Өбүгэлэрбит ньымаларынан түү мээччик оҥорор кистэлэҥнэрэ.

Үөһээ Дьааҥы оройуона

Боронук орто оскуолата

“Эдэр чинчийээччи” научнай-практическай кэнпириэнсийэ

Өбүгэлэрбит ньымаларынан түү мээччик оҥорор кистэлэҥнэрэ.

                                                                            Толордо:  Иннокентьева Аяна

                                                                                              2 кылаас үөрэнээччитэ

Салайааччы: Иннокентьева Катерина Романовна

уонна Горохова Светлана Николаевна

Батагай, 2024с

Иhинээ5итэ

Киириитэ…………………………………………………………………...3

Ынах уонна сылгы түүтун ылар, сууйар ньыымата………….…..……..4

Түү мээччиги оноруу ньымата.......................…………………..………...5

Мээччиктэри тэннээн көрүү........................................................................6

Түүлэри чинчийии........................................................................................7

Түмүк………………………..………...........………………………………8

Туьаныллыбыт литература .................….....…………………….….....….9

Киириитэ

Саха омук ымыыта сылгы - ынах буолар.  Ол курдук Өлуөнэ орто   салаатыгар бастакынан үктэммит хаһаактар тыллаабыттарынан, оччотооҕу сахалар сүнньүнэн сылгынан - ынаҕынан иитиллэн олорор норуот эбит. Мантан көстөрүнэн саха омук былыр былыргаттан сылгы-ынах  иитэн аьаан- таннан,  дьиэ-уот үлэтигэр  барытыгар туттан олорбут ,олорор да5аны.

            Билинни  сайдыылаах уйэҕэ дьон сэргэ баайа атыннык кээмэйдэнэр кэмигэр, тыа ыалын биир тутаах, сүрүн  баайа сыспай сиэллээх сылгы уонна хоро5ор муостаах ынах буолар. Сылгыттан- ынахтан  киһи туһанара олус элбэх. Ол эрэн саамай кэрэ, хараҕы сылаанньытар мал- сал сылгы сиэлиттэн- кылыттан уонна түүтүттэн  оҥоһуллар.

            Мантан сиэттэрэн улэм аата: Өбүгэлэрбит ньымаларынан түү мээччик оҥорор кистэлэҥнэрэ.

Сыалым: Өбүгэлэрбит ньымаларынан түү мээччик оҥорор кистэлэҥнэрин чинчийии уонна мээччик оҥоруу.

Соруктарым:

-Сылгы - ынах түүтүн туһатын чинчийии.

- Эбэм сүбэтинэн-аматынан сылгы-ынах түүтүн сөпкө сууйуу.

- Өбүгэлэрбит түү мээчиги  оҥорор ньымаларын үөрэтии.

-Ынах- сылгы түүлэрин тутулун  чинчийии үерэтии.

Үлэм то5оостоо5о:

Сылгы - ынах саха итэҕэлигэр дириҥ суолталаах айыы буолар. Саха түҥ төрүт итэҕэлин тилиннэрэн кылтан-сиэлтэн уонна түүттэн араас оңоhуктары хатан, өрөн, мөчөктөөн умнуллан эрэр үгэспитин сөргүтэн, утумнаан, арааас ньымары туттан саңалыы сайыннарыы.

Кыл-сиэл , түү – суолтата туhата.

Саха итэ5элигэр, сиэргэ-туомна үрүң кылы-сиэли, ситиини үгүстүк тутталларын билэбит. Ыһыахха туттар иһиккэ-хомуоска үрүң сиэл, ситии киэргэли элбэхтик көрүөххэ сөп.

Олоххо-дьаһахха туттуллар кылтан-сиэлтэн оңоһуктар араастара:

- дьиэ5э-уокка туттуллар: сиидэ, суур;

- танаска-сапка эбии: сэлээппэ, дэйбиир, кымньыы;

- булт тэрилэ: кыл муңха, илим, куйуур, туhах;

- быа туhах арааhа: иирчигэн, оргон, сэбэьэ, отуу, туос иьити тигэр ситии, туорт кырыылаах сылгы ыа5аьын быата, о.д.а.

            Ынаҕы иитии - саха норуота былыр былыргыттан өбүгэлэрин саҕаттан илдьэ кэлбит сүрүн дьарыга.

Ынах үүтүнэн эмсэхтэнэн, этинэн аһаан, тириитинэн таҥнан баччааҥҥа диэри тиийэн кэллэҕэ. Ону таһынан былыргы оҕо ынах түүтүнэн оҥоһуллубут оонньуурдардаах буолар эбит.

Ынах уонна сылгы түүтун ылар, сууйар ньыымата.

Бастаан түүбутүн көннөрү ыраас ууга сууйабыт. Ол кэннэ ферилаах эбэтэр порошоктаах ууга 3-4ч сытыарабыт. Онтон ыраас уунан сууйабыт уонна сай5ыыбыт.

Түү мээччиги оноруу ньымата.

Мээччик оҥорорбутугар тааска уу ылабыт учугэйдик бэйэ- бэйтигэр сыьыннын диэн  кыратык түүбутүн хозяйственнай мыылалыыбыт. Түүбүтүн чараас гына араарабыт хомуога суох буолуор диэри. Ыһыллыбыт түүбүтүттэн кыра хомуох оҥоробут уонна эргитэбит, ол курдук түүбүтүн эбэн иһэбит, утары ыга тутан уутун ыган таьаран иьэбит.

Мээччиктэри тэннээн көрүү

Сылгы түүтэ ынах түүтүнээҕэр көпсөрхөй буолар.

Түүлэри чинчийии

Сылгы- ынах түүтүн чинчийэн көрдүм уонна маннык түмүккэ кэллим.  Ынах түүтүн тутула ньыл5аархай уонна модьу буолар.  Онтон сылгы түүтүн тутула  ыһыллаҕас уонна синньигэс буолар.

Түмүк

Өбүгэлэрбит ньымаларынан түү мээччик оҥорор кистэлэҥнэрин үөрэтэн чинчийэн баран маннык түмүккэ кэллим:

Ынах- түүтэ модьу ,кытаанах мээччик тахсар эбит.

Сылгы- түүтэ синньигэс уонна сахсархай буолар. Мээччикпит сымнаҕас таҕыста.

Туһаныллыбыт литература

1.                  З.Е.Павлова  «Кыл-сиэл оноьуктар» Дьокуускай «Бичик» кинигэ издательствота 2011с.

2.                  Куйаар ситимэ.