Доклад по лезгинскому языку: "Устное народное творчество"

Лезгияр Рагъэкъечlдай патан Къафкъаздин бинедин ва къадим халкьарикай сад я.  Ам Кьиблепатан Дагъустанда ва Кеферпатан Азербайжанда Самур вацlун кьве къерех  тирвал яшамиш жезва.      Лезги чlал ибрийско­кавказский чlаларин хизанда  Дагъустандин чlаларин сихилдик  акатзава .Чи чlал гуьнепатан ,ахцегь,къуба ва яркlарин нугъатрикай ибарат  жезва.Эдебиятдин чlалан бине яз гуьнепатан нугъат кьабулнава.        Дегьзаманайрилай инихъ лезгийри чил гьялуналди ва мал­къара кутуналди кьил  хуьзвай.И кардин гьакъиндай археологрин ахтармишунри ,халкьдин хуьруьн майишатдин  календарди, хуьруьн майишатдихъ галаз алакъалу дуланажагъди ва халкьдин сивин  яратмишунри шагьидвалзава.Лезгийрин яшайишда багълар кутунин ва сеняткарвилин  пешеярни вилик фенва.         Гзаф виш йисарин къене   Дагъустандин халкьари чпин чил,чпин милливал ва  кьилдинвал хуьн патал къецепатан гзаф гьужумчийрихъ галаз  ,месела,персерихъ,арабрихъ,мугъулрихъ,Т имуран кьушунрихъ,осман­туьркерихъ галаз  хьайи дявейра кьегьалвилер къалурна.Анжах Урусатдик экечlайла(1813) Дагъустандин  халкьар къецепатан гьужумчийрин гужарикай хкатна ва а халкьариз ислягьдаказ чпин  яшайиш ва меденият вилик тухудай мумкинвилер ачух хьана.           Винидихъ лагьай гафарикай хкатзава хьи, Дагъустандин амай халкьарихъ хьиз,  лезгийрихъни арабар къведалди гьукуматдин тешкилатар ва чпин къадим меденият хьана.        Халкьдин медениятдикай рахадайла, гьелбетда , адан кхьинрикайни,а кхьинар арадал  атай вахтуникайни ва а кхьинри халкьдин тарихда гьихьтин роль къугъванатlа,гьадакайни  ихтилат кватда.          Дагъустандин амай халкьарихъ хьиз, лезгийрихъни кхьинин «цlирер» лап алатай  яргъал йисара  аваз хьанай.         Са кар къейд тавуна жедач.Къадим заманайрин лезги эдебият албан чlалал,юкьван виш  йисаринди араб ва туьрк чlаларал яратмишзава.   ХVIII­XIX лагьай асирра лезгийри,арабрин кхьинрал бинеламиш хьана ва абурук  чпин  чlаларин сесерихъ галаз алакъалу дегишвилер кухтуна , чпин дидед чlалал ктабар  кхьизва.Чав агакьнавай Етим Эминан,Кьурагь Сейфуллагьан ва араб гьарфаралди лезги  чlалал кхьей маса шаиррин эсерар гьа жергедай я.         1871­йисуз халкьдин марифат хкажунин рекье женгчи хьайи Къазанфар­бег  Зулфукъарова урус ва латин графикадин бинедаллаз лезгийрин букварь «Куьредин жуз»  акъудна.И ктабдикай цlийи девирдин милли кхьинрин рекьяй чапдай акъатай сад лагьай  ядигар хьана. 1 А.М.Гьоркийди гьахълудаказ вичин са келимада лагьайвал, «халкьдин сивин  яратмишунар чир тахьанмаз, халкьдин тарих чир хьун мумкин туш.Лап дерин  дегьзаманайрилай эгечlна фольклор, къакъат тавуна ва са вичиз хас жуьре хвена ,тарихдихъ галаз санал са . физва».        Чи халкьдихъ вичин тарих,мецин эсерар,литература ва культура ава .Лезги халкьдин  мецин яратмишунра фольклористикада малум тир саки вири жанрияр гьалтзава:  зегьметдин,календардиз талукь ва адетрихъ галаз алакъалу манияр;хзандизни  дуланажагъдиз талукь, эпический,игитвилин ва тарихдин манияр;манияр­фикирар;пата­ къерехда кьил хуьз физвайбурун манияр;элегияр ва ясдин лугьунар;сатирадин ва  муьгьуьббатдин манияр ва мсб.      Йисан вахтарихъ ва халкьдин адетрихъ галаз алакъалу поэзия («Пешапай»­ кьурагь  чlавуз марфадиз эверун ва «Ала­пехъ»­ чlимел чlавуз ракъиниз эверун)­ халкьдин  яратмишунрин лап куьгьне жанрайрикай  сад я. «Пешапай» гатфарин бередихъ галаз  алакъалу я, «Ала­ пехъ» зулун бередихъ галаз алакъалу я.                                                           Поэтика вилик финин жигьетдай килигайла, хизандинни кlвалин – йикъан месэлайрихъ  галаз алакъалу манийрини   (  абурук гьакl мехъерин маниярни,ясдин лугьунарни акатзава)  чпел кьилди фикир желбзава.      Мехъерин манияр тир «Перизада», «Свас тухун», «Сусаз тахт мубаракун» иллаки  машгьур я. Абура вичин кьисметдиз табий,къени ва вич хуьдай касни авачир жегьил рушан  къамат яратмишнава.И манийри лезгийрин лап къадим тарихдал ва яшайишдал эки  хъичирзава, итимар кьилевай тухумрин алакъайри агъавалзавай обществода дишегьлидин  гьал гьихьтинди тиртlа къалурзава.                       Манияр лугьузвай бязи дишегьлийрин бажарагъдин кьетlенвилер иллаки  «ишелра»ва «лугьунра»­ шииратдин жавагьирра , чпин тlварар квахьнавай дагъви  дишегьлийри тlуькlуьрнавай бендера ачух жезва.Гьам мана­метлебдин,гьамни кlалубдин  жигьетдай вини дережада авай ишелар­ яни кьейи чубандихъ,  лежбердихъ,гъуьлуьхъ,стхадихъ авунвай лугьунар а кардалди рикlел аламукьдайбур жезва  хьи,абура ихтилат дидедин , хендедадин,вахан,рушан ва сусан мецелай физва ва абур  кьейидахъ галаз чан алайдахъ галаз хьиз рахазва, а ишелар мусибатдин лишанар дериндай  аннамишунивни лирикадин милайим гьиссерив ацlанва.       Гзаф асирра къецепатан чапхунчийрихъ галаз хьайи къати женгера вич яз амукьай лезги  халкьди эпикадин игит Шарвилидин къаматда аваз къагьриман касдин суьретни  яратмишна.Шарвилидикай халкьди гзаф риваятар, кьисаяр,манияр ва лугьунар  туькlуьрнава.Шарвилидикай хкетарни риваятар халкьди михьи  рикlелди ва къанихвилелди  кьабулиз хьана, вучиз лагьайтlа,Шарвилидин къаматдай халкьдиз вич азаддай ва вич вири  зулумрикай хуьдай къагьриман яз аквазвай. 2 Халкьдин яратмишунрин виридалайни гзаф сивера ва несилрин арада машгьур хьана  чкlанвайди кьуд цlарцlикай ибарат манияр я.Абурун тематика гегьеншди я.Иник  яшайишдин гьахъсузвиликай,четин зегьметдикай,дердерикай­гъамарикай,муьгьуьббатдикай тир манияр акатзава.Амма виридалайни кьилин тема муьгьуьббатдин тема тир.      Манияр­бендер дагъви дишегьегьлийри яратмишзавай.Абуру а манияр чуьлда  кlвалахзавайла ва я кlвале гам хразвайла туькlуьрзавай.Кьиле итимар авай яшайишдин  шартlара дишегьлийри чпин рикlин хияларни мурадар анжах манийра ачухарзава.     Бендерик­манийрик манияр­диалогарни акахьзавай дуьшуьшар гьалтзава.        Лезги халкьдин сивин яратмишунрин вири жуьрейра зегьметчи инсанрикай еке  гьуьрметдивди раханва.Агъзур йисара сиверай­сивериз,несилрилай –несилрал къвез чал  агакьнавай фольклордин эсерар,шаксуз,лезгийрин литературдин  къиметлу чешмейрикай  сад хьана.        Лезги литературадихъни виш йисарин тарих ава.Ам халкьдин мецин яратмишунрилай  башламиш жезва.      Чи шаииррини писателри бязи вахтара чпин яратмишунра халкьдин  мецин эсеррикай  менфят къачузва ва я гьабуруз мукьва эсерар яратмишзава.Агъадихъ за жува абурун  яратмишунар ахтармишайла жагъай меселаяр гъизва.     ХV­XVII лагьай асиррин шаииррикай вичи дишегьлидин кьадар­ кьисметдиз еке фикир  гайи Миграгъ Къемер кьетlендиз хкатзава.Къемеран кайи рикlяй къвезвай «Кузва, лагь гум  акъатиз» ва «Кьакьан синел акьахайла»… чlалара,халкьдин мецин эсерра хьиз,кlанибур  кьисмет тахьуникай,бахтсуз муьгуьббатдикай раханва:                 Дагъларилай элкъвей рекьер                   Кьуру я ,лагь, къум акъатиз.                  К    l  ани ярди хабар кьурт    l  а                   Кузва, лагь, гум акъатиз.       Гужлу гьиссералди тафаватлу, хци фикирар хас Къемеран чlалар халкьдин мецин  яратмишунриз мукьва ятlани, абурай чаз кьилдин инсандин бахтсуз ашкъидин дерт,рикlин  агьузар,гъуцариз ийизвай аман­минет аквазва:              Я цавни чил,я цавни чил,               Цавал алай ракъар­варцар.               Кьисмет тежер рушни гада  3 Куьз халкьна бес, я чан гъуцар.       Вичин рикlе авай тlалдикай яб гузвайбурузни хабар гун патал Къемера фольклордин  приёмрикай – тlебиатдин къуватрикай куьмек кlан хьун (обращенияр), психологический  параллелизм, тикрар хьун –менфят къачунва.      ХVIII лагьай асирдин сад лагьай паюна яшамиш хьайи Мискискар Лейли Ханума вичин  «Ийимир» шиирда махарикай Туьтуькъушрахъ элкъвена, адавай вичин рикlе авай ашкъидин тlал, чинебан сир садазни чир тавун тlалабзава:             Эй Туьтуькъуш,Сад Аллагьдин хатурдай              Зи чинебан сир ашкара ийимир.               Вегьемир зун элдин вилик абурдай.               Зи чинебан сир ашкара ийимир.      Туьтуькъушра махара гьамиша кlеве гьатай инсанриз куьмекдай. Лейли Ханумазни и  аламатдин къушравай куьмек кlан хьун , адал вичин сир ихтибарун дуьшуьшдин  кар туш.       Куьре Мелика вичин лезгийринни чапхунчи мугъулрин арада кьиле фейи даведикай  яратмишнавай «Мусибат намэ» поэмада,зулум яргъал тефидайди лугьузва.  Поэмадикай,халкьдин мисалда тестикьарзавайвал,мичlи йифехъ экуь  югъни гала лугьудай  метлеб хкатзава    Кьуьчхуьр Саидан муьгьуьббатдин чlаларни фольклордин манийриз мукьва я.Месела,  халкьдин мани:              Ви буйдиз кьий, буйдиз шумал,              Шумал буйдиз кьий, гуьзел яр.             «Кlанда» лугьуз алдатмишна,             Уьзуькъара хьуй, гуьзел я. Кьуьчхуьр Саид:          Элкъвена заз килигзавай           Хъипи катран вилериз кьий.           Хкажна яхъ лацу гардан.          Яд гудайдан гъилериз кьий.                                                                                                     4 Халкьдин манийра авай рушни гада шииралди сад­садахъ галаз диологралди рахунин  къайдаяр ашукьрин ва Етим Эминан, Стlал Сулейманан,Хуьрууьг Тагьиран ва маса  шаиррин муьгуьббатдин чlалара гьалтзава.         Стlал Сулейманан эсерани чал гзаф халкьдин мисалар гьалтзава.Месела,масурман  динэгьлийрикай С.Сулеймана  сад­садахъ галаз алакъалу «Фекьи», «Фекьияр» , «Фекьияр» , «Кьве кlвачел къекъведай лам» шиирар туькlуьрна.Фекьи –фахрайрикай Сулейманал  къведалди хейлин эсерар  яратмишнай.Мисал яз,чи фольклорда малум «Савдагардин  папанни фекьидин кьиса», «Фекьини чубан», «Диндал кlеви фекьи» махар,гзаф кьадар  бендер, мисалар къалуриз жеда.      Гьелбетда,фольклордин амай эсерар хьиз,динэгьлийриз талукьбурни Сулейманаз  хъсандиз таниш тир ва абурукай шаирди менфятни къачузвай.Икl, «Фекьияр» шиирда  С.Сулеймана,махара хьиз,халкь вичин шиирдиз яб гуз гьазурзава:       За лугьун квез квек квай хесет,         Гъавурда куьн гьат, фекьияр.         Кlантlа куьне ая гуьзет,         Лап дикъет,фекьияр.    Идалай гуьгъуьнизни шаирди, халкьдин сивин яратмишунра хьиз фекьийрин  къанихвал­«Зирек халкьар я куьн гатуз,техил хтайлахъди гъутуз, кlватlиз ам ичlириз  кlатlуз,тlалабиз закат фекьияр » ва икl мад.    Хакьдин мисалар,адетар,абурун тарих чаз гзаф маса шаииррин ва писателрин эсеррани  гьалтзава.Месела, Жамидинан сатирадин эсерра гьалтзава:   Фере кlекре сифте гьарай  авурла,                       Хьана адаз ванци дуьнья къачур хьиз                      Кlуф хкажна чlехи кlекер акурла,                     Анжах вичи са цlийи крар авур хьиз.  Гьаким Къубанан эсеррани гзаф халкьдин адетар,тарих, мисалар гьалтзава.Месела: Атlун,гадарун,чукlурун гьамиша регьят я. Намус михьи инсан яргъалди яшамиш жеда. Шаирар литературадин факультет куьтягьуналди жезвач ва икl мад. 5 Межид Гьажиеван «Им къван, имни терез»романни тарихдин метлеб авай вакъиайрикай  кхьена. Ам къанни цlерид новеллайрикай ибарат я.Гьар са новелла халкьдин мисалдилай  башламишзава.Ана ихьтин мисалар гьалтзава:     Вилерин кьатlунрилай рикlин кьатlунар гужлу я.     Ацумун хъсан затl:са терефни нарази яз амукьдач.  Ихьтин мисалар чавай мадни гъиз жеда.   Халкьдин мецин эсерар школада гьар са классда  кlелзава.Чи муалллимрин везифа абур  аялриз кlанарун ва абурун мана ачухариз чирун я. Абур чириз  башламишдалди вилик  муаллимди гьар классда суьгьбет тухуда. А суьгьбетдин вахтунда аялри муаллимдин  куьмекдалди ихьтин суалриз жаваб гуда:1. Квез халкьдин мецин гьихьтин эсерар таниш я?           2.Гьихьтин манияр хуралай чида?           3.Квез гьихьтин махар чида?          4.Квез гьихьтин мисалар чида?          5.Квез гьихьтин мискlалар чида? Ва мсб. Мецин эсерар кlелна куьтягьдайла,тарсарилай кьулухъ гьар темайрай викторина тухуз  жеда.Сегьнеяр эцигайтlа жеда.  Аялрив кlвалера дафтара чlехибурувай  мисалар,мискlалар,манияр кхьиз тада.  Мисалар,мискlалар лезги чlалан тарсунани ишлемишайтlа жеда. Ада тербиядин кlвалах  артухарда.     Чи арадай къвез­къвез халкьдин мецин эсерар акъатзава. Акьалтзавай несилди абуруз  фикир гузмач. Абурун фикир алай девирдин ,зи фикирдалди,сад хьтин мана­метлеб авай   манийрални макьамрал желб хьанва.Эхь,чи мединият къвез­къвез вилик физва,амма  меденият гьикьван вилик фейитlани жуван ата­бубайрин  манияр,макьмар,махар,мисалар,мискlалар рикlелай ракъурна кlандач.Яшлу инсанрин  рикlелайни абур алатзава Къвердавай чи арада яшлу инсанар амукь тавунихъди,халкьдин  мецин эсерарни квахьда.Гьавиляй,чна муаллимри,аялриз абур кlанарна кlанда ва абур чи  арадай квахь тавун патал женг тухвана кlанда.                                        6 7