Botanika fanini o'qitishda integratsiyalashgan yondashuv

Hozirgi kunda integratsiya atamasi dunyo bo’ylab turli sohalarni, masalan, ijtimoiy, mintaqaviy, iqtisodiy, diniy, irqiy, tashkiliy integratsiya kabi sohalarni qamrab oladigan ijtimoiy tushuncha sifatida ishlatiladi.
Va o’z-o’zidan savol tug’iladi –
Integratsiya o’zi nima?
Uning ta’lim tizimidagi
ahamiyati nimada?
Tabiiy fanlarni o’qitishda
integratsiya qanday
amalga oshiriladi?

Integratsiya lotincha integratio – tiklash, toʻldirish hamda integer – butun so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, qismlarni bir butunga aylantirish uchun ularni birlashtirish, qo'shish va yoki bir-biriga almashtirish harakatidir.
Ta’limni integratsiyalash orqali umumta’lim fanlarini o’qitishda fanlararo aloqalarni o'rnatish, turli ta'lim dasturlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir orqali ta'lim mazmunining yaxlitligiga erishish va o’quvchi dunyoni bilishi va tasavvur qilishda bir tomonlama emas, balki har tomonlama rivojlanishga erishish.
Fanlararo aloqadorlik (integratsiya) o’quvchini ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga asos bo`lib xizmat qiladi, tabiatni to`g`ri va to`la anglashga, undan oqilona foydalanishga, mantiqiy fikrlashga o`rgatadi.

Zamonaviy sharoitlarda fanlarni o’qitishda ularning integratsiyasini ta’minlashga yetarli e’tibor berilmay kelmoqda. Muammoni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar esa tegishli o’quv rejalarida ushbu fanlarni o’qitishning vaqt bo’yicha muvofiqlashtirilishi yoki fanlar mazmunini qisman uyg’unlashtirishga oid tadbirlar bilan cheklanmoqda. Uni tubdan hal qilish uchun esa, talabalar egallaydigan bilimlari yuqori sifat darajasini ta’minlovchi o’quv fanlari integratsiyasining zaruriy shart-sharoitlari, shakl, mazmun va vositalarini ishlab chiqish talab etilmoqda.

O’quv fanini o’rgatishdan maqsad o’quvchini fandagi ob’yektiv yangilik bilan tanishtirish emas, balki unda sub’yektiv yangilikka ega bo’lgan bilimlarni shakllantirishdan iborat. Bu ma’noda integratsiya – fanlarning differentsiatsiyasi tufayli tarixan tarkib topgan o’quv fanlariga bo’lib o’qitish tizimining kamchiliklarini tuzatishga qaratilgan ularning o’zaro bog’liqligini ta’minlash shakli sifatida qaralishi mumkin.

O’quv fanlarini integratsiyalashning didaktik mohiyati turli o’quv fanlari bo’yicha yangi bilimlarni shakllantirishning kontseptual tuzilma va metodlarini aniqlash imkonini beruvchi pedagogik tadbirlar tartibi hamda qonuniyatlarini ishlab chiqish zarurati bilan belgilanadi. Tor ma’noda qaralganda, o’quv fanlari integratsiyasi fan sohalari va ilmiy bilimlar o’zaro sintezining uzviy davomi hisoblanadi.

O’quv fanlari integratsiyasining asosiy maqsadi sub’ektiv yangi bilimlarni sintez qilishdan iborat bo’lib, integratsiya jarayonlarining bosh vazifasi – sub’ektiv yangi ilmiy bilimlarni sintez qilishga qaratilgan pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqishdan iborat.

O’quv fanlarini integratsiyalashgan holda o’rganishda sub’yektiv yangi bilimlar sintezi qanday kechadi?
Didaktikada turli fanlarga taaluqli o’quv materiallarini bitta kursga birlashtirish kabi integratsiyaning turli shakllari taklif qilinadi.

Ilmda yangi bilimlarning fanlararo sintez jarayoni juda sekin kechib, ba’zida u bir qancha o’n yilliklarga teng davrni qamrab oladi. O’quv jarayonida o’qituvchi bir yoki bir necha mashg’ulot, yoki hatto bir necha daqiqa ichida o’quvchini ilgari turli fanlariga oid o’zlashtirilgan bilimlarga tayanuvchi sub’yektiv yangi bilimga “olib kelishi” kerak bo’ladi.

Ya’ni, o’quvchiga bilimlarni tayyor holatida berish emas, balki ularning sintezi uchun tegishli shart-sharoitlar yaratilishi kerak. Bu vazifani amalga oshirishning texnologik usullaridan biri, bir sohaga oid bilimlarni boshqasiga olib o’tish bilan bog’liq bo’lib, u fanlararo aloqalarni o’rnatishning asosiy mexanizmi hisoblanadi.

Bu esa o’z navbatida o’qituvchidan nafaqat tezkorlikni, balki zukkolik va topqirlikni ham talab etadi. O’qituvchi o’quvchilarning qiziqishidan kelib chiqqan holda, o’rganilayotgan bilim sohasini hayotiy ko’nikmalarga bog’lay bilishi, mantiqiy fikrlashga undashi, o’quvchida nega?, nima uchun?, qanday qilib? – kabi savollarni tug’dira olishi talab etiladi.
Masalan,
1. Qaysi turdagi tirik organizmlarda atomlar
uchraydi?
2. Kondensatsiya qaysi turdagi o’simliklarda
kuzatiladi?

Biologik ta’lim fanlarini o‘qitishda fanlararo bog‘liqlikni tashkil etuvchi o‘quv modullari quyidagilarni tashkil etadi:
o‘simlik va hayvonot olamini o‘zganishda boshqa aniq va tabiiy fanlar bog‘liqligini amalga oshirish;
sog‘lom turmush tarzini shakllantirish;
biologik jarayonlar va tizimlar;
hujayra va uning kimyoviy tarkibi, biologik faol moddalar va ularning tarkibini o‘rganish;
biologik jarayonlarni modellashtirish va loyihalash texnologiyalarini ta’limga tatbiq etish;
yangi nav, zot, shtammlar yaratish texnologiyalari bilan tanishish va biologik masalalarini yechish;
loyiha ishlarini rejalashtirish va amalga oshirish.

Tabiiy fanlarni o'qitishda faqat biologiyadan olingan bilimlargagina tayanib qolmasdan, boshqa tabiiy va gumanitar fanlardan olingan bilimlarga ham tayaniladi. Ayniqsa biolog mutaxassislar tayyorlashda integrativ ta’limdan foydalanish fanni o`zlashtirishni osonlashtiradi.

Biologiya
Kimyo
?
?

Mavzulararo bog’lanish
Mavzularni bir-biriga bog’lash
?
?

Fanlararo integratsiya bir necha o`quv predmetining bir biriga talluqli sohalarini ko`rsatish emas, balki integratsiyalab o`qitish orqali o`quvchiga
atrofimizdagi dunyoning
yaxlitligi haqida tasavvur
berishdir.
Olimlarning
ta’kidlashicha, integratsiya
O’quvchi dunyoqarashini
shakllantirishni tezlashtiradi.

O`simliklar ildizining mineral oziqlanishiga doir mavzularni o`rganishda fanlararo kompetensiyarni shakllantirish uchun kimyoviy elementlar va ularning xususiyatlarini, tuproqning fizik xossalariga oid ko`nikmalarga ega bo`lishi kerak.

Ko`pgina qishloq xo`jalik ekinlarining sifatini ularning zichliklarini o`lchash orqali aniqlash mumkin. Xalqimizda ko`rinishi bir xil, lekin qo`l bilan chamalaganda og’irroq bo`lgan qovun shirin chiqishi haqida gaplar bor. Demak, shirin qovunning zichligi boshqasiga qaraganda kattaroq bo`lishini tajribalar yordamida bajarib ko`rish mumkin. Xuddi shunday zichligi katta bo`lgan kartoshkadagi kraxmal miqdori boshqalariga qaraganda ko`proq bo`lishi tajribada aniqlanishi mumkin. Bu esa o’z navbatida o’quvchililardan fizika va kimyo kurslaridagi zichlik mavzusini puxta o’zlashtirishlarini talab etadi.

“Harorat” mavzusi o`rganilganda ekinlar ekish uchun yerdagi harorat, o`simlik, hayvonot dunyosi uchun quyosh nurlarining ahamiyati, shunga ko`ra, ozuqalarning energiya berishi fizika va biologiya fanlarini chambarchas aloqada olib borilishini taqozo qiladi. Demak, integratsiya o’quvchining turli fanlar bo'yicha kuzatishlari va xulosalarini tasdiqlab yoki chuqurlashtirib beruvchi yangi dalillarni topib berish manbaidir.  

Har bir urug‘ning unib chiqishi uchun ma’lum sharoit zarur. Urug` suvni o‘ziga shimib olib, bo‘rta boshlaydi va katta bosim ostida o‘sadi. Ana shu bosim kuchi ostida urug‘lar po‘stini yorib yuborishini tushunish uchun o`quvchilar fizika fanidagi bosim mavzusida beriladigan tushunchalarga ega bo`lishi zarur.

Urug‘ning unib chiqishi uchun zarur omillardan yana biri haroratdir. Turli o‘simliklar urug‘i unib chiqishi uchun turli xil haroratni talab qiladi. O’quvchilar o’simliklar hayotida haroratning minimal, optimal va maksimal qiymatini farqlashi uchun fizikadagi mazkur mavzuga oid ko’nikmalarga ega bo’lishi zarur.

Suv faqat urug‘larning bo‘rtishi uchun emas, balki rivojlanayotgan maysalaming oziqlanishi uchun ham zarur, chunki unda urug‘dagi oziq moddalar eriydi, kraxmal shakarga aylanadi. Bug‘doy maysasidan tayyorlanadigan sumalakning shirin bo‘lishiga sabab ham ana shunda.

Undan tashqari o’simliklar tomonidan suvning tabiatdagi aylanma harakati ham ta’minlanadi. Bu esa o’z-o’zidan botanikaning geografiya, ekologiya, fizika va kimyo fanlari bilan aloqasini yana bir bor isbotlaydi.

Fotosintez jarayonini
ham fizika va kimyoning
boshlang’ich kursini to’la
o’zlashtirmasdan o’rganishning
sira imkoni yo’q. Bu esa
o’z navbatida umumta’lim
maktablarida o’qitiladigan
har bir predmet mazmuni
yoritilishi davomida biri
ikkinchisini mantiqan boyitib
boradi va to’ldiradi degan
xulosani beradi.