2-kurs 10-mavzu

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGITOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI AKADEMIK LITSEYI

Astronomiya fanidan
2-kurs o’quvchilari uchun
(Nazariy)
DARS ISHLANMA

O’qituvchi: Jurayeva X.T

1

Mavzu №10. Asteroid va mitti planetalar.Kometalar (dumli yulduzlar).

Reja:
Tisius-Bode qonuni.
Asteroidlarning yirik vakillari.
Kometalarning kimyoviy tarkibi.
Davriy kometalar va ularning turlari.

2

Planetamiz Yer haqida umumiy ma’lumot bering. Yer qanday ichki qatlamlardan tuzilgan?
Oyning relyefi haqida nimalar bilasiz?
Mars qaysi xususiyatlari bilan Yerga yaqin sanaladi?
Marsda kuzatilgan daryo o‘zanlari haqiqiy daryolarmi?
Saturnning halqasi nimalardan tuzilgan?
Saturn qanday avtomatik stansiyalar yordamida o‘rganilgan? Planeta atrofida uning nechta tabiiy yo‘ldoshi aylanadi?
Saturnning eng yirik yo‘ldoshi Titan haqida nimalar bilasiz?

3

Asteroidlar – juda kichik o’lchamlardagi sayyoralardir. Ular asosan Mars va Yupiter orbitalar orasidagi fazoda harakatlanadilar. Asterodlarning o’lchamlari bir necha yuz kilometrlargacha bo’lishi mumkin. Eng kichik asteroidlarning diametri 1 km atrofida bo’ladi. Asteroidlarda atmosfera mavjud bo’lmaydi.

4

Titsiusning kashfiyotidan xabar topgan berlinlik astranom Iogann Bode bu emperik nisbatni qayta ko’rib ,uning to’g’riliga ishonch hosil qilindi va uni keng targ’ib qilishda katta xizmat ko’rsatdi. Shundan so’ng bu qonuniyat Titsius-bode qonuni nomi bilan mashhur bo’ldi. 1781-yilin Uranning topilishi va unggacha masofani bu qonuniyatga mos kelishi Titsius kashfiyotining obro’sini yanada orttirdi. Bu sayyorani to’rt yillik izchil qidiruvdan so’ng Palerno(Sitsiliya) observatoriyasi direktori Djuzeppr Piatsi 1801-yilning 1-yanvar kechasi Savr yulduz turkumini topdi. Aniqlashlaricha bu osmon jismi Titius-Bodening qonuniga to’la mos kelib, Quyoshdan o’rtacha 2,8 astronomik birlik masofada joylashgan ekan. Biroq sayyora o’rni aniqlangandan so’ng ham uzoq vaqtga qadar “yo’qolgan sayyora” topilmadi.

5

«Asteroid» atamasini fanga Uilyam Gershel kiritgan bo’lib, u yunoncha «ἀστεροειδής» - «yulduzsimon» degan ma’noni anglatadi. Gershelning bunday nomlanish berishiga, asteroidlarning teleskopdan qaralgan, koinotda xuddi yulduzlar singari nuqtaviy disk shaklida ko’rinishi bo’lgan. Shakllangan an’anaga ko’ra, muayyan va tartibli orbitaga ega asteroidlarga ayollar ismi, Orbitasida ma’lum tartibsizliklari bor asteroidlarga esa erkaklar nomi berilar edi. Keyinchalik bu an’anaga rioya qilnmay qo’yilgan. Hozirda asteroidlarning hammasi ham o’z nomiga ega emas: asteroidlar ichida faqat orbitasi to’liq o’rganilgan va harakat traektoriyasi aniq hisob kitob qilinganlariga nom beriladi. Orbitasi aniq hisoblanmagan asteroidga faqat uning ochilgan vaqtini ifodalovchi tartib raqami biriktiriladi.

6

1950DA – 1950 yilning fevral oyining birinchi yarmida ochilgan birinchi asteroid. Bir yilda 24 ta yarimoy bo’lgani uchun, lotin alifbosida esa 26 harf bo’lgani sababli, I (Bir soniga o’xshash bo’lgani uchun) va Z harflari belgilashda foydalanilmaydi. Asteroidga to’liq nom berilganidan keyin, uning nomi oldida tartib raqami ko’rsatilgan holatda yoziladi, masalan (1)Serera, (8)Flora.

7

Kometalar (yunon. kometes — uzun sochli) — Quyosh tizimiga kiradigan kichik osmon jismlari. Kometalarga “sochli” yoki “dumli” yulduzlar degan nom ularning Quyosh yaqinida o’tayotgandagi ko’rinishlariga ko’ra berilgan, aslida esa orbita bo’ylab harakatlari davomida ularning ko’rinishari keskin o’zgarib boradi.

8

Kometalar yadrosi muzlagan gazlar va ularga yopishgan turli o’lchamdagi chang, tosh va metall zarrachalardan tashkil topadi.
Muzlagan gaz aksariyat holda ammiak (CH4), metan (NH3), karbonat anigrid (CO2), sian (C2N2) va azot (N2)dan iborat bo’lib, kometa Quyoshga yaqinlashayotganda yadro uning taftidan intensive bug’lana boshlaydi. Yadro atrofida qalin gaz qatlami – komani vujudga keltiradi.
Quyoshning ultrabinafsha nurlari komani tashkil etgan gaz molekulalarini “uyg’otadi”. Natijada komaning spektrida uni tashkil etgan neytral gazlarning (azot, sian, karbonat anigrid, metan va boshqalar) yorug’ tasmalari paydo bo’ladi.
Kometaning dum qismiga tegishli spektr esa, bu qismda ionlashgan karbonat anigrid, is gazi va azot molekulalari borligini ko’rsatadi.

9

Meteorlar (yun. meteora — atmosfera va osmon hodisasi) — sayyoralararo fazodan Yer atmosferasining yuqori qatlamlariga katta (11–75 km/s) tezlikda qattiq zarralar yoki jismlarining kelib tushishi natijasida roʻy beradigan chaqnash va boshqa hodisalar. Xalq tilida "uchar yulduzlar" deb ham ataladi. M. dastlab vizual (teleskop va boshqalar) yoʻl bilan keyinroq esa fotografiya qamda radiolokatsiya yoʻli bilan kuzatilgan. Meteor jismlar Yer atmosferasi bilan toʻqnashganida oʻz massasining toʻla yoki qisman yoʻqotishi va ionlashgan yorugʻ iz qoldirishi kuzatilgan.

10

Titsius qonuni planetalar orbitasiga tegishli qanday parametrni hisoblaydi?
Mayda planetalar orbitasi qandaysi planetlar oralig’ida yotadi?
“Dumli yulduz” haqiqatdan ham yulduzmi?
Meteoritlar qanday jinslardan tashkil topgan?

11

12

13