AY JERDIN TABIYGIY JOLDASI

`

Nókis rayonı XBMXMThSHBne qaraslı

№ - 22- sanli' uluwma orta bilim beriw

mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Aǵılash   Saylauovtıń

AY JERDIŃ TÁBIYǴŃY JOLDASÍ

atlı teması boyınsha

sabaqlıq is jobası

2015-2016 jıl

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

№41-TEMA              AY JERDIŃ TÁBIYǴŃY JOLDASÍ

Sabaqtıń maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Oqıwshılarǵa Ay Jerdiń tábiǵıy joldası  haqqında uluwma tusinikler beriw hám bul temanıń basqa temalardan ózgesheligin aytıp temanı baslaw.

b) Tarbiyalıq maqseti.

Oqıwshılarǵa temadan kelip shıqqan halda ómirde jaqsı menen jamannıń birdey juriwin biraq jaqsılıqtıń jeńip shıǵıwın tusindirip, oqıwshılardı jaqsılıq ruwxında tárbiyalaw.

c)Rawajlandırıw maqseti

Oqıwshılardıń pánge degen qızıǵıwshılıǵın arttırıw nátiyjesinde olardıńoqıw ham jazıw kónlikpelerin arttırıp barıw

Sabaqtı qurallandırıw

Sabaqlıq kitap,tarqatpa materiallar, hám kórgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalanılǵan metodlar: «Blits» interaktiv metodı «Skarabey» interaktiv metodı

Sabaq jobası

Sabaqtın barısı

Shálkemlestiriw

Klassqa kirip oqıwshılardıń tazalıǵına, klass tazalıǵina itibar qaratıw.Oqıwshılardıń oqıw quralların kózden keshirip  náwbettegi sabaqqa tayarlıǵın tekseriw

Úyge tapsırma soraw

Juldızlar. Quyash temasın soraw

Tema

Aydıń qozǵalısı hám fazaları

Quyashtıń átirapında planetalar aylanıp júrgenindey, planetalar átirapında belgili orbita boylap aspan deneleri aylanıp júredi.

Planeta átirapında barqulla aylanıp júriwshi aspan denesi onıń tábiyǵıy joldası deb ataladı. Jer sharınıń joldası Ay bolıp esaplanadı.

Ay Jerdiń átirapında belgili orbita boylap qozǵaladı. Ay óziniń orbitası boylap qozǵalıp atırıp, Jerge eń jaqın kelgende 363400 km, eń uzaqlasqanda bolsa 405400 km aralıqta boladı. Aydıń Jerden ortasha uzaqlıǵı 384400 km dep alınǵan. Onıń diametri 3500 km, yaǵnıy Jer diametrinen derlik tort ese kishi.

Aydıń qozǵalısı aspan gúmbezinde batıstan shıǵısqa qarap baǵdarlanǵan bolıp, ol Jer sharın 27 sutka 8 saatta bir ese aylanıp shıǵadı. Aydıń bunday aylanıw dáwiri juldızlarǵa salıstırǵanda alınǵan.

Aydıń juldızlarǵa salıstırǵanda Jer sharın aylanıp shıǵıw dáwiri siderik ay dep ataladı.

Latın tilinde «sidus» – «juldız» degendi ańlatadı. Aydıń óz kósheri átirapında bir ese aylanıp shıǵiwi ushın 27 sutka 8 saat waqıt ketedi. Sonıń ushın Ay bizge barqulla bir tárepi menen kórinedi, arqa tárepi bolsa kórinbeydi.

Ay Jerdiń átirapın bir ese aylanıp shıqqanǵa shekemgi aralıqta, planetamız Quyash átirapında óziniń orbitası boylap belgili bir joldı basıp ótedi. Sol sebepli Jerden baqlaǵanda Aydıń Jer átirapındaǵı aylanıw dáwiriniń siderik aydan parqı bolıp, 29 sutka 12 saattı, anıǵiraǵı 29,53 sutkanı quraydı.

Aydıń Jerge salıstırǵanda aylanıw dáwiri sinodik ay dep ataladı.

Latın tilinde «sinodos» – «qosılıw» degendi bildiredi.

Taza aydıń kóriniw dáwiri de sinodik ayǵa tuwra keledi.

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash

Ay ózinen nur shıǵarmaydı, bálkim ol Quyashtan túsip atırǵan nurlardı shaǵılıstıradı. Quyashqa qarap turǵan betinin yarımı jaqtılandırılǵan, qalǵan bólegi bolsa qarańǵı boladı. Ay bizge birese tolıq ay, birese yarım ay bolıp kórinip, birese bolsa pútkilley kórinbey qaladı. Ne ushın sonday boladı?

77-a, suwrette Aydıń Jerdi bir ese aylanıw dáwirindegi 8 jaǵdayı súwretlengen. Jer betindegi turǵan baqlawshıǵa korinis halları bolsa 77-b, súwrette kórsetilgen.

Quyash endiǵana batqan hám Ay batısta bolsın. Bul halatta quyash nurları Aydıń Jerge kórinbeytuǵın arqa tárepin tolıq jaqtılandıradı, Jerge qaraǵan bólimi bolsa baqlawshıǵa kórinbeydi (1-jaǵdayı).

Kúnlerdiń ótiwi menen Quyash batqan payıtta Ay kóteriledi hám tez kúnde taza ay bolıp kórinedi. 3-4 kún ótkennen keyin Quyashtıń batıw payıtında Ay aspan gúmbeziniń qubla-batıs bóliminde boladı. Bunda baqlawshıǵa Aydıń jaqtı bir bólegi kórinedi (2-jaǵdayı).

Aradan 3–4 kún ótkende Quyashtıń batıw payıtında Ay aspan gúmbeziniń qubla bóliminde boladı hám ol baqlawshıǵa yarım ay bolıp kórinedi (3-jaǵdayı).

Ay kúnnen-kúnge shıǵıs tárepke jıljıp baradı, Aydıń jaqtılandırǵan bólegi baqlawshıǵa salıstırǵanda úlkeye beredi (4-jaǵdayı).

Jáne 3–4 kúnnen keyin Quyash batqan payıtta aspan gúmbeziniń shıǵıs tárepinde tolıq ay kórinedi. Bunda Quyash onıń baqlawshıǵa qarap turǵan yarımın tolıq jaqtılandıradı (5-jaǵdayı).

Bunnan keyingi kúnlerde Aydıń jaqtılandırılǵan bóliminiń kórinisi baqlawshıǵa salıstırǵanda azayıp baradı (6–8-jaǵdaylerı).

Aydıń tábyatı hám onı úyreniw

Aydıń tábiyatı kóp tárepten Jerdekinen basqasha bolıp, ol atmosferaǵa baylanıslı emes. Aydıń beti kúndizi 120° qa shekem ıssı bolsa, keshte 150° qa shekem suwıq boladı. Ayda tún hám kúndizdiń hár biri derlik 15 kúnnen dawam etedi.

Aydıń beti pás tegislik, tóbelik, shuqurlıq hám tawlardan ibarat. Biraq Ayda hawa, suw bolmaǵanlıǵı sebepli tirishilik joq.

Qorshaǵan átiraptı jansız tábiyat qorshap alǵan. Qızıǵı sonda, Ayda Quyash nurı barlıq jerdi qızdırıp turǵan waqqıtta da aspan qapqaranǵı bolıp kórinedi. Átıraptaǵı qap-qaranǵı aspanda juldızlar kórinip tura beredi.

Hawanıń joqlıǵı sebepli hár qanday mayda «qańǵıǵan tas» ta biymálel onıń betine shekem jetip barıp urıladı hám iz qaldıradı. Milliard jıllar dawamında Ay betin bunday taslar – meteoritler menen «bombalaw» aqıbetinde onın betinde kóplep shuqırlıqlar – kraterler payda bolǵan. Úlken kraterlerden birine Uluǵbektiń atı qoyılǵan.

Aydıń tábiyatın úyreniw alımlardı kópten beri qızıqtırıp keledi. Ásirese, aqırǵı bir neshshe won jıllar ishinde Aydı kosmoslıq apparatlar járdeminde úyreniw nátiyjesinde úlken jetiskenlikler qolǵa kirgizildi.

Jerden ushırılǵan kosmoslıq raketa birinshi márte 1959-jılı Ayǵa jetip bardı. Aldınǵı Sovet dáwirinde ushırılǵan bul avtomatlıq stanciya Ayda da Jer sharınıń súwretin alıp Jerge jetkerip berdi.

Sonnan beri jerden basqarılatuǵın onlap avtomatlıq stanciyalar Ayǵa qondırıldı. Avtomatlıq tárizde islewshi bul stanciyalar Aydıń betin úyrenip xabarlardı Jerge jetkerip turadı. Ayırım avtomatlıq stanciyalar Jerge qaytıp tusirildi. Olar ózi menen birge Ay denelerine tiyisli hár túrli úlgilerdi keltirdi.

1969-jılı insan birinshi márte Ayǵa qádem qoydı. AQSH tárepinen ushırılǵan kosmoslıq raketa astronavtlar menen birge Ayǵa qondı.

Ayǵa birinshi ese qádem basqan astronavtlar – Armstron hám Oldrin Aydıń betinde aylanıp júrdi. Ay jerden bir qansha kishkene bolǵanı ushın astronavtlar ózlerin Jerdegiden 6 ese jeńil sezindi. Olar júdá bahalı maǵlıwmatlar menen Jerge qayttı. Astronavtlar ózleri menen Aydıń betindegi taslardan, metallardan hám basqa zatlardan úlgiler alıp keldi. Sonnan beri AQSHtıń jáne onnan artıq astronavtı Ayǵa sayaxat etip keldi.

Aydan alınǵan úlgiler Ayda da Jerdegi sıyaqlı alyuminiy, temir, titan, magniy hám basqa elementler bar ekenligin kórsetti. Ayda hár túrli qazılma baylıqlar, mineral hám rudalar káni bolıwı múmkin ekenligi belgili boldı.

Sabaqtı bekkemlew

Bekkemlew ushın «Debat», «klaster» interaktiv metodı usınıs yetiledi. Tema boyınsha oqıwshılarǵa  qayta sorawlar berip hám qosımsha tapsırma túrinde hár toparǵa krosvordlar tarqatıladı.tapsırma orınlanıp bolǵannan soń boslıqlardı tolıqtırıw maqsetinde,bilimlerin bekkemlep barıw ushın yadtan formulalar jazadı

1. Aydıń ólshemi, bizden uzaqlıǵı hám Jerdiń aylanıw dáwiri haqqındaǵı maǵlıwmatlardı aytıp beriń.

2. Ay Jerge salıstırǵanda qalay qozǵalıwın túsindirip beriń.

3. Aydıń Jerden kóriniw halların, fazaların analiz etip beriń.

4. Aydıń tábiyatınıń Jerdiń tábiyatınan qanday parqı bar?

5. Aydıń tábiyatın úyreniw boyınsha qanday jumıslar ámelge asırılǵan?

Úy tapsırma tapsırıw

Ay Jerdiń tábiǵıy joldası temasın oqıp keliw. 

Sabaqtı juwmaqlaw

Úy jumısın qayta yadına salıp otip, búgingi sabaqqa belsene qatnasqan oqıwshılarǵa tiyisli bahaların qoyǵan halda búgingi sabaǵıma juwmaq jasayman

Nókis Rayonı                                                                                                         22-mektep  Saylauov Aǵılash