Билингвизм.

ДОКЛАД

Темэр:

«Билингвизм  терминым и мыхьэнэр, ар къыщагъэсэбэпыр, абы къишэ  Iуэхугъуэхэр ».

                                                  Зыгъэхьэзырар : егъэджакIуэ

                                                                                   КIуантIэ  Ж.Ю.

«Билингвизм» е « Бзит1щ1эныгъэ»- ар хуиту бзит1 щ1энырщ. Апхуэдэ  къэгъэлъэгъуэныгъэм  иджыри дэщ1агъу: езым  къыдалъхуа  бзит1ри щ1эныр, иныкъуэхэм ар мыпэжу къалъытэми. Щ1эныгъэл1  нэхъыбэм  къызэралъытэмк1э, бзит1 зэхуэдэу пхузэгъэщ1энукъым ик1и къэбгъэсэбэпыфынукъым,дэтхэнэми езым и бзэр къыщалъхуа щ1ып1эрэ  къэзыухъуреихьа  ц1ыхухэм  елъытауэ зэщхьэщык1ынущ. Абы  къыхэк1к1э, билингвхэм  бзэр зэращ1эр зэтехуэкъым, « зэхуэмыдэущ»,

Дауэ–т1э зэрызэхэбгъэк1ыныр езым и бзэмрэ хамэбзэмрэ,сыт зы ц1ыхум  къыдалъхуауэ т1у е нэхъыбэ и1э щ1эмыхъур? Уегупсысмэ,хъуну  къыщ1эк1ынщ. Псалъэм папщ1э, и адэр- урысмэ,анэр – адыгэу, анэшхуэр – балъкъэрмэ, дэтхэнэра  абы  езым  къыдалъхуауэ  къэплъытэнур?  Сэ къызэрыслъытэмк1э –бзищри. Ауэ термин  « къыдалъхуа  бзэ» лингвистикэм  зык1и епхакъым, ар дэтхэнэ ц1ыхуми  къызэрыгуры1уэщ, зы  еплъык1эк1и  а 1уэхугъуэм  убгъэдыхьэныр къемызэгъыу  щытщ.

Филологием къыхегъэщхьэхук1  билингвизм  «къыдалъхуарэ»  «зригъэщ1арэ». Абыхэм  нэгъуэщ1  1ыхьэ зыбжани къыхагъэк1ыж хабзэщ.

Щ1эшыгъэл1  псори  арэзы зытехъуэр зыщ : билингвизмыр – ар ц1ыхум и акъылым зиужьынымк1э мыхьэнэшхуэ зи1э 1эмалыф1щ. Билингвхэм нэхъ тыншу нэгъуэщ1ыбзэхэр  зэрагъащ1э,щ1эныгъэ зэмыл1эужьыгъуэхэм нэхъ  хозагъэ, зы бзэ зы1урылъ ц1ыхум еплъытмэ.

Зы ц1ыхум  бзит1  зэхуэдэу  къыщигъэсэбэпым ,апхуэдэм  сыт щыгъуи билингвизмк1а йоджэ ( Уриель  Вайнрах ). Иджыри  мультилингвизм – Бзит1 е нэхъыбэ щ1эныр щы1эщ. Ц1ыхум бзэ ет1уанэр  щызэригъэщ1ам  елъытауэ  зэхагъэк1  пасэрэ к1асэ билингвизмрэ.

Билингвизмыр зэрагуэшхэр :

-зыхэзыщ1э (рецептивнэ );

-къэзыгъэлъэгъуэжыф (репродуктивнэ) ;

- къэзыгъэщ1(продуктивнэ);

Мы иужьрейм  и къалэн нэхъыщхьэр  нэгъуэщ1ыбзэ зэгъэщ1энырщ.Ар  психолигвистикэмрэ социолингвистикэмрэ ядж.

Психологхэмрэ  лингвистхэмрэ дежк1э мыхьэнэшхуэ  зи1эхэр  билингвхэмрэ полиглотхэмрэщ. Билингвхэу,къыдалъхуа  бзэр урысыбзэу щыту ,21 л1эщ1ыгъуэм  и пэм  къыхощгуп, урысыбзэр зи тегъэщ1ап1эхэр. Абы хохьэ  сабий  зи адэ-анэхэр СССР-м и1эпхъук1ыжэхэр,урысыбзэм нэмыщ1 хамэ къэралыбзэр зы1урылъ хъуахэр. Иджыри къыхэгъэщхьэхук1 мыпхуэдэ  билингвизмхэр :

-езыр- езыру  къэхъуар;

-1эмалк1э зэхалъхьар (искусственнэ);

-субординативнэ;

-координативнэ.

Билингвизм (латиныбзэ Б;…из bis- дважды+ lingua  язык) бзит1щ1эныгъэ,щ1эн ик1и зэман- зэманк1эрэ зы ц1ыхум е гупым бзэ зэхуэмыдит1 е щ1ып1э  диалект а зы бзэм ейуэ( псалъэм  папщ1э, щ1ып1э диалектымрэ литературэбзэмрэ). Билингвизмыр нэхъыбэу къыщыхъур тхыдэм  зауэ щек1уэк1ым е лъэпкъхэр 1эпхъуэк1эрэ ,апхуэдэуи лъэпкъ  зэмыл1эужьыгъуэхэр  зэгънэгъуу щыпсэум  дежщ.

Дэтхэнэ бзэр зэрищ1эр билингвым  1уэхугъуэ щхьэхуэхэм  елъытауэ къок1уэ. Ар бзэр  зы1урылъ ц1ыхур зэрыпсэум,щыпсэу щ1ып1эм,къэзыухъуреихь  дунейм щыщ1эдзауэ ,ар щыпсэу  къэралыгъуэм  иригъэк1уэк1 политикэм ,экономикэм,культурэм щиухыжу.Бзит1ыр щызэхуэзэм деж зым  адрейр къыхегъэк1 (п.п. испаныбзэмрэ латиныбзэмрэ- Латинскэ  Америкэм  щы1э индиибзэр) е нэгъуэщ1ыбзэ къэунэхунк1э хъунущ-зэхэт(п.п. французыбзэрэ латиныбзэрэ щ1ып1э кельт  диалект  зэхыхьэк1эрэ), е бзит1ми  зэхъуэк1ыныгъэшхуэхэр  ягъуэтынк1э  хъунущ :  фонетикэм-къызэрапсэлъым зэхъуэжын (псалъэм папщ1э,къущхьэбзэм ,ираныбзэм хыхьэр дагъыстаныбзэм  щыщ щхьэхуэныгъэхэр къищтащ );грамматическэм- калькэ я1э хъуащ ( псалъэм папщ1э, урысыбзэм  старославянскэ причастием и грамматическэ категориехэр  къищтащ ), калькэ езы псалъэхэр хъун ( псалъэм папщ1э,иджылыбзэм  французыбзэм и лексикэм  къыхихащ  псалъэ куэд, франджыбзэр  Англием и къэралыбзэу  щыщытам  щыгъуэ).

Адыгэ –урыс  бзит1щ1эныгъэр- ар национальнэ –урыс бзит1щ1эныгъэм и  зы л1эужьыгъуэу,Урысей  щ1ыналъэм  щек1уэк1хэм  ящыщ зыуэ щытщ. Адыгэбзэ лъэпкъыбзэмрэ урысыбзэ  лъэпкъхэр зэрызэгурык1уэмрэ я зэхущытык1эр ирагъэф1ак1уэ, абы щыхьэт тохъуэ адыгэбзэм  мыхьэнэшхуэ игъуэт зэрыщыхъуам  социальнэ-культурнэмрэ общественнэ-политическэ псэук1эмрэ. Бзэм теухуауэ ирагъэк1уэк1а къэхутэныгъэхэм , псалъэм папщ1э , апхуэдэхэр ящ1ащ адыгэбзэмрэ урысыбзэмрэ ехьэл1ауэ Шухарт Г. , Г. Гаврамец , А. Мартине , У. Вайн-райх , Э. Хауген , Л.В. Щерба , Э.У. Бля-гоз , нэгъуэщ1хэми. Мыхьэнэ нэхъыщхьэу бзит1щ1эныгъэм къыхагъэщ зэхуэдэу бзит1ри къэгъэсэбэпу гъащ1эм зэрыщытырщ. А 1уэхугъэм къытек1ри бзит1ри къэзыгъэсэпэбхэм ар зэрыпсалъэ , зэрызэгуры1уэ хъуащ. Щ1эныгъэл1 нэхъыбэм къызэралъытэмк1э бзит1ри ц1ыхум ищ1эу къэплъытэ щыхъуныр , адреибзэмк1э, ет1уанэмк1э , езы бзэр къыздалъхуам хуиту епсэлъэфу , и гупсысэ адрейм деж пэжу нихьэсыфу щытмэщ. ( Б. Гавренюк , Ю. Д. Дешериев , И. Ф. Протченко , Н. В. Имедадзе , М. М. Михайлов , К. Х. Ханазаров)
Билингвизмыр   бзэм ехэл1ауэ къапщтэмэ , ар обществэм къигъэщ1а 1уэхугъуэщ , езым ирегъэк1уэк1 экономикэм , политикэм , культурэм ехьэл1ауэ СССР–м щрагъэк1уэк1а зыужьыныгъэхэм бзэхэм зиужьыным 1эмалыщ1эхэр игъуэтащ. А зэманым иригъэк1уэк1а лъэпкъ-урыс бзит1щ1эныгъэм политикэм урысыбзэм езым  и пщэм дилъхьэжащ къалэн щхьэхуэ куэд. Лъэпкъыбзэхэр зэхуэмыдэу къызэрагъэсэбэпым къишащ  лъэпкъхэм я кулътурэм зиужьми, ауэ бзэм и зэф1эк1ым и п1эм иту къызэрынэр , абыхэм ягъэзащ1э къэлэнхэр нэхъ мащ1э хъуныр ( Ю. Д. Дешериев) , абы кърик1у обществэм зэрызиужьамрэ бзэм зэрызыиужьамрэ зэщхьэщык1ыныгъэшхуэ и1эныр.  Обществэм зэрызиужьым «щ1эрымыхьэ» бзэхэм хохьэ лъэпкъ ц1ык1ухэм я бзэхэр , ди къэбэрдей – шэрджэсыбзэри хэту . Къэбэрдей-шэрджэсыбзэр къагъэсэбэр лъэпкъит1ым – къэбэрдеибзэр – Къэбэрдей-Бэлъкъэрым щыпсэухэм , шэрджэсыбзэр - Къэрэшей-Шэрджхэсым щыпсэухэм . ( ауэ бзит1щ1эныгъэкэ1э дыщеплък1э , дэ къэдгъэсэбэпыр абыхэм папщ1э ф1эщыгъэц1эу «къэбэрдеибзэ»).

Къэбэрдей–урысыбзэ бзит1щ1эныгъэм зэдолажьэ бзит1  системэ щхьэхуэхэм  щыщу,абы къыхэк1ыуи  мы бзит1щ1эныгъэм  езым и щхьэхуэныгъэ куэд хэтщ. Урысыбзэр ,зэрытщ1эщи , индоевропеибзэ гупым хохьэ ик1и флективнэк1э ухуэк1э и1эщ. Къэбардей – шэрджэсыбзэр, абхъэазыбзэм, абазиныбзэм, адыгеибзэм я гъусэу  иберийско-кавказыбзэм хохьэ, ик1и щыщщ  полисинтечески-агглютивнэ  бзэхэм, а 1уэхугъуэр къомылъытэу хъунукъым  психо-лингвистическэ характеристикэ бзит1щ1эныгъэм щептк1э.

Ирагъэк1уэк1а къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъагъуэмк1э (М.Л. Апажев,1963гъ, Л. Х. Цыпленкова 1965г, И Г Кабардова, 1996г) урысыбзэр Кавказым, апхуэдэуи къэбэрдейм, къыщагъэсэбэпу щытащ Урысей къэралыгъуэр къыщыунэхуахэм и деж къыщыщ1эдзауэ. Ауэ зыужьыныгъэщ1эр щигъуэтар 1957 гъэрщ . Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ зэгуры1уэныгъэ зэраухыл1а нэужь, къик1элъык1уэу Урыс-Кавказ зауэм и зэманым ( 1764-1864гъэхэр). Нэхъыбэу урысыбзэр Кавказ Ищхъэрэм къыщагъэсэбэп щыхъуар  19  л1эщ1ыгъуэм и ет1уанэ 1ыхьэрщ. Бзит1ри зэхуэдэу мы щ1ып1эхэм щызек1уэ щыхъуар 1917 гъэм и ужьк1эщ.

Къэбэрдей –урыс  бзит1щ1эныгъэр зэф1эувэным елэжьахэм ук1элъыплъым ар периодипл1у бгуэш хъунущ:

япэ этапым къызэщ1еубыдэ 1917-1941гъэ пщ1ондэ. Адыгэбзэм нэхъыф1 дыдэу зыщиужьа зэману къалъытэ. 1924 гъэм адыгэбзэ алфавит яубзыхуам литературэми зыужьыныгъэшхуэ ирет. 1930 гъэм еджэп1эщ1эхэр къызэ1уах. 1940 гъэ лъэпкъ театрыр и1э хъуащ. Адыгэ тхак1уэ нэхъыф1хэу  Щоджэнц1ык1у Алий, К1ыщокъуэ Алим, Шортэн Аскэрбий сымэ я лэжьыгъэхэр дунейм къытохьэ.

Ет1уанэ этап- 1941-1960 гъэм нэс. Бзит1щ1эныгъэм зиужьынымк1э адэк1э  къыпещэ, ауэ 1уэху мыщхьэпэхэр бзэм къыщоунэху. Зэдзэк1ыным зэрызэратам къыхэк1ыу, адыгэбзэм и лексико-семантическэ процессхэр и п1эм къыщыувы1ащ. Егъэджэныгъэм и министерствэм 1958 гъэм къыдигъэк1а законым еджап1эхэр урысыбзэк1э егъэджэным хуигъэк1уащ.

Ещанэ этап- 1960гъэм щыщ1эдзауэ 1980 гъэ пщ1ондэ, Къэбэрдей –Урыс бзит1 щ1эныгъэм зэхъуэк1ыныгъэшхуэ егъуэт. Адыгэбзэм ф1ок1уэд и къалэн нэхъыщхьэр- егъэджэныгъэ къалэныр. Коммунистическэ партым и тезисым ипкъ итк1э, Къэбэрдей –Балъкъэрыр СССР-м и лъэпкъ республикэхэм щыщу япэу  1960-1961 гъэхэм 115 къэбэрдей, балъкъэр школхэм урысыбзэк1э ф1эк1 щрамыгъаджэ хъуащ. 1965-1966 гъэхэм республикэм ит  еджап1э псори абы хуэк1уащ. Абы къыдэк1уэуи республикэм щек1уэк1 1уэхугъуэ псори: съездхэр, собранэхэр, конференциехэр зэрек1уэк1ыр урысыбзэщ.

Епл1анэ этапым къыщыщ1едзэ 80 гъэхэм и к1эм, къэралым щек1уэк1а демократическэ зэхъуэк1ыныгъэхэм и ужь. Лъэпкъыбзэхэм я мыхьэнэр къэ1этыжыным иужь йохьэ. 1995 гъэм къэбэрдеибзэмрэ  балъкъэрыбзэмрэ урысыбзэми хуэдэу къэралыгъуэбзэ статус и1э мэхъу. Адыгэбзэк1э щрагъаджэ пэщ1эдзэ еджап1эхэр къызэ1уахыж.

Имедадзе Н В къызэрилъытэм утетмэ, билингвизмым и типологиер психо- лингвистическэу къэбгъэлъагъуэу мыпхуэдэ 1уэхугъуэхэмк1и убгъэдыхьэ хъунущ:

1. Ехьэл1а е зэрызэпсэлъэн щы1эн папщ1э 1эмал .

2. Нэхъыщхьэу зэрыпсалъэ 1эмал (доминантный речевой механизм).

3. Интерференцие къыхэгъэщын.

Мы 1уэхугъуэхэр къэхута хъуащ лэжьыгъэ ирагъэк1уэк1ахэр анализ ящк1эрэ ( контрольнэ лэжьыгъэ, сочиненэ, изложенэ еджак1уэхэм ятхахэмк1э) персонифицированнэ текстхэр, Сыкъун Х Х къыхигъэк1а этапхэм къытепсэлъыхьк1эрэ.

Ди зэманым уи бзэм нэмыщ1 нэгъуэщ1хэри щ1эныр гъащ1эм къигъэув къалэн нэхъыщхьэхэм щыщ хъуащ. Къэбэрдеибзэм хэтщ 1уэхугъуэ щхьэхуэхэм епхауэ къак1уэ псалъэхэр, псалъэм папщ1э. урысыбзэм

« Здравствуйте» псалъэр 1уэхугъуэ куэдым епхауэ къэпхь хъумэ, къэбэрдеибзэм и сэлам ехык1эр т1ууэ гуэшын хуейщ:

1. зэманым епхауэ къак1уэ псалъэхэр « Уи пщэдджыжь ф1ыуэ!» « Уи махуэ ф1ыуэ», нэгъуэщ1хэри.

2.1уэху ищ1эм елъытауэ « 1уэху ф1охъу апщий!».

Къэбэрдей этикетым зыхуэгъэзэныгъэм деж къигъэсэбэп псалъэр « демократичнэу» къэплъытэ хъунущ. Абы и1экъым « Вы» зыхуэгъэзэныгъэр, къигъэсэбэпкъым « Господин», « Гражданка», « Мужчина», « Девушка в клетку» нэгъуэщ1хэри.Апхуэдэхэм деж къэбэрдеибзэм къегъэсэбэп мыпхуэдэ псалъэуха, псалъэ зэпхахэр: « Си щ1алэ», « Си хъыджэбз ц1ык1у», « Си дахэ». Зи ныбжь хэк1уэтахэм щызэхуагъазэк1э, ар я благъэу, 1ыхьлыуэ е  ямыц1ыхуу щытми, къэбэрдейхэм жа1энущ : « Ди анэ», « Ди адэ».Нэгъуэщ1 куэди щы1эщ ц1ыхухэм къагъэсэбэпу. Ахэр зыщ1э ц1ыхум  и 1уэхур сыт хуэдэ лэжьыгъэм ехьэл1ами, нэхъ дэк1а мэхъу. Апхуэдэуи лъэпкъ  зэмыл1эужьыгъуэхэми я зэгуры1уэныгъэр, ныбжьэгъугъэр быдэ, куу ещ1. Билингвизмым ар и къалэн нэхъыщхьэу къэбгъэлъагъуэ хъунущ.