№2-TEMA DENELERDIN' QOZG'ALI'SI' KEN'ISLIK HA'M WAQI'T

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

DENELERDIN' QOZG'ALI'SI'

KEN'ISLIK HA'M WAQI'T

 atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

7-klass   FIZIKA

№2-TEMA  DENELERDIN' QOZG'ALI'SI' KEN'ISLIK HA'M WAQI'T 

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Denelerdin' qozg'ali'si' ken'islik ha'm waqi't haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Kirisiw temasi’n soraw.

Tema

Mexanikali’q qozg’ali’s:

Siz a’tiraptag’i’ denelerdin’ qozg’ali’si’n baqlag’ansi’z.Top,poezd,motatcikldi’n’ qozg’ali’si’,ti’rna,samalyot,raketani’n’ ushi’wi’,delfinnin’ ju’ziwi,Aydi’n’ Jer a’tirapi’nda,Jerdin’ Quyash a’tirapi’nda qozg’ali’si’ siyaqli’ denelerdin’ qozg’ali’si’na mi’sal boladi’.(4-suwret)

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Denelerdin’ qozg’ali’si’ belgili ni’zam-qag’i’ydalarg’a boysi’nadi’.Ma’selen: ali’mmlar aspan denelerinin’ qozg’ali’si’n u’yrenip,wolar won ji’l,ha’tte ju’z ji’l ha’m wonnanda arti’q waqi’tlarda ken’isliktin’ qaysi’ jerinde boli’wi’n,Ay ha’m Quyashti’n’ qashan tuti’li’wi’n ayti’p bere aladi’.

Avtomobil ko’she boyi’nda ti’ni’sh turg’an terek ha’m u’ylerge sali’sti’rg’anda,da’riya suwi’ jag’ag’a Sali’sti’rg’anda,aspandag’i’ samalyot jerge Sali’sti’rg’anda qozg’ali’s jasaydi’.Bulardi’n’ barli’g’i’ mexanikali’q qozg’ali’s boli’p tabi’ladi’.

Denenin’ ken’isliktegi awhali’ni’n’ basqa denelerge sali’sti’rg’andag’i’ wo’zgerisine mexanikali’q qozg’ali’s delinedi.

Qozg’ali’sti’n’ sali’sti’rmali’li’g’i’

A’dette denenin’ awhali’ jerge sali’sti’rg’anda  wo’zgermese woni’ ti’ni’sh turi’pti’ deymiz.Stol u’stindegi kitap,bo’lmedegi stol-stuller,jaylar,jol shetinde turg’an mashina bir wori’nda ti’ni’sh turi’pti’.Negizinde wolar Jer menen birgelikte Quyash a’tirapi’nda aylanadi’,yag’niy qozg’ali’sta boladi’.

Adam 10 m/s tezlik penen barati’rg’an platforma u’stinde platformani’n’ qozg’ali’s bag’i’ti’ boyi’nsha 1 m/s tezlik penen ju’rip barati’rg’an bolsi’n.(5-suwret) Bunda adam platformag’a Sali’sti’rg’anda 1 m/s tezlik penen jerge Sali’sti’rg’anda bolsa 11 m/s tezlik penen qozg’aladi’.Demek dene qozg’ali’si’n u’yreniwde woni’n’ qozg’ali’si’ nege Sali’sti’rmali’ qarali’p ati’rg’aanli’g’i’ a’hmiyetli.

Barli’q denelerdin’ qozg’ali’si’ sali’sti’rmali’,wolardi’n’ ti’ni’sh turi’wi’da sali’sti’rmali’.

A’dette a’tirapi’mi’zdag’i’ denelerdin’ qozg’ali’si’ yamasa ti’ni’shli’g’i’ jerge sali’sti’ri’p ali’nadi’.Bunday jag’daylarda Jer- yesaplaw denesi,Jerdin’ Quyash a’tirapi’ndag’i’ qozg’ali’si’ haqqi’nda ayti’lsa,Quyash yesaplaw denesi boladi’.

Baqlani’p ati’rg’an denenin’ qozg’ali’si’ yamasa ti’ni’shli’g’i’ qaysi’ denege sali’sti’rg’anda u’yrenilip ati’rg’an bolsa,usi’ dene yesaplaw denesi dep ataladi’.

Joqari’da keltirilgen platforma menen baylani’sti’ mi’salda yeger yesaplaw denesi sipati’nda platforma ali’nsa,adamni’n’ tezligi 1 m/s,yesaplaw denesi yetip Jer ali’ng’anda woni’n’ tezligi 11 m/s boladi’.(5-suwret)

Denelerdin’ qozg’ali’si’n u’yreniwde koordinatalar sistemasi’nan ha’m waqi’ttan paydalani’ladi’.

 Bir denenin’ qozg’ali’si’ u’yrenilip ati’rg’anda koordinatalar sistemasi’,yesaplaw denesine qozg’almaytug’i’n yetip bekitiledi.Baqlaw waqi’ti’ni’n’ baslani’wi’nda qozg’ali’p ati’rg’an denenin’ worni’ koordinatalar basi’ dep qabi’l yetiledi.Bunda waqi’t wo’tiwi menen denenin’ koordinatalar basi’nan uzaqlasi’w arali’g’i’ wo’lshenedi.

Yesaolaw denesi,wog’an bekitilgen koordinatalar sistemasi’ ha’m waqi’tti’ wo’lsheytug’i’n a’sbap birgelikte yesaplaw sistemasi’ payda yetiledi.

Ma’selen: samalyotti’n’ qozg’ali’si’n u’yreniwde yesaplaw sistemasi’ ha’m saattan ibarat boladi’.(6-suwret)

Ken’islik ha’m waqi’t:

Bizdi qorshap turg’an atmosfera,woni’n’ arti’ndag’i’ sheksiz bosli’q ken’islikti payda yetedi.Ken’isliktin’ shegarasi’ barma?

Grek ali’mi’ Lukreciy (erami’zdan buri’ng’i’ 1-a’sirde jasag’an) «Zatlardi’n’ ta’biyati’ haqqi’nda» atli’ kitabi’nda a’lemnin’ yeki na’rseden – ken’islikten ha’m denelerden quralg’anli’g’i’,wolar wo’z-ara yerkin yemesligi,ken’islik shegarasi’z yekenligi haqqi’nda jazg’an.

Ken’islik Italyali’ ali’m Jordano Bruno (1518-1600) a’lemnin’ shegarasi’ joq,Jer shari’nan basqa ja’ne basqa ju’da ko’p usi’nday a’lemler bar,dep aytqan.Bunday pikirleri ushi’n Brunoni’ shirkew buyri’g’i’ boyi’nsha wotta jandi’rg’an.

Galiley,Nyuton ken’islikti bi’lay tu’singen: ken’islik-sheksiz,woni’n’ bag’i’tlari’ birdey ten’ ku’shli boladi’,barli’q nohatlardi’ birdey,bir bo’limi materiya menen tolg’an,bir bo’limi bos.

A’lemnin’ qa’nsheli ken’ligin ko’z aldi’na keltirip ko’rin’.Jaqti’li’q nuri’ bir sekundta 300000 km arali’qti’ basi’p wo’tedi.Usi’nday tezlik penen jaqti’li’q Jerge Aydan 1,3 sekundta,Quyashtan 8,3 minutta,yen’ jaqi’n juldi’zdan 4 ji’lda,ali’stag’i’ juldi’zlardan mi’n’lag’an ji’llarda jetip keledi.

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Ken’islik u’sh wo’lshemli.Soni’n’ ushi’n da qus ken’islikte,yagniy aspanda aldi’g’a (artqa) shepke (won’g’a) joqari’g’a (to’menge) qozg’ala aladi’.(7-suwret) Demek ken’islik to’mendegi qa’siyetlerge iye:

Ken’isliktin’ shegarasi’ joq,u’sh wo’lshemli,barli’q nohjatlarda ha’m barli’q bag’i’tlarda birdey.

Qozg’ali’stag’i’ dene wo’zinin’ awhali’n ken’islikte waqi’t arti’wi’ menen wo’zgertip baradi’.Waqi’t bir wo’lshemli boli’p,wol bir tegis,tek g’ana aldi’na qaray wo’tedi.(8-suwret) Woni’ artqa qaytari’w mu’mkin yemes.Ma’selen siz 13 ji’l aldi’n tuwi’lg’ansi’z.Sol da’wirdegi wo’mirin’izde ko’pten-ko’p ha’diselerdi ko’rgensiz.Ji’llardi’ artqa qaytari’p,sol da’wirdegi ha’diselerdi wo’zgerte almaysi’z.Tek g’ana aldi’n’i’zda turg’an ken’’islikti wo’zgerte alasi’z.Demek waqi’t to’mendegi qa’siyetlerge iye:

Waqi’t-u’zliksiz,bir wo’lshemli,bir tegis tek aldi’g’a qaray wo’tedi.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.Mexanikali’q qozg’ali’s dep qanday qozg’ali’sqa ayti’ladi’? Mi’sallar keltirin’.

2.Ne sebepten denelerdin’ qozg’ali’si’ ha’m ti’ni’shli’g’i’ Sali’sti’rmali’ delinedi?

3.Yesaplaw denesi degen ne? Wog’an mi’sallar keltirin’.

4.Siz qozg’ali’stag’i’ avtobus ishindesiz.Bul awhaldi’ yesaplaw denelerin ayti’n’.

5.Yesaplaw sistemasi’ dep nege ayti’ladi’? Woni’ mi’sallar arqali’ tu’sindirip berin’.

6.Ken’islik neshe wo’lshemge iye? Ken’islik so’zine sinonimler keltirin’.

7.Waqi’tti’n’ tiykarg’I’ qa’siyetleri nelerden ibarat?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Denelerdin' qozg'ali'si' ken'islik ha'm waqi'’t temasi’n woqi’p keliw. 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash