ATMOSFERADAG’I’ QUBI’LI’SLAR

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

ATMOSFERADAG’I’ QUBI’LI’SLAR

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 22-TEMA     ATMOSFERADAG’I’ QUBI’LI’SLAR

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Atmosferadag’i’ qubi’li’slar haqqi’nda ken’ tu’rde tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ «Pikirdin’ qatan’ hu’jimi» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Puwlani’w ha’m kondensaciya temasi’n soraw

TEMA

Hawani’n’ i’g’alli’g’i’ :

Hawada barxulla suw puwlari’ boladi’.Hawada suw puwlari’ qansha ko’p bolsa,woni’n’ i’g’alli’g’i’ sonsha joqari’ boli’p yesaplanadi’.

1 m3 hawadag’i’ suw puwi’ni’n’ massasi’ hawani’n’ absolyut i’g’alli’g’i’ dep ataladi’ ha’m p ha’ribi menen belgilenedi.

Absolyut i’g’alli’g’i’ 1 m³ hawada neshe gramm suw puwi’ bar yekenligin bildiredi. Hawada i’g’alli’q sheklengen boladi’. Absolyut i’g’alli’q belgili p_o mug’darg’a jetkende hawa suw puwi’na toyi’nadi’.Hawa temperaturasi’ t qansha joqari’ bolsa,woni’n’ toyi’ni’w shegarasi’ p_o sonsha u’lken boladi’ (40-suwret). Mi’sali’:

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Hawani’n’ toyi’ng’anli’q da’rejesin bahalaw ushi’n Sali’sti’rmali’ i’g’alli’q tu’sinigi kirgizilgen.Sali’sti’rmali’ i’g’alli’q   ha’ribi menen belgilenedi ha’m to’mendegishe ko’rsetiledi.

Sali’sti’rmali’ i’g’alli’qti’ to’mendegishede ko’rsetiw mu’mkin.

Bunda p- hawadag’i’ suw puwi’ni’n’ basi’mi’, p_o toyi’ng’an puwdi’n’ basi’mi’.

Hawani’n’ Sali’sti’rmali’ i’galli’g’i’n wo’lshew:

Turmi’sta hawa i’g’alli’g’i’n wo’lshew ushi’n du’zilisi a’piwayi’ bolg’an Avgust psixrometrinen paydalani’w mu’mkin (yunonsha psoxros-suwi’q). Wol tiykari’nan irewi qurg’aq, yekinshisi i’g’al termometrden ibarat (41-suwret). Birinshi termometr hawa temperaturasi’n wo’lsheydi.Yekinshisinin’ ushi’ materiyal menen worali’p, to’mengi ushi’ tazalang’an suwli’ i’di’sqa tu’sirilgen boladi’.Hawa qansha qurg’aq bolsa, suw materiyaldan sonshali’ to’men boladi’. Qurg’aq ha’m i’g’al termometrler ko’rsetken temperaturalar ayi’rmashi’li’g’i’n yesaplap, psixrometriyali’q kesteden Sali’sti’rmali’ i’g’alli’q ani’qlanadi’. Psixrometriyali’q keste sol a’sbapti’n’ wo’zi menen birge boladi’. Psixrometriyali’q kestenin’ bir bo’limi (20^o-30^o C ushi’n) 9- kestede keltirilgen.

Mi’sali’ 41-suwrettegi psixrometrdin’ qurg’aq termometri 28^o C di, i’g’al termometri 21^o C di korsetpekte. Bunda termometrdegi parqi’ 7^o C di quraydi’. Psixrometriyali’q kesteden hawani’n’ Sali’sti’rmali’ i’g’alli’g’i’ 53 % yekenligin ani’qlaw mu’mkin. (9-keste)   

Psixrometriyali’q keste

A’dette, hawani’n’ Sali’sti’rma ji’lli’li’g’i’ 50 % ten kem bolg’anda hawa qurg’aq, 50-80 % bolg’anda normalda, 80 % ten joari’ bolg’anda i’g’al yesaplanadi’. Ig’alli’qti’n’ joqari’ boli’wi’ metall buyi’mlardi’n’ tat basi’wi’na, ag’ash buyi’mlar wo’zinin’ i’g’alli’gi’n joq yetip, qiysayi’wi’ ha’m jari’li’wi’ mu’mkin.

Nawqan qatti’ bag’i’lg’anda, zamarri’q wo’sirilgende miywelerdi saqlaytug’i’n jerinde i’zg’arli’qti’n’ jeterli joqari’ boli’wi’n ta’miynlew kererk boladi’.

Jawi’n – shashi’nlardi’n’ payda boli’wi’:

Jer ju’zi betinde hawani’n’ i’g’alli’g’i’ joqari’ bolg’anda suw puwlari’ni’n’ bir bo’limi kondensaciyalani’p,mayda suw tamshi’lari’na aylanadi’. Wolardi’n’ atmosferadag’i’ aralaspasi’ duman dep ataladi’.Duman ko’riw arali’g’i’n qi’sqartadi’.

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

. Bunday biyiklikte temperatura jer betine qarag’anda biraz to’menlew boladi’. Bunday jag’dayda suw puwlari’ni’n’ toyi’ni’wi’ an’sat boladi’.I’g’alli’q joqari’ bolg’anda ha’m temperatura ja’nede pa’seygende toyi’ng’an puwlar kondensaciyalani’p, mayda suw bo’lekshelerin payda yetedi. Wolar bizge bult boli’p ko’rinedi. Aq bulttag’i’ suw bo’lekshelerinin’ diametri 0,001 mm a’tirapi’nda boladi’. Bulttag’i’ suw bo’leksheler irilew (-0,01 mm) bolsa, wolar bizge qaralaw boli’p ko’rinedi. Temperatura ja’nede to’menlegende suw bo’leksheleri birlesip, 0,2-3 mm diametrli suw tamshi’lari’na aylani’p baradi’.Wo’zinin’ awi’rli’g’i’n tuta almag’an suw tamshi’lari’ jerge jawi’n boli’p tu’se baslaydi’ (42-suwret).

Bulttag’i’ temperatura suwi’p ketkende suw puwlari’ muz bo’lekshelerin payda yetip kondensaciyalanadi’. Muz bo’leksheleri bir-biri menen birlesip qar ushqi’nlari’n payda yetedi ha’m solay yetipqar jawadi’ (43-suwret).

To’men temperaturali’ bultta payda bolg’an muz bo’leksheleri hawa ag’i’mlari’ni’n’ ta’sirinde bir neshe ma’rte joqari’g’a pa’ske qozg’ali’wi’ mu’mkin. Bunda muz bo’lekshelerinin’ Ha’r ko’terilgeninde wolardi’ muz perdesi qaplaydi’.Ha’r bir ko’terilip tuskende muz bo’leksheleri iri boli’p baradi’ ha’m sel payda boladi’.

Hawa rayi’:

Hawani’n’ temperaturasi’,i’g’alli’g’i’, basi’mi’ samal, bulttag’i’ jawi’ shashi’nlar, duman, shi’q qi’raw siyaqli’ atmosferadag’i’ qubi’li’slar hawani’n’ hali’n du’zedi.

Sabaqti’ bekkemlew

«Juwmaqlar qabi’l yetiw texnologiyasi’» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’larg’a bir qansha quramali’raq temalardi’ wo’zlestiriw,belgili mashqalalardi’ ha’r ta’repleme puxta analiz yetiw tiykari’nda wolar boyi’nsha belgilengen juwmaqlarg’a keliw bir mashqa tiykari’nda bildiriletug’i’n bir neshe juwmaqlar arasi’nan yen’ qolayli’ ha’m de tuwri’si’n tabi’wg’a u’yretiw.Woqi’wshi’larg’a woqi’wli’qtan ti’sqari basqa a’debiyatlardan qosi’msha sorawlar,krossvordlar beriw menen bilimlerin bekkemlep bari’w.

1.Absolyut I’g’alli’q dep qanday I’g’alli’qa ayti’ladi’?

2.Hawani’n’ Sali’sti’rma I’g’alli’g’I’ dep nege ayti’ladi’ ha’m qalay ko’rsetiledi?

3.Avgust psixrometri ja’rdeminde Sali’sti’rmali’ I’g’alli’q qalay wo’lshenedi?

4. Shi’q nohati’ dep nege ayti’ladi’?

5. Duman, shi’q, qi’rawdi’n’ qalay payda boli’wi’n tu’sindirin’.

6. Bult, jawi’m, qar ha’m sel qalay payda boladi’?

7. Hawa-rayi’ dep nege ayti’ladi’?

8. Hawa-rayi’n u’yreniw xi’zmeti haqqi’nda nelerdi bilesiz?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Atmosferadag’I’ qubi’li’slar  temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash