттеудің  болжамы: Ауылымыздың көшелері көшеттерге толы болмақ.  Зерттеудің нысаны: Ауыл мен ауыл тұрғындары Зерттеудің әдістері: Ақпаратты іздеп жинау, энциклопедиялар, анықтамалар,  газет­журналдардан материал жинап сараптама жасау, кітапханаларға бару,  мамандарға барып кеңес алу, фотосуретке тусіру, интернеттен ақпарат алу,. Зерттеудің жаңалығы: Шағын ауыл болса да, сол ауыл тұрғындарының ауаға  тигізіп жатқан әсері  «тамшы жиналып теңіз болар» деген ұғыммен тең.  Зерттеудің нәтижесі:  Ауыл тұрғындары жаппай көшет отырғызады. Саулап машина жүре бермейді,  жаяу жүргіншілер көп болады. Abstract Theme of work research: air of Aul we as we soiling know? Aim of work research: Atmosphere to soil educedфакторларын, to offer lines elim ination Duties of work research:  Sources splodging in our the aul direction Common directioncollected about contam inating information, to expose I cleanness of air keep lead having a horse suggestions prognosis Research :  Streets our of aul nursery transplantswhat full gathers to be.  Object research: habitants Aul and aul investigates method : information searches collects,энциклопедиялар, certificate,  newspaper­magazine materialcollects examination does, library goes, specialist goes advice coulisse, фотосуретке тусіру, интернеттенinformation takes,. investigates news : small aul is and, that aul habitant airtouches lies the impression  a drop gathers a sea is talksconcept is even.  Result research:  Habitants of aul plant nursery transplant continuous. not walks long machinе pedestr ians on foot much Кіріспе Ғылыми­техниканың ғарыштап дамуы табиғатты тиімді пайдалану ісін  ұйымдастыруда адамзаттың алдына бірқатар жаңа міндеттер қойып, табиғатты  қорғаудың көптеген мәселелерін шиеленістіріп жіберді. Табиғат ресурстарын  пайдалану көлемінің артуы, тұрған ортаның өндіріс және тұтыну  қалдықтарымен ластануының өсуі, адамзаттың энергиямен қарулануының  артуы, жаңа заттар жасап өндірістің жаңа салаларының пайда болуы, ауыл  шаруашылығын интенсивтендіру, халқы көп ірі қалалардың көбеюі негізгі  шешімін тезірек табатын мәселелердің қатарына жатады.    Ғылыми­техникалық революция экологиялық ортаның ластануына қарсы  күрес. Ластану дегеніміз ауаның, жер мен судың біз қаламайтын қолайсыз  өзгерістерге ұшырауы, ол қазір немесе болашақта өсімдіктердің,  жануарлардың, адамның өміріне, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы  өндіріс процестеріне, табиғат ресурстарының жай­күйіне қолайсыз ықпалын  тигізуі мүмкін.    Экологияның күрт нашарлап кетуі адамдардың табиғатқа антропогендік  әсерінен болып отыр. Атмосферадағы көмірқышқыл газдардың  концентрациясының артуына байланысты климат өзгеріп, температураның  жоғарлауына әкеліп соғады. Энергия көзі ретінде көмір, мұнай, табиғи газды  пайдалану нәтижесінде және машиналардың көбейіп индустриялық  революцияның өркендеуіне байланысты бұл процесс тезірек жүреді. Ауаның ластануы адамның денсаулығына, экожүйелердiң қалыпты жұмыс iстеуiне, т.с.с. көптеген организмдерге зиянды  серiн тигiзедi. Көмiрқышқыл  газы инфрақызыл с уленi — жылу с улесiн сiңiредi, оның мөлшерi белгiлi бiр  ə ə ə ə концентрацияға жеткенде қоршаған ортадағы жалпы температураның  жоғарылауына  келiп соғуы мүмкiн. Атмосферадағы озонның мөлшерi (көлем  бойынша) 20%, бiрақ ол Жер бетiн күн радиациясынан қорғап тұрады ж не ə бактерицидтiк қасиетi бар.  Зерттеу жұмысының мақсаты: Атмосфераны ластау факторларын анықтап,  жою жолдарын ұсыну Зерттеу жұмысының міндеттері:  Жалпы ауаны ластаушылар туралы ақпарат жинап, ауылымыздағы ауаны ластау көздерін анықтау Жұмыстың зерттеу бөлімі 1. Атмосфераның ластануы мен ластаушы көздер.    Өндiрiстiң қарқындап дамуына және отын түрлерін кең масштабта жағуға байланысты атмосферадағы бос оттектің қоры азайып, ал көмірқышқыл  газының мөлшері жоғарылауда. Н тижесiнде табиғаттағы көмiртектiң  ə айналымы бұзылды деуге болады. Адам баласы отты ең алғаш рет қолданған  күннен бастап осы күнге дейін түрлі жану процестерінде 273 млрд. тонна оттегі жұмсаған болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90% ға жуығы) соңғы жарты  ғасырда ғана жұмсалған. Көмiртек айналымының бұзылуы мен атмосферада  көмiрқышқыл газының концентрациясының жоғарылауы Жердегi барлық  химиялық тепе­теңдiкке үлкен  сер етедi.  ə   Атмосфералық ауа — түрлi газдардың қоспасы. Оның құрамында 78,08% азот, 20,9% оттегi, 0,93% аргон, 0,03% көмiрқышқыл газы бар. Ал қалған 0,01% басқа неон, гелий, метан, радон, ксенон, т.б газдардың үлесiне тиедi. Жер  бетiнде оттексiз тiршiлiк жоқ. Ол жасыл өсiмдіктердiң тiршiлiк  рекеттерi  ə н тижесiнде түзiледi. Өсiмдiктер су мен көмiрқышқылынан фотосинтез  процесi кезiнде оттектi бөледi. Ал басқа барлық тiрi организмдер оттектi тек  пайдаланушылар болып есептеледi. Көмірқышқыл газы атмосфераға тiрi  ə организмдердің тыныс алуы, отын түрлерiнiң жануы, органикалық заттардың  ыдырауы мен шiруi кезiнде бөлiнедi. Ауаның құрамындағы көмiрқышқыл газы  мөлшерiнiң көбеюi адам мен жануарлар организмiне зиянды  сер етеді.  ə Атмосфера табиғи ж не жасанды (антропогендiк) жолмен ластанады.  ə Табиғи ластану Атмосферада үнемi белгiлi мөлшерде шаң болады. Шаң табиғатта       жүретiн табиғи процестер н тижесiнде түзiледi.  Шаңның үш түрi болады: минералдық (органикалық емес), органикалық ж не ə космостық. Тау жыныстарының үгiтiлуi мен бұзылуы, вулкандар атқылауы,  ə орман, дала, торфтардың өртенуi, теңiз беттерiнен судың булануы минералдық  шаңның түзiлуiне себеп болады. Органикалық шаң ауада аэропланктондар —  бактериялар, саңырауқұлақтардың споралары мен өсiмдiктердiң тозаңдары, т.б. түрiнде ж не өсiмдiктер мен жануарлардың ыдырау, ашу, шiру өнiмдерi  ə түрiнде болады. Космостық шаң жанған метеориттердiң қалдықтарынан  түзiледi. Жасанды ластану Атмосфераны ластаушылардың ең негiзгiлерi транспорт түрлерi,  сiресе  ə автомобильдердiң жанармайларының жану өнiмдерi болып табылады.  Есептеулер бойынша, автомобильдерден бөлiнген газдардың құрамында  көмiрқышқыл газы — 9%, көмiртек оксидi ­4%, көмiрсутектер — 0,5%, оттек  — 4%, сутек ­2%, альдегидтер — 0,004, азот оксидтерi — 0,06%, күкiрт  оксидтерi — 0,006% барлығы 200 ге жақын компоненттер бар екенiн анықтады. Атмосфераға транспорттардан бөлiнген газдардың құрамында 25­27%  қорғасын болатыны анықталған. ə   Қазiргi кезде бүкiл  лемде шамамен 500 млн аса  автомобиль жүрiп  тұрса, үлкен қалалардағы атмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат  үшiн қаншалықты маңызды екенi түсiнiктi. Мысалы, Лос­Анджелес қаласының  ауасын үнемi 2,5 млн автомобиль, Парижде — 900 мың, т.с.с. ластайды. Ал  ə рбiр мың автомобильден күнiне ауаға 3000 кг көмiртек оксидтерi, т.с.с  отынның толық емес жану өнiмдерi бөлiнедi. Яғни физико­химиялық қоспалар  тыныс алу кезiнде адам мен жануарларға аса зиянды. Келесі ластаушыларымыз – жылу электр станциялары. Қуаты орташа жылу  электр станциясы 1 сағатта 80 т көмiр жағып, атмосфераға шамамен 5т  күкiрттi ангидрид ж не 16­17 т күл бөледi. Атмосфералық ауаның тазалығына  үлкен  сер ететiн жағылатын отынның сапасы, жағу  дiстерi, газтазартқыш  ə ə ə қондырғылар мен қалдық бөлетiн трубалардың биiктiгi. ЖЭС газға көшiру  зиянды қалдықтар мөлшерiн бiршама азайтады.  Зиянды газдарды авиациялық транспорт та бөледi. Есептеулер бойынша,  реактивтi самолеттер ұшу кезiнде 1 сағатта 0,7 кг/м3 альдегидтер, 6,5 кг  көмiртек оксидi, 1,7 кг көмiрсутектер, 4,3 кг азот оксидтерi, 6,3 кг/м3 қатты  бөлшектер бөледi екен. Атлант мұхиты арқылы ұшып өтетiн бiр реактивтi самолет, 8 сағат ұшу кезiнде  осы уақытта 25000га жердiң орманы бөлетiн оттектi жұмсайды екен.  Атмосфераның антропогендi ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ  ə өңдеу өнерк сiптерi, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, т.б. арқылы  жүредi. Бұлардың  рқайсысы құрамы ондаған мың компоненттерден тұратын  ə түрлi қоспаларды атмосфераға бөлiп шығарады.  . Атмосфераның радиоактивтi заттармен ластануы Атмосфераның радиоактивтi ластануы н тижесiнде радиациялық  сер ету  ə ə ə байқалатын болғандықтан өте қауiптi болып саналады. Радиациялық  сер —  радиоактивтi ыдырау кезінде бөлiнетiн радиоактивтi с улелердiң  серi. Бұл  ə с улелер кейбiр химиялық элементтердiң атом ядроларының ыдырауы кезiнде  сыртқы ортаға бөлiнедi. Бөлiнген радиоактивтi с улелер адам организмiнiң тiрi ə ə ə тканьдерi арқылы өтiп, биологиялық процесстердi бұзып, организмде түрлiше  физикалық, химиялық ж не физиологиялық, ең соңында патологиялық  ə өзгерiстер туғызады.    Дiрiлдеу және шу Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы кезеңiнде атмосфераның шумен  ластануы да бiрқатар зардаптарын тигiзуде.  Айнымалы физикалық өрiстiң әсері болатын серпiмдi денелерде пайда болатын  аз механикалық тербелiстер дiрiлдеу деп аталады. Дiрiлдеулерге, ең алдымен, дыбысты жатқызуға болады. Серпiмдi орталардың естiлмейтiн тербелiстерi де, естiлетiндері де акустикалық тербелiстердi қамтиды. Дыбыс тербелiстерi ­ бұл 16Гц – пен 20кГц  аралығындағы тербелiстер. 16Гц­тен төмен жиiлiктегі тербелістер – инфра  дыбыс, 20кГц­тен жоғары тербелістер – ультрадыбыс деп аталады. Шу – әр түрлi қарқын және жиiлiктегі периодтық емес дыбыстардың  жиынтығымен анықталады. Адамдарды қоршаған шулар әртүрлi қарқында  болатындығын білеміз, мысалы: сөйлеу тiлi – (децибел) 50­60Дб; серена –  100Дб; жеңiл автомобильдiң қозғаушысының шуы – 80Дб; қатты музыка –  70Дб; кәдiмгi пәтердегi шу – 30­40Дб. Шу адамның организміне, оның физиологиялық белсендiлiгiне әсер етедi және  белгілі мөлшердегі әсерлердің жинақ күші адам организмінде түрлі  ауытқушылықтарды шақыра алады, алдымен адамның дыбысты қабылдау  қабілетінің төмендетуiне, кереңдiкке алып келуі мүмкін. Деңгейi шамамен 90­120 децибел болатын шулар адамның жүйке жүйесiне  серə етiп, есту органдарының қызметiн нашарлатып, тiптi кейбiр жағдайларда жүйке — психикалық аурулардың пайда болуына себеп болады. Бұнымен қатар  гипертония, асқазанның жарасы, организмнiң эндокриндiк системасының  бұзылуы сияқты аурулардың пайда болуына, нерв клеткаларының  дегенерациялануына  кеп соғады. Үздiксiз қатты шу  серiнен перифериялық  ə ə қан тамырлары тарылып, бұлшық еттер мен миға қанның келiп жетуi  қиындайды. Деңгейi 130 децибелден асатын шу акустикалық травмалар  туғызады. Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен өсiмдiктер үшiн  рқашан зиян.  ə Түтiннiң құрамындағы газдар қолайсыз метеорологиялық жағдайларда қалың  улы тұмандардың түзiлуiне  кеп соғады. Тiптi кейбiр жағдайларда улы  ə заттардың жинақталуы н тижесiнде адамдардың аса қауiптi аурулары мен  өлiмiне себеп болады. Бiрқатар елдерде зиянды улы заттардың жоғары  ə концентрациясының атмосферада жинақталуы н тижесiнде смог деп аталатын  қалың тұмандар байқалды. Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар құрамында ə 140­қа жуық зиянды заттар болады. Олардың көпшiлiгi түссiз, иiссiз болып,  организмге бiрден  сер ете қоймайды. Ауаның ластануы адамның жалпы  ə жағдайын нашарлатып, жұмыс қабiлетiн төмендетiп, жөтел, бас айналу, дыбыс  жолдарының спазмалары, өкпенiң түрлi аурулары, организмнiң жалпы улануын  туғызып, түрлi ауруларға қарсы тұра алу қабiлетiн төмендетедi.  Өндiрiс орындарынан шыққан қалдықтар, транспорт түрлерiнен шыққан газдар, түтiн, iрi қалалардың үстiнде пайда болатын түрлi шаңдар Күн с улесiнiң  Жердiң бетiне түгел түсуiне кедергi келтiредi. Ультракүлгiн с улелерiнiң  ə ə жетiспеушiлiгi балаларда авитаминоз ж не рахит ауруларын туғызады.  Өсiмдiктер үшiн  сiресе улы болып саналатыны күкiрттiң, фтор, хлордың  ə ə қосылыстары мен көмiрсутектер. Олар ауылшаруашылық дақылдарына, орман  мен бақтар, парктерге үлкен зиян келтiредi.  Атмосфералық ауаны ластанудан сақтау ж не қорғау жолдары Атмосфералық ауаның ластануымен күресу м селесi күрделi, жан­жақты ж не ə ə ə үлкен материалдық шығындар мен күштi қажет етедi. Дегенмен ғылыми­ техникалық прогресстiң қазiргi заманғы даму деңгейi адам организмi мен  қоршаған ортаға зиянды  сер ететiн заттардың түзiлуiн ж не бөлiнуiн азайтып,  ластанудың алдын­алудың iс­шараларын жасауға мүмкiндік бередi. ə ə 2.Ауыл тұрғындарының ауаға тигізіп жатқан әсері Ауыл тұрмысында жоғарыда келтірілген ластану түрлерінің   қайсысы жүзеге асатынын зерттеу Бірінші сұрақты шешу үшін алдымен ақпараттарды саралай келе ауылымызды  зерттеуден бастадым. Ауылдағы табиғи ластану Шаңмен ластану  Органикалық шаң ауада аэропланктондар — бактериялар,  саңырауқұлақтардың споралары мен өсiмдiктердiң тозаңдары, т.б.  түрiнде ж не өсiмдiктер мен жануарлардың ыдырау, ашу, шiру өнiмдерi  түрiнде болады.  ə  Біздің ауылда шынымен жануарлар өлекселерін, олардың терілерін жай ғана  далаға лақтырып тастайды. Олардың әкелетін зардаптары туралы мүлдем  ойламайды. (Теріні дер кезінде тапсыратын орындарға апарса аз да болса  көмегіміз тиер еді) Атмосфералық шаң Жер бетiнде жүретiн кейбiр процестер үшiн белгiлi роль  атқарады. Ол су буларының конденсациялануы үшiн, олай болса жауын­ шашынның түзiлуiне  сер етедi. Бұнымен қатар күн радияциясын сiңiрiп тiрi  организмдердi күннiң зиянды с улелерiнен қорғайды. ə ə Ауылдағы жасанды ластану. Біздің жүргізген зерттеулер бойынша  атмосфераны ластаушылардың ең  негiзгiлерi транспорт түрлерi төмендегі кестеден көре аламыз. Ауыл көліктерінің ауа ластауға әсері. Ауылдағы көлік санын орташа есеппен алғанда  № үй 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Орташа есеппен Жалпы көлік саны Жеңіл автокөлік саны Агротехника 1 1 0 1 1 2 2 1 1 0 174 217 0 1 0 1 1 1 0 1 0 0 43 Апай екеуіміздің есептеулеріміз бойынша. Күніне 217 көлік  651 кг  көмірқышқыл газын түзеді екен. Есептеулер бойынша, автомобильдерден бөлiнген газдардың құрамында  көмiрқышқыл газы — 9%, көмiртек оксидi ­4%, көмiрсутектер — 0,5%, оттек  — 4%, сутек ­2%, альдегидтер — 0,004%, азот оксидтерi — 0,06%, күкiрт  оксидтерi — 0,006% барлығы 200 ге жақын компоненттер бар екенiн анықтады. Атмосфераға транспорттардан бөлiнген газдардың құрамында 25­27%  қорғасын болатыны анықталған. Яғни физико­химиялық қоспалар тыныс алу кезiнде адам мен жануарларға аса  зиянды. Ағаш және көмір. 80 т көмiр жанса, атмосфераға шамамен 5т күкiрттi ангидрид ж не 16­17 т күл  бөледi. ə Отынның жануы. Ауылымызда отынның төмендегі түрлері қолданылады: Ағаш, көмір, жанар – жағармай. Мәдениет ауылында  174 үй, 630 адам бар.  Ауыл тұрғындарынан алған сауалнама нәтижесін Айтолқын апай екеуміз   келесі кестеге түсірдік. Ағаш м3 15 10 10 10 10 10 65 1885 № 1 2 3 4 5 6 Жалпы Орта  есеппен жылына Көмір т 5 8 5 10 7 5 40 1160 Ауылымызда орта есеппен жылына     1160 т көмiр жақса, атмосфераға  шамамен  72,5 т күкiрттi ангидрид ж не    232 – 246,5  т күл бөледi. ə Ал біз тек көмір ғана жақпаймыз сонымен қатар полиэтилен пакеттерін,  камера, т.б. заттарды жағамыз олар көмірден де бетер ластаушылар болып  табылады. Сонымен Мәдениет ауылының тұрғындарының атмосфераны ластау  деңгейі жылына  № Ластау шы  фактор 1 көлікт ерден 2 Отын  жағуда Көмі ртек  окси ді 237,6 кг көмi ртек  окси дi 105,6 кг Күкір т  ангид риді 72,5 т көмiрсу тектер сут ек альдег идтер 13,2 кг 105,6 г 52, 8  кг азот  оксид терi 1,584  кг күкiр т  оксид терi 0,158 4 кг кү л 23 2 – 24 6,5 т Қарапайым ауыл тұрғындары әлемдік мәселені шешуде қандай үлес  қоса алады? Алдымен бұл көрсеткішті төмендетуге болады деп ойлаймыз. Көптеген жасыл өсімдіктер органикалық шаңды жұтып, ауаны тазалайды  сол себепті ауылда көшет сандарын арттыру қажет.  Ауыл көліктерінің ауа ластауға әсері. Жаяу жүру терапиясын ұсынамыз. Денсаулыққа да пайдалы, атмосфераны да  ластамайсыз және үнемді (екі аттам жерге жету үшін бензин құртпайсыз). Және әрине көшеттер отырғызу. Фотосинтез нәтижесінде біздің авто көліктер  құртатын оттегіні қалпына келтіреді. Ағаш және көмір жағу Бұл үрдіс кезінде тек қана оттек құртылып қоймайды сонымен қатар көптеген  зиянды заттар атмосфераға бөлінеді. Болдырмас үшін әрбір үйдің мұржасына арнайы сүзгі құралдарын орналастыру. Және мұржаны биіктеу орналастыру қажет. Және әрине тағы да жасыл көшеттер отырғызу қажет. 3. Мен болашақта ауылымды қалай елестетемін Менің ауылым ең таза, әдемі ауылдардың бірі болады. Онда желден  энергия алатын қондырғы тұрады. Біздің ауылға оның біреуі де жетеді. Әрбір  үйдің алдында қоқысты сұрыптап тастайтындай қондырғылар болады. Ешбір  үйде мұржа болмайды, оның  орнына күн батареялары тұрады. Есіктерінің  алдындағы машиналары да ауаны ластайтын бензинмен жүрмейді, олар электр  тогымен немесе күн батареяларымен жүреді. Біздің ауыл жасыл ағаштардың  арасынан әрең көрініп тұрады. Қорытынды   ұйымдастыру үшін экономикалық критерийге негізделген кешенді тәсіл қажет.  Сөз соңында айтарым, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды  Бүкіл адамзат баласы болып қоршаған ортаның экологиялық тазалығына бір  мезгіл көңіл бөлсек, өзіміздің Жер – Анамыздың алдындағы үлкен парыздың  орындалғаны болар еді.   Атмосфералық ауаның ластануының алдын алатын ж не зиянды  ə қалдықтардың мөлшерiн азайтуға мүмкiндiк беретiн iс­шараларды  төмендегiдей 3 топқа бөлуге болады:  1. Зиянды қосылыстар түзiлетiн технологиялық процестердi жақсарту ж не ə мүмкiндiгiнше зиянды заттар аз бөлiнетiн жаңа технологияларды өндiрiске  енгiзу. 2. Отынның құрамын, аппараттар мен карбюрацияны жақсарту ж не ауа  ə тазартқыш қондырғылар арқылы ауаға зиянды заттардың түсуiн азайту немесе  мүлде болдырмау.  3. Зиянды қосылыстарды бөлетiн объектiлердi тиiмдi орналастыру ж не жасыл  өсiмдiктердi көптеп отырғызу, егу.  ə ПАЙДАЛАНЫЛҒАН  ДЕБИЕТТЕР Ə 1. Безуглая Э.Ю., Расторгуева Г.М., Смирнова И.П. Чем дышит промышленный город.— Д., 1991.  2. Интернеттен алынған мәліметтер.  3. Банников А.Г., Рустамов А.К., Вакулин А.А. Охрана природы.— М., 1985.  4. Саданов А.Қ.,  бж лелов А.Б., Асқарова Ұ.Б. Экология.— Алматы, 2001.  5. Новиков Г.Л. Основы общей экологии и охраны природы — М., 1979 г.  Ə ə Қосымша А Қосымща Ә Қосымша Б Қосымша В Күні Зерттеу барысы