Қазақстан флорасындағы татымды өсімдіктер

1. Қазақстан флорасындағы тағамдық (татымды өсімдіктер)

2. Экзотикалық, Европалық және жергілікті жерлерде оларды пайдалану

3. Татымды өсімдіктердің топтары

Тағамдық өсімдіктер

Жаңа піскен жемістер мен көкөністер және оларды өңдеу өнімдері адам тамақтануында кең орын алады. Жемістер мен көкөністердің пайдалы қасиеттері оның химиялық қасиетіне негізделген.

Тағамдық өсімдіктер жалпы өсімдіктердің 45% -ын құрайды.

Жаңа піскен жемістер мен көкөністердің тағамдық құндылығы онда көмірсулар, органикалық қышқылдар, илекті заттар, азотты заттар және минералды заттар, сонымен қатар витаминдердің болуына негізделген. Жемістер мен көкөністер тәбетті арттырады, басқа тамақ өнімдерінің сіңімділігін жоғарылатады. Кейбір жемістер мен көкөністер емдік қасиетке ие (таңқурай, қара қарақат, жүзім, қаражидек, бүлдірген, анар, сәбіз және т.б.), бұл оның құрамында адам организмінде белгілі бір физиологиялық роль ойнайтын илек заттар, бояғыш және пектин заттары, витаминдер, фитонцидтер және басқа қосылыстар болуымен түсіндіріледі. Белгілі бір заттардың жемістер мен көкөністерде болуы оның соортына, жетілу дәрежесіне, өсу жағдайына және басқа факторларға байланысты .

Жер жүзінде пияздың 400-ден астам түрі кездеседі, солардың ішінде пияздың әр алуан мәдени түрлері және сарымсақта бар. Пияздың түрлері мен сорттарының қашаннан көп өсірілгені сонша, Көне Римде пиязды өсіру үшін арнаулы бақша болған. Антик дәуірінде пияздың әр алуан түрлерінің емдік қасиетін өте жоғары бағалаған. Пияз жауынгерлерге күш береді, оларды жау жүрек етеді, жарақаттарынан айырады.

ПИЯЗ ӨСІМДІГІ

Порей-пиязында көміртегі көп, сондықтан да ол тым ащы емес әрі минералдық заттары да мол, құрамында калийдің болуы себепті порей-пиязын бүйректегі тасқа қарсы, сарп ауруына, подаграға және семіруге қарсы пайдаланған жөн. Порей-пиязы бауырдың қызметін жақсартады. Оны атеросклерозаға , шаршап шалдыққанда да ұсынады.

Порей – пиязы – шыққан жері Жерорта теңізі, екі жылдық циклмен өніп-өседі. Жуашығы сәл ісінгендеу. Жапырақтары жайпақ, ұзынша, ұзындығы 60 см-дей.

Басты пияз – шыққан жері Орта Азия мен Ауғанстан. Ол суыққа төзімді. Пияздың басқа бірқатар түрлерінде жабық жапырақшаларына қарағанда ашық жапырақшаларының саны басым келеді. Жапырақтары іші қуыс, тікелей жуашықтан таралады.

Асқабақ – ежелден егілетін өсімдік. Асқабақтың жабайы түрі табиғатта кездеспейді. Ол біздің заманымыздан 3000 жыл бұрын Мексикада мәдени дақыл ретінде өсіріле бастаған. Асқабақтың Қазақстанда 9 түрі таралған. Қазір кәдімгі асқабақ еліміздің барлық аумағында өсіріледі. Біздің елде асқабақтың үш түрі: қатты қабықты, ірі жемісті және мускат өсіріледі.
Ұзын сағақты, жай жапырақты болады. Аталық және аналық гүлдері жеке-жеке бір өсімдікте, жапырақ қолтығында, шашақты гүлшоғыр түрінде немесе жеке өседі.
Т(5)К(5)А(2)+(2)+1Ж0
ҰЗЫН ГҮЛСАҒАҚ
Т(5)К(5)А0Ж(3) ҚЫСҚА ГҮЛСАҒАҚ

Асқабақтың аналық гүлі

Асқабақ тұқымдастардың гүлінде жіңішке 5 тостағанша жапырақшалары, 5 тұтасқан күлтесі бар. Аталығы 5-еу, оның 4-еуі тұтасып, екі-екіден біріккен. Бір аталығы бос тұрады. Кейде 5 аталық тұтасып, гүл ортасында бағана түзеді. Аталық тозаңдығы – имек. Аналық жатыны үш ұялы. Жемісі – қабақ (тыквина). «Қабақ» деген – өсімдіктердің сырты қатты, шырынды жеміссерігі болатын жидектектес жемісі. (Нағыз жидек жемісті өсімдіктер – қарақат, жүзім, тұшала екенін есте ұстаңдар.) Асқабақ тұқымдастардың тұқымы өте көп болады.

Тұқымдасқа 1 мыңдай түр (120-туыс) жатады.
Жер шарының екі бөлігіңде тропикалық және
субтропикалық аймақтарында кең таралған өсімдіктер,
қоңыржай климатты облыстарға да өтеді.

Ботаникалық сипаттамасы. Картоп алқа тұқымдасына жатады және егістіктегі негізгі түрі Solanum tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп сабағы жыл сайын өліп отыратын көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер шарының көптеген елдерінде бір жылдық өсімдік түрінде өсіріледі.
Картоп жуандаған столон қалыптастырады, ол түр өзгерісіне ұшырған жер асты сабағы болып табылады, ұштары жуандап түйнекке айналады. Түйнектерде көзшелер бұранда тәртібімен орналасқан.

Халық шаруашылығында пайдалану бағытына қарай картоп сорттары 5 топқа бөлінеді:
- асханалық;
- техникалық;
- асханалық-техникалық;
- мал азықтық;
- әмбебап.
Асханалық сорттардың түйнектері дұрыс пішінді, дәмдік сапасы мен сақталуы жақсы, тез піседі, бірақ үгітілмейді, көзшелері тайыз орналасқан (бұлар әдетте ерте және орташа мерзімде пісетін сорттар).
Техникалық (зауыттық) – әдетте кеш пісетін сорттар, крахмалдығы жоғары (20%-дан жоғары) және жақсы сақталады.
Асханалық-техникалық – түйнектері дәмді, жұмсағы қараймайды, жоғары крахмалды. Олар өндірістік өңдеу мен тағамдық мақсаттарға пайдаланылады.
Мал азықтық – бұлар жоғары өнімді сорттар, құрғақ заттар мен белок мол жинақталған.
Әмбебап – сорттар жақсы дәмдік сапасымен және біршама крахмалының молдығымен ерекшеленеді, жан жақты пайдаланылады.

Биологиялық ерекшеліктері. Картоп айтарлықтай жылусүйгіш өсімдік. Тыныштық күйден өткен және температурасы 3-50С-дан төмен емес топыраққа отырғызғаннан кейін өне бастайды.
Картоптың сабағы мен жапырағының өсуіне қолайлы температура +5-6°. Олардың максимум өсуі орташа ылғалды топырақта +17—22° температурада байқалады. +25°-тан жоғары температура есімдіктерді әлсірстеді, ассимиляңия процесі баяулайды, ал 42°-тан жоғары температура жер бетіндегі өсімдік массасының өсуін тоқтатады.
Картоп-жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып кетеді, жапырақтар сарғаяды, буршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты төмендейді.

Қызанақ негізгі көкөністік дақыл болып табылады. Ғылыми түрдегі латынша атауы Lycopersicon esculentum Мill. Қызанақтың отаны Оңтүстік Америка құрлығы. Мексикандықтардың ата-тегі оны «томатель» деп атаған, осыдан қазіргі томат атауы пайда болған, ал итальялықтар «помидор», яғни «алтын алма» деп қошеметтеген. Қызанақ 1778 жылдан бастап көкөніс дақылы ретінде белгілі. Жемісінде 4-7% құрғақ зат, 2-24% қант, 0,3-0,6% органикалық қышқылдар, 0,6% азотты заттар, 0,5% минералды тұздар бар. Дәрумен мөлшері бойынша ол апельсинмен лимоннан кейінгі орында. Онда 20-23 % С дәрумені, 0,6% каротин, сондай-ақ В1, В2, РР дәрумендері бар.

қызанақты жылыжайда өсіру
барысы

Қызанақтың Мерлис сортүлгісі орташа көлемді жемісімен ерекшеленеді.
Жемісі қызыл түсті, салмағы 150-180 г.
Өте тығыз және жарылуға төзімділігі жоғары. 14 күнге дейін сақтауға болады.

Томимаро Мучо индетерминантты қызғылт түсті қызанақтың сортүлгісі. Шынылы және пленкалы жылыжай кешендерінде өсіруге арналған. Өсімдігі генеративті типті. Орта мерзімде пісетін жоғары өнімді. Жемісінің орташа салмағы 160-180 г. Жылтыраған жемістері бір кластерде 5-7 дана біркелкі өнім түзеді.

Кумато қызанағы – бұл өте танымал сорт, Ресей мен Еуропаның бірқатар елдерінде және Түркия мен Австралияда кең көлемдегі өндіріске енгізілген. Оның құрылуы кейбір құпияларды қамтиды. Кейбір дереккөздер оларды гендік модификацияны қолданбай өту арқылы алынды деп мәлімдейді және басқа көздерде бұл генетикалық түрлендірілген деп айтады. Кумато қызанағы Галапагос аралдарынан әкелінген

СӘБІЗ ӨСІМДІГІ

Сәбіз (лат. Daucus) – шатыршагүлділер тұқымдасына жататын екі, бір не көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы.



Барлық жерде өседі. Азықтық және асханалық сұрыптары бар. Асханалық сұрпы онша ірі емес, тамыр жемісі жұмсақ , қантты. Асханалық сұрыптарының ең таңдаулысы:
Нантская 4;
Витаминная 6;
Лосиноостровская ІЗ;
Сәбіз республиканың көпшілік облыстарында өсіріледі. Оның егіс көлемі 5 мың гектарға жуық . Гектарынан 120 центнерден өнім алынады. Қазақстанда аудандастырылған негізгі сұрыптары: Бирючекутская 414, Витаминная 6, Консервная, Мирзои сарысы 304, Мирзои қызылы 228, Нантская 4, Шантанэ 2461. Жаңа жиналған сәбіз — құнарлы тағам.

Сәбіз өсімдігі - қолдан өсіру

Сәбіз - бұл көкөніс, ол көптеген жағдайларда ауыстыру мүмкін емес.

Ол көптеген тағамдарды дәмдеуіш,
шикі шикізат ретінде қолдануға арналған.

Көптеген басқа да өсімдіктер сияқты, ол ашық жерлерде ғана емес, жылыжай жағдайында да жақсы өседі.

Жылыжайда өсірудің артықшылығы, көкөніс бақшаға қарағанда әлдеқайда ерте піседі

Жылыжай жылытылған кезде, сәбізді өсіру жыл бойы мүмкін болады

жылыжайда мамыр айында
немесе қыста егуге болады.

иммунитетті жақсартуға, склероз, анемия сияқты аурулардан арылуға жол береді.

антисептикалық қасиеті қолданып, жараларды емдеуге болады

авитаминоз бен гиповитаминозды алдын алады

жұқпалы тұмау ауруына төтеп бере алады

ағзадан қажет емес кір-қоқыстарды шығаруға көмектеседі

лимон қатты аллергия қоздырғышы болуы мүмкін;
лимонды тіс эмальдары нашар жандар сирек жегені дұрыс;
гастрит, асқорыту жолдарының ауруына шалдыққандарға лимон жеуге мүлдем тыйым салынған.

1

2

3

Қауын жемісі

Қауын дәнегі

Қауынның жапырағы

Гүлі сары, дара жынысты, қос жынысты түрі де кездеседі.

Елімізде таралған сорттары: Қауынның Қазақстанда аудандастырылған сорттары: Іле, Ашық сары, Бұхара – 944, Іші қызыл – 189, Қалайсан, 1940 жылы Қызылорда облысының диқандары шығарған – әңгелек, ерте пісетін – Ақ дәмбілше, орта мерзімде пісетін – Колхозшы 749/753, кеш пісетін – Қара күләбі, торлама т.б. түрлері бар.

Қауынның биологиялық ерекшеліктері

Қауын ауа-райына бейімделгіш, төмен және жоғары температураларды жеңіл көтереді.

Қауынның қарбызға қарағанда ылғалды көп қажет етеді. Қауынның қант жинауының қарбызға қарағанда көп болуы, оның транспирация қарқынының күштілігінен.

Олардың өсіп-жетілуіне қолайлы температура 25-30°С.

Қауын төмен температураға өте сезімтал. Ауаның температурасы 13°С дейін төмендегенде өсімдіктердің өсіп-жетілуі баяулайды, ал 10°С-тан темен температурада тіпті тоқтап қалады.

Ауаның температурасы 25-30°С болғанда көгі 4-8 күнде пайда болады.

Қауынның дәмі өте тәтті жемістерден кем емес.

Қауын жылуы жақсы, механикалық құрамы жеңіл, қоректік заттары мол топырақтар қажет.

Қауынға топырақтың құнарлы болғаны қажет. Ол қара немесе қара-қоңыр құмдауыт топырақтарда жақсы өседі.

Темірдің мөлшері тауық етіндегіден 2 есе, балықтағыдан - 3, ал сүттегіден 17 есе көп.

Биология
мамандығы