Доклад на ШМО кумыкского языкаи литературы "Особенности фонетики кумыкского языка"

Доклад   на тему: «Фонетика кумыкского языка»

     Фонетика- тилни  уьйретивде  биринчи ерде токътагъан, бек  агьмиятлы  бёлюк.Яшлагъа  тилниуьйретив фонетикадан  башлана. Фонетика  авазланы этилиши, айтылышы  авазлар бир-бирине таъсир этип болагъан  авазардагъы алышынывлар гире. Къумукъ тилни сёйлешлеринде бир-бир авазлар башгъа-башгъа тюслерде айтыла,сонг да бир-бир авазлар къаттылыкъда,йымышакълыкъда,инчелик де,  къалынлыкъда адабият тилде йимик айтылмай,бары да юртларда  авазлар  бир йимик къолланмай. Шулай гьаллар фонетиканы гечивге  аслу талаплар сала:          

а)тилде гьар авазны тюз айтып,айтылышын мердешлендирмеге тюше;

б) бир авазны юрталарда  башгъа-башгъа  кюйде айта

буса,тюз айтылышны уьстюнде  мекенли ишлеме герек:

в) авазлар бир-бирине таъсир этип болагъан алышынывланы къумукъ тилде тюз сёйлеген нормасын тилде беклешдирме тюшер:

г)авазлар сёзню башында,ичинде,ахырында алыны-шагъан кюйлерине тергевлю  болма тарыкъ;

д)созукъланы ва тутукъланы  айтылышындагъы баш-гъалыкъдагъы,оланы савлай табиятдагъы  башгъалыкълагъа аслу  тергев берме герек;

е)аваз  ва  гьарп башгъа-башгъа затлар экинине яшланы  тергевюн бакъдырма  тюше;

ё)фонетика дарслар  авазлан тюз айтыгъан,такрарлап,

тилде  айтылышын мердешлендиреген ,сёзлерде  тюз  айтагъан,сёйлейген дарс  экенге  аслу  тергев  берип,тил   оьсдюрюп  масъалаланы да унутма  ярамай.

Къумукъ тилни  аваз  къурулушу  булан яшлар  биринчи   класдан  башлап  таныш .Олар  биринчи класда уьйрене,  авазлардан   бувунлар, сёзлер эте, сёзлерден  жумлалар къура.Биринчи  класда  авзланы тюз  айтылышына  айрыча  тергев бериле.Авазланы айтылышы кёп авуз  тапшурувлар булан  яшланы  тилинде  беклеше. Биринчи класда  авазлардан  бувунлар этив,сёзлени  бувунлагъа  бёлюв йимик   ишлер де  юрюле.

    Экинчи  класда  яшлар  авазланы  да,  гьарпланы да  башгъалыгъын  англай. Олар   ё.е.ю.я   гьарпланы къолланышы  булан таныш бола.Бир-бир  авазланы    айтылышына  ва  язылышына  тергев  бериле.Масала:   (нг) (ж)  авазлар;  эки  къабат  тутукълар ; ъ.ь  гьарпланы  къолланышы.Уьчюнчю  класда   охувчулар   мекенли  кюйде   фонетиканы   уьйренме   башлай.Бу  класда  созукъ  авазлар  гечиле,оланы   этилеген   кюю,   айтылагъан  кюю,  нечик   гьапрлар  булан    язывда  гёрсетилени  кюю   уьйретилеше.Созукъ   авазлар   тавушдан   этиле.Олар    пуршавлукъгъа   урунмай   чыгъа,тавуш   толкъунну   сёйлев  санлар я къысмай, я токътатып,сонг  йибермей. Созукъ  авазлар,сёйлев  санлар   тюрлю-тюрлю   къалиплеге    гирип   этиле  тилни  арты  яда   алды   ийишли   даражаад   танглавгъа  гётерили , эринлер  бюрёлев алгъа   тебериле  яда   ачылып   тура.

    Дёртюнчю  класда   2 ва 3  класларда    гечилген     материал     такрарлана.    Тутукъланы  гьакъында,бувунну   гьакъында    маълуматлар  бериле. 

                            Созукъ  авазлар.  Созукъ    авазланы   бёлюклери.

    Созукъ   авазлар  шулай  бёлюклеге   айрыла:

1.Тилни  не ери  ортакъчылыкъ   этегенине   къарап

    А)Тил алды   созукълар(инче)-и.э.оь.уь.;

     Б) Тил  арты   созукълар (къалын)-а.ы.о.у.

2.Тил  танглавгъа   не  даражада    гётерилегенине  къарап;

     А) Тар созукълар: и.ы..у.уь.

     Б)  Орта   созукълар: о.оь.э.

     В) Генг  созукъ: а.

3. Эринлени    ортакъчылыгъына   къарап:

     а)Эринли: о.у.оь.уь.

      б)Эринсиз: а.ы.э.и.

Созукъ  деген   атны   маънасы- тавушгъа  къавгъа  къошулмай   созула  деген     маъна.Созукъ  авазланы  къалын  да,инче де  болмакълыгъы  тилни  ва   тнглавну  не  ерге   ортакъчылыкъ   этеген  булан   байлавлу :къатты   ерилеге,йымышакъ   ерилеге.

             Созукъ   авазланы   къолланышы.

Созукъ   авазланы  хасиятларын,айтылышын,къолланывун  сёз   материалны   уьстюнде   ишлеп  оьтгерме   тарыкъ.

Масала:  Учитель   яшлагъа  «Бизин   абзар»  деген   темагъа   сёзлер     язмагъа   тапшура. (Шо  1-нчи  сёзлюк   артдагъы  дарсланы   гечегенде   де   шо   сёзлюк   къоллана   туражакъ).

№1.Къапу, абзар, терек, аран, эшик,  гётерме, отлукъ, бичен, салам,т авукъ-уя,  шинта, ит-уя ,уьй, терезе, халча, хали, отбаш, тахта,  печь,  къазан,  стол,т ёшек, ястыкъ, диван,  карават  кийиз,   намазлыкъ. къумман, сандыкъ, назбериш, шанжал, китап , ручка,  къашыкъ,  сагьат,чомуч,,чолпу, элек, ун, самурсакъ, согъан,.

Шо  сёзлени гьар  яш  охуп, къалгъан  яшлар   ёкъ   сёзлени яза  туруп, сёзлюкню   толтурма  герек, биринчиси, сёзлюк  мекенли  толгъан   сонг,а нглашылмайгъан   сёзлени   уьстюнде  де  ишлеген  сонг, фонетика   масалалар  гечилме  башлана : (а) аваз  сёзню  башында  гелеген, ортасына, ахырында  гелеген  сёзлерден  тапкъырлар этилине.

     Сонг учитель  биринчи  тапкъырны  охута ,(а)  авазны айтывуна  тергев   бериле, (а)  аваз   сёзню   ортасында гелеген   сёзлени  охуй   ва  башында  йимик   ачыкъ   тюгюл   экинине   тергев  бериле.

(а)  аваз  сёзню  ахырында  къолланагъан   тапкъыр   охула,созулуп   айтылсада  сёзню  башында йимик  гючлю  ва ачыкъ   тюгюлю  не  тергев  бериле.Масала:                   

алма                   къашыкъ                     алма

абзар                  гамиш                         каза

аран                    тахта                           жагъа

аргъан                 тетрадь                    халча

арив                     диван                       тахча

Экинчиси, (о.оь)   авазлар   булангъы  сёзлени  эки   тапкъыр  этилине:

 Оракъ                        оьрдек

 Тогъанакъ                 гёдек

Хонажин                     тёшек

Отлукъ                          гётерме

Согъан                         тёнгек

(о.оь)  авазлар   сёзню   башында   болсада,ичинде  болсада,  биринчи   бувун да  тюгюл къолланмайгъанлыгъа  токъташдыра.

№2.Уьй  ва къыр жанлар, хурт- къомурсгъа (мунда  гьайванланы   балаларыны  атларынада   языла).

   Сыйыр, гамиш,  гёдек,  бузав, хонажин, тана , бугъа,  къозу, келче, ирк, къой, гидив, эчки,,эркеч, ат,  байтал, тай, аргъумакъ,  тулпар,  эшек,  къодукъ,   къочкъар ,улакъ, теке,  хораз, тавукъ, жижек, бабиш,  къаз, сарипай, гёгюрчюн, гюкюк, арслан къаплан, бёрю тюлкю, къоян, кюрт-тавукъ, чычгъан, мишик, лобан, мияма,къомурсгъа, къаннала, къасарткъы, сюйрюжи-бин, къаражибин, телижибин, ченгертки, кирпи, чагъан, йылан, хурт, аюв, къабан, атъялман, атъёкъ, гечекъуш, дувадакъ, къаракъуш, савусгъан, къарылкъач, мыхый, сыйырткъыч, жымчыкъ, бакъа, гесертки, бёдене, маймул,.

(о.оь)  авазлар  булангъы    сёзлени айрыча тапкъыр-лар этип,(у.уь) бар  сёзлени  де  айрыча   тапкъырлар  этип (о) ва (оь)  авазланы.(у) ва (уь)  авазланы къаршы салып,мекенли  бир-биринден  башлагъалыгъын   гёр-сетип,шо  авазланы   айтылышын   тилде  мердешлен- дирме  тюше.Шо  иш  шулай  юрюле.

а)учитель  биринчи  тапкъырны охуй,

б)айры –айры яшлагъа охута;

в)класны бир яны бирче  айта, къалгъанлары  тынглай, сонг бириси якъ айта;

г)  авазланы айры-айры бары да яш  бирче   айта;.

    Шолай  ,бары да  тапкъырланы  уьстюнде ишлеген сонг (о)  авазны (оь)  авазгъа  къаршы  салып ,шо  иш  бардагъы   керен   оьстериле;  учитель (о)  бар  тапкъырдан да,(оь) бар  тапкъырдан да  бирер  сёз  охуй  туруп  охуп  чыгъа   .Яшлар  оланы  айтылышындагъы   башгъалыгъына  тергев бере.Сонг  яшлагъа да шолай   охута.Сонг бары да класгъа охута.Шолай (у,уь)  авазланы  уьстюнде де ишлене..

Шо  ишлевню : (о,у)  авазланы  къалын  айтылагъаны тилде  беклеше;  (оь,уь)  авазланы  инче   айтылагъаны  да  тилде  беклеше.

о                          оь                             у                    уь

онг                      оьт                         улакъ             уьртю

орман                 оьлен                   тувар             тююл

Яшлар дёрт  де  авазны   сёзню ичинде  айтып  уьйрене.Сонг да шулай   гьалгъа  тергев  бериле.

(о.оь)  авазлар   биринчи  бувун да къоллагъанына;

(у.уь)  -биринчи-экинчи  бувунлар  да кёп  къолланагъанына.