HdsjdgSefgsjf

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVISE INSTITUTI

“SERVISE” FAKULTETI

 

“MARKETING” KAFEDRASI

Маvzu: Korxonada internet marketingdan foydalanishni takomillashtirish

( Pepsi-Co kompaniyasi misolida)

 

Bajardi: “Servis” fakulteti, “Маrketing” ta’lim yo’nalishi, 2-kurs MR-120 guruhi talabasi Jamshid

Ilmiy rahbar: “Marketing” kafedrasi o’qituvchisi  S.K.Boyjigitov

 

 

KURS ISHI

 

 

 

                             

 

 

 

SAMARQAND-2021

“Marketing” fani bo’yicha yozilgan kurs ishiga

TAQRIZ

MR-120  guruh talabasi   _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________

 

Yuqoridagilardan kelib chiqib, talaba tayyorlagan  kurs ishini himoyaga tavsiya etish _______________________ deb hisoblayman.

 (mumkin yoki mumkin emas)

Kurs ishi rahbari:

“Marketing” kafedrasi                                                               S.K.Boyjigitov

Kurs ishi himoyasi berilgan  savollar:

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Talaba berilgan savollarga javob berish darajasi ____________________________________________________________________________________________________________________

 

Talabaning jami to‘plangan balli ____________________

 

Kurs ishi himoyasi komissiya a’zolari:

1. “Marketing” kafedrasi dots.v.b.                ___________              D.H.Xolmamatov

2. “Marketing” kafedrasi kat. o’q.                 ___________              B.Sh.Musayev                     

3. “Marketing” kafedrasi ass.                        ___________              H.I.Allayorov                                                                                         

Kurs ishi himoyasi o’tkazilgan kun “____” ____________ 2021 y.                                                                                          

 

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA

O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI

MARKETING KAFEDRASI

TASDIQLAYMAN

Kafedra mudiri_______________

«___»________________ 2021

“Servis” fakulteti 2-kurs MR-120 guruhi talabasi Elbekn Temirov

KURS ISHI BO‘YICHA TOPSHIRIQ

Kurs ishi mavzusi: Korxonada internet marketingdan foydalanishni takomillashtirish ( Pepsi-Co kompaniyasi misolida)

2. Dastlabki ma’lumotlar:

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Tavsiya etiladigan adabiyotlar: 3.1. Ergashxodjayeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. T.: Iqtisodiyot, 2019, 305 bet.

3.2. Ergashxodjaeva Sh.J., Nazarova F.M., Karimova R.N. Xalqaro marketing. Darslik. – T.: Iqtisodiyot, 2019.-345 b.

3.3. Котлер Ф. Основы маркетинга. 5-е изд./Ф.Котлер, А.Гари. – М.: Вильямс, 2016.-752 с.

3.4. Gary Armstrong, Philip Kotler, Michael Harker, Ross Brennan. Marketing an introduction. England, 2016, Paperback: 720 pages, Pearson.

4. Karta, sxema, grafik materiallar ro‘yxati: __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

5. Kurs ishini bajarish asosiy bosqichlari	Topshirish vaqti

6. Qo‘shimcha ko‘rsatmalar: ___________________________________________________________________________________________________________________________________

Vazifa berilgan sana:

Kurs ishi rahbari: S.K.Boyjigitov

Reja:

Kirish

1. Korxona faoiyatini tashkil qilish jarayoni

2. Internet marketing haqida

3. Korxona faoliyatida internet marketingning o’rni

4. Pepsi-Co kompaniyasining jarayonida  internet marketingni o’rni

Xulosa va taklifar

Foydalanilgan adabiyotlar

 

KIRISH

 

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Hozirgi kunda ko’plab firma va korxonalar o’z firma va korxonasini rivojlantirish uchun turli xildagi harakatlarni qilishmoqda bular jumlasidan marketing tadqiqotlari ham asosiy o’rin egallaydi chunki har bir ishlab chiqaruvchi o’zining tovarini bozorda birinchi bo’lishini xohlaydi va shuning uchun ham Marketing hozirgi sharoitarda juda ham manfaatli yo’ldir.

Korxona va firmalar o’z faoliyatini kengaytirish uchun istemolchilarni va bozorni o’rganishni o’z oldilariga asosiy maqsad qilib olgan. Internet marketing ham asosiy maqsad loyihaga qo'shimcha foydalanuvchilarni jalb etish va eski mijozlarni yana biror bir mahsulot sotib olishga undash. Internet Marketing quyidagi usullar bilan loyihaga bo'lgan tashriflar sonini oshirishi mumkin: Qidiruvchi tizimlariga optimizatciya qilish (SEO), E-mail habarlari orqali reklama faoliyati(E-mail marketing), turli hil bannerlar orqali tashrif qiluvchilarni jalb etish (Display Marketing), reklama tekstini tashrif etuvchi tomonidan har bir bosilganligi uchun pul to'lash(CPP).

Kurs ishi maqsadi va vazifalari: Kurs ishidan asosiy maqsad va vazifasi shundan iboratki har bir korxona o’z faoliyati davomida internet marketingdan keng darajada foydalanishini taminlashni yo’lga qo’yishdir va bunda quydagi vazifalar bajariladi:

Internet marketingning nazariy asoslari.

Korxona va firmalarning faoliyatida internet marketingning  o’ziga xos xususiyatlari

Tadbirkorlik faoliyatida internet marketingning o’rni

Pepsi – CO kompaniyasining marketing faoliyati

Pepsi – CO kompaniyasi faoliyatini internet marketing orqali jadallashtirish

Kurs ishi mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Kurs ishi mazkur ilmiy tadqiqot jarayonida biznes marketingi, tovar va xizmatlar marketingi, marketingga oid ilmiy, amaliy va ixtisoslashtirilgan adabiyotlardan keng foydalanildi.

Bozorni segmentlashda marketing tadqiqotlarini qo’llashga takomillashtirishda O’zbekiston Respublikasida marketing elementlaridan foydalanish sohasida izlanish olib bo rgan marketolog olimlar G’ulomov S.S., Salimov A.S.[1], Qosimova M.S, Axunova G., Jalolov J.J.[2], Soliyev A.[3], Boltaboyev M.R.[4], Qoriyeva Yo.K., Yuldashev N.Q., Ergashxodjaeva Sh.J.[5], Abduhalilova L.T. larning izlanishlarida o’z aksini topgan.

Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Kurs ishining obekti sifatida Pepsi – Co kompaniyasi tanlab olingan.

Kurs ishing predmeti – Korxonalarda internet marketing orqali korxona faoliyati rivojlantirishdir va shu jumladan Pepsi kompaniyasida internet marketingi qanchalik muhum ro’l o’ynashini aniqlashdir

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, 4ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.

 

1.    Korxona faoliyatini tashkil qilish jarayoni

 

Har bir korxona faoliyati samaradorligi, bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatda yengib chiqish va ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil etishga bog’liq bo’ladi. Korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi bir qator omillarga bog’liq bo’ladi. Ular jumlasiga:

talab va taklifga asoslangan holda, qachon, qaysi vaqtga, qancha va qanday sifatda mahsulot ishlab chiqarishni to’g’ri aniqlash;

·        ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologiyaning oqilona holatini tanlash;

·        manbaalar bilan doimiy ravishda va o’z vaqtida ta’minlanishiga erishish;

Asosiy va aylanma kapital miqdori, mahsulotning sotish shakllarini tanlash kabi savollarga javob topish talab etiladi. Bu esa korxonada xo’jalik faoliyatini rejalashtirishni talab etadi. Bir qator samarali ish yurituvchi korxonalar tajribasi keskin raqobat holatida rejalashtirish iqtisodiy o’sish va yuksalishning bosh sharti ekanligini ko’rsatadi.

Bu o’z navbatida rejalashtirishning mohiyatini anglatadi va quyidagicha namoyon bo’ladi:
- imkoniyatlarni tanlab olish, taqqoslash mavjudligi bilan aloqadorlik;
- tanlab olingan variant qaror qabul qilishda asos bo’lishi;
- rejalashtirish qaror qabul qilishning uzluksiz jarayoni bo’lishi, bu davrda doimiy ravishda vaqt, maqsad va vazifa oydinlashtirib boriladi. Ya’ni, mahsulot ishlab chiqarishdan tortib, tosotishga qadar bo’lgan jarayonlar uchun maqsadga erishish strategiyasi aniqlanadi. Aniq rejaqismlari ishlab chiqiladi va barcha ko’rsatkichlar koordinatsiya qilinadi;

- rejalashtirishning asosiy qonuniyati: foydali ishlash va korxona egalari, tahsischilar, aktsiyadorlar jamoasi va davlatni manfaatdorligini ta’minlanadi;
- rejalashtirish ishlab chiqarish omillari va mazmunidan xarakteridan kelib chiqib, uzoq muddatli va o’rta muddatliga bo’linadi. Masalan, mashina va qurilmalar sotib olish va ulardan foydalanish, kadrlar siyosati, mahsulot turlarini aniqlash va sotish bozorlarini tanlash uzoq muddatli rejalarda hisobga olinadi. O’z vaqtida ishlab chiqarishni xomashyo va materiallar bilan ta’minlash joriy rejalarda o’z aksini topadi. Bunday sharoitda korxonalar ishlab chiqarish programmasi to’g’ridan-to’g’ri mahsulot ishlab chiqarishni va iste’molchilar o’rtasidagi shartnomalar asosida, real iste’molni hisobga oluvchi, shundan davlatga kerak bo’lgan narsalarni, shuningdek ishlab chiqarish va resursimkoniyatlarni qanoatlantirgan holda shakllantiradi. Korxonalar darajasida rejalashtirish, mehnat jamoalarini ishlab topgan shaxsiy resruslarning hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Qattiq direktiv ko’rinishdan boshqarish munosabatlari o’rniga, iqtisodiyotni birinchi reja dinamikasi o’z-o’zini sozlovchi iqtisodiy jarayonlar, maxsus dalolatnomalar bilan qo’llab quvvatlanadigan maqsadli yo’nalish va turli rag’batlantiruchi iqtisodiy richaglar yordamida, ya’ni

· soliq va soliqdagi imtiyozlar;

· omonot va ssuda foizlari;

· valyuta kursi;

· amortizatsiya ajratmasi va boshqalar bilan boshqariladi.

Korxonalar rejalarini ishlab chiqishda, bundan buyon "rejali uslub" yo’llari va rejalash ish uslublarining takomillash asosiy ahamiyat kasb etadi. Rejalashtirish uslubini takomillashni asosiy yo’nalishlari; progressiv texnik-iqtisodiy
me’yorlash va me’yor tuzimini keng qo’llash, bundan buyon ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqarish samaradorligini ko’tarish maqsadida materiallar sarfini kamaytirish va foiz sig’imi, mehnat unumdorligini ko’tarish, yuqori sifatli mahsulot chiqarishni ko’paytirish va balansli rejani ta’minlash. Korxonani asoslangan rivojlantirish rejasi, progressiv texnik-iqtisodiy me’yorlash va me’yor asosidagi tizim orqali amalga oshiriladi. Me’yor deyilganda maksimal ruxsat etilgan o’lchamdagi xomashyo, materiallar yoqilg’i, energiya va boshqalarning mahsulot birligini tayyorlash uchun absolyut sarfi tushuniladi.
Me’yorlash o’lchovi nisbiy bo’lib, bunda mehnat qurollari, mehnat predmetlari, ularni birlik maydoniga sarfini, og’irligi, hajm va boshqalarni ishlatish darajasini xarakterlaydi. Qo’llanilayotgan texnik - iqtisodiy me’yorlar va me’yorlashlar progressiv bo’lishi kerak. Ularni zamonaviy ilmiy rivojlanish darajasini ishlashda, texnikalar, texnologiyalar, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etish, ishlab chiqarish quvvatidan to’larok foydalanish va yuqori ishlab chiqarish tajribasini hisobga olish kerak. Me’yorga texnik iqtisodiy ishlarning tashkiliy sharti rejali davr uchun asos qilib olinadi.

Texnik - iqtisodiy me’yorlar va me’yorlashtirish quyidagi gruppalar bo’yicha ishlab chiqiladi:

Jonli mehnat sarf me’yori (mahsulot birligiga ishchi vaqt sarfi me’yori, vaqt biriligiga mahsulot chiqarish me’yori, xizmat ko’rsatish me’yori, ro’yxatdagilar me’yori) Materiallar sarf me’yori (xomashyo, materiallar, yoqilgi energiya, komplektlash buyumlarini solishtirma sarf me’yori). Mehnat qurollaridan foydalanish me’yorlari (mashinadan, jihozdan, mexanizmdan, inshootlaridan, asboblaridan foydalanish me’yorlari). Ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish me’yorlari (ishlab chiqarish davrining davomiyligi tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi, xomashyo zahiralari, material, yoqilg’i). Loyihadagi korxona ishlab chiqarish Sexi, agregat, moslamani ishga tushirish quvvatini egallashni davomiyligi me’yori. Me’yor va me’yorlashlar mahsulot tannarxini aniqlashga xizmat kiladi.

Rejalarni texnik - iqtisodiy asoslanish kerakligi va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish oldindan reja ko’rsatkichlar tizimini aniqlaydi. Korxonani rivojlantirish rejasi va uning mohiyati Rejalarni texnik iqtisodiy jihatdan asoslashda ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Ko’rsatkich bu topshiriqning ifodalanish formasi. Ko’rsatkichlar tizimi esa ko’rsatkichlarning mazmuni mohiyati va ifodalanishi majmuidir.Ko’rsatkichlar tizimiga quyidagi talablar qo’yiladi:

Birinchidan: ma’lum bir maqsad va adresga qaratilganlik.

Ikkinchidan: barcha sub’ektlar uchun umumiylik.

Ko’rsatkichlar tizimiga quyidagilar kiradi:

1. Natura va qiymat.

2. Miqdor va sifat.

3. Tasdiqlangan va hisob-kitob.

Rejalashdagi qo’llaniladigan ko’rsatkichlar, son va sifat, hajm va solishtirma ko’rsatkichlarga bo’linadi.

1.Sonli ko’rsatkichli reja absolyut o’lcham bilan ifodalanadi. Bunga: tovar hajmi, sotish  hajmi, ishchilar soni, ish haqi fondi, foyda summasi, turli ishlab chiqarish resurslarini sarfi (metall, yonilg’i va boshqalar.) 2.Sifat ko’rsatkichlari nisbiy o’lchamda hisoblanadi. Ular ishlab chiqarishni iqtisodiy samarasi, uning alohida omillari bilan ifodalanadi. Bu mehnat unumdorligini o’sishi, mahsulot tannarxini kamayishi va boshqalar. Sifat ko’rsatkichlari, son ko’rsatkichlarning o’zaro nisbiyligini ifodalaydi Masalan, ishlab chiqarish rentabelligi, fond qaytimi, mahsulot sifati va boshqalar. Son va sifat ko’rsatkichlarining o’zaro bog’lanishi va o’zaro ta’siri korxona jamoasi mehnatini samarali tashkil etish uchun, uzluksizlikni va ishlab chiqarishni o’sish proportsionalligini ta’minlash, ishchilarni ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yo’naltirish uchun bitta ko’rsatkich masalan, tovar mahsuloti hajmi kamlik qiladi, bunda bar qator
o’rsatkichlar tizimi kerak bo’ladi. Son va sifat ko’rsatkichlarini hisoblash, soha ishchilarini ishlab chiqarishdagi mahsulot chiqarish hajmiga yo’naltirilgangina bo’lmasdan aholi uchun kerakli bo’lgan mahsulot ishlab chiqarish kerak, xalq xo’jaligiga tur bo’yicha, kerakli sifat talabida kam sarf qilish bilan foyda ko’rinishidagi samara olish kerak. Ushbu muammolarni hal etish yechimi, korxonani bozor munosabatlariga o’tishi hisoblanadi. Hajmli ko’rsatkichlar ishlab chiqarishni bir butun absolyut o’lchamlari, unda qatnashayotgan alohida jarayonlar, omillar bilan belgilanadi. Masalan, ishlab chiqarishni bir butun hajmi, mexanik ishlovlar, yig’im, mehnat sarflari, material resurslari va boshqalar hajmlari. Solishtirma ko’rsatkichlar ikki yoki bir qancha o’zaro bog’langan ko’rsatkichlarni belgilanish nisbiyligi. Masalan, mahsulot birligiga metall sarfi, ishlab chiqarish quvvati birligigi kapital qo’yilma va boshqalar. Tasdiqlangan ko’rsatkichlar yuqori davlat organlari tomonidan beriladi, bajarilishi majbur hisoblanadi. Masalan, yalpi paxta hosili. hisob-kitob ko’rsatkichlar tasdiqlangan ko’rsatkichlarni asoslashda foydalaniladi. Ularga ekin maydoni, hosildorlik, ishlab chiqarish quvvati, quvvatdan foydalanishni misol qilib olishimiz mumkin. Korxonani rivojlantirish rejasiga quyidagi asosiy bo’limlar kiradi:
1. Soha mahsuloti ishlab chiqarish rejasi (ishlab chiqarish programmasi).
2. Fan va texnikani rivojlantirish rejasi.

3. Ishlab chiqarishda iqtisodiy samaradorlikni oshirish rejasi.

4. Kapital qurilish va kapital qo’yilma rejasi.

5. Material texnik ta’minot rejasi.

6. Mehnat va xodimlar rejasi.

7. Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotni sotish rejasi.

8. Moliyaviy reja.

9. Korxona va birlashma jamoasini ijtimoiy rivojlantirish rejas

10. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resruslardan unumli foydalanish rejasi.

Mahsulot ishlab chiqarish rejasi ishlab chiqarishdagi alohida turdagi mahsulotga

belgilanadigan natural va qiymat ifodasidagi topshiriq bo’lib, kelajakda mahsulot sifatini oshirishni ko’zda tutadi. Mahsulot hajmini aniqlash uchun tovar mahsulotni qiymati va uni sotish ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Fan va texnikani rivojlantirish rejasi - uning bosh ahamiyati - ilmiy texnik taraqqiyotni
tezlashtirish, shu sababli, ushbu tadbirga ilmiy tadqiqot ishlari, ishlab chiqarishda mahsulotning yangi turini ko’paytirish, progressiv texnologiyani joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish, mehnatni ilmiy asosda tashkil etish kiritiladi. Fan va texnikani rivojlantirish ko’rsatkichlari mamlakatda birinchi ishlab chiqariladigan mahsulotni yo’lga qo’yishda, mexanizatsiya darajasi va mehnatni avtomatlashtirish, asosiy va yordamchi ishlab chiqarishga ajratish, rejali davr uchun, ishlab chiqarishni texnik darajasini oshirish tadbiri bo’yicha nisbiy ishchilar sonini kamayishi, mehnat unumdorligini ortishi va tovar mahsuloti tannarxini kamayishi, shuningdek soha korxonalari ishlab chiqarish uchun uslubiy bo’lgan ko’rsatkichlar - ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati, jihozlardan foydalanish, ishlab chiqarishdagi material sig’imi, mehnat unumdorligi natural ko’rinishi va boshqalar hisoblanadi. Ishlab chiqarishda iqtisodiy samaradorlikni oshirish rejasi - unda umumlashgan ko’rsatkichlar, ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini oshirish, jonli mehnat iqtisodiy samaradorligini oshirishni umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari - asosiy fondlar, aylanma vositalar kapital qo’yilma, material resurslar beriladi. SHu ko’rsatkichlar sonidan sof va tovar mahsuloti ishlab chiqarishni o’sish surhati, umumiy rentabellik, bir so’mlik tovar mahsulotiga xarajatlar, mehnat unumdorligini o’sishi va aylanma vositalari aylanish sonini o’sishi bilan ifodalanadi.

· Kapital qo’yilishi va kapital qo’yilma rejasi - yangi qurilish, ishlab turgan korxonalarni kengaytirish va rekonstruktsiya qilish, ishlab turgan yirik Sexlarni qurish va kengaytirish, ishlab turgan korxonalarni qayta qurollantirish, jihozlarni modernizatsiya qilish, eski jihozlarni unumdorligi katta bo’lgan ishlab chiqarish texnik jihatdan takomillashgan yangisiga almashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish. Material texnik ta’minot rejasi - bu material hisoblar tizimi, ishlab chiqarishga aloqador va zarur turdagi soha mahsulotini iste’mol qilish, ular rejasini amalga oshirishni ko’rsatadi.
Material texnik ta’minot rejasi, xomashyo, material, yonilg’i, energiyani solishtirma sarfini kamayishini hisobga olgan holda ishlab chiqish ta’minlanadi.
· Mehnat va xodimlar rejasini - ishlashda asliy vazifa tizimidagi (mehnat unumdorligi) ko’tarilishni, ishlab chiqarish hajmi ko’payishini asosiy sharti va uning samaradorligini ko’tarilishini ko’zda tutishni asosiy shart deb qaraladi. Mehnat unumdarligini oshirish, yillik unumdorlikni me’yoriy qiyosiy narxlardagi tovar mahsulotini ro’yxatdagi soha -- ishlab chiqarish xodimini bir ishchisi uchun hisoblanadi. Bu bo’limda boshqa asosiy ko’rsatkich oylik ish haqi fondi hisoblanadi.
· Ishlab chiqarish xarajatlari (izderjki) va sotish rejasi - bu bo’limni ishlashda doim vazifa qilib ishlab chiqarishni samaradorligini oshirish, ko’proq material, mehnat va moliyaviy resurslardan unumli foydalanish qo’yiladi. Bevosita tannarxni rejalashtirishdan maqsad – ishlab chiqarishda iqtisodiy asoslangan o’lchamdagi xarajatlar rejada ko’zda tutilgan mahsulotni tayyorlash uchun kerak bo’lgan, ishlab chiqarishni aniqlovchi o’lchamidagi xarajati, foydanirejalashni vazifasi ishlab chiqarish faoliyati natijalari bo’yicha olinadigan daromad o’lchami hisoblanadi.

Moliyaviy rejani asosiy ko’rsatkichlari - shaxsiy aylanma vositalarga talabni hisoblash va ular aylanishini tezlashtirish topshirig’i, korxonalarni o’zaro davlat byudjeti bilan ta’siri, asosiy ishlab chiqarish fondlarini, foyda topshirig’ini bunyod qilish va foydalanish belgilanadi. Moliyaviy rejaning asosiy qismi kredit rejasi hisoblanadi.

· Korxona va birlashma jamoasini ijtimoiy rivojlantirish rejasida, korxona birlashma jamoalari uchun ko’proq muhim bo’lgan tadbirlar yechimi, alohida hududdagi ijtimoiy vazifalarni rivojlantirish, mehnat dam olish va maishiy sharoitni yaxshilashni ko’zda tutadi.

· Tabiatni muxofaza qilish va tabiiy resurslardan unumli foydalanish rejasida quyidagi yo’nalishlar - suv resurslaridan samarali foydalanish va himoya qilish, havo basseynini himoya qilish, yerdan samarali foydalanish va himoya qilish, mineral resurslardan samarali foydalanish va himoya qilishni ichiga oladi. Xo’jalik yuritishning bozor tizimiga xos bo’lgan iqtisodiy munosabatlar rivojlanishning noaniqligi, korxona iqtisodiyoti rivojlanishining mos keluvchi yo’nalishlarini ishlab chiqish zaruriyatini belgilab beradi. Bu vazifa amalda rejalashtirish va bashorat qilish yordamida amalga oshiriladi. Basharot – bu, korxona, ob’ekt yoki hodisaning kelajakdagi ahvoli va ularni amalga oshirish variantlari va muddati to’g’risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohazadir. Bashoratlarni ishlab chiqish jarayoni bashorat qilish, ya’ni kelajakni hozirgi paytdan kelib chiqqan holda oldindan ko’ra bilish deb ataladi. Korxona hamda butun iqtisodiyot miqyosida bashorat qilishning ob’ektlari sifatida iqtisodiy, ijtimoiy, fan-texnika va boshqa jarayon va hodisalarni ko’rsatish mumkin. Korxonalar faoliyatida iqtisodiy bashoratlar alohida va yetakchi o’rin egallaydi. Ularning asosiy vazifalari qatoriga rivojlanish maqsadlarini belgilash, optimal yo’nalishlar va ularga erishish vositalarini izlab topish, resurslarni va qo’yilgan vazifalarni bajarish muddatlarini belgilash, korxona rivojlanishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan cheklashlarni aniqlashlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish – qaror qabul qilishning uzluksiz bir jarayoni bo’lib, bu jarayon davomida korxona faoliyati va rivojlanishining maqsad va vazifalari atrofda ro’y berayotgan o’zgarishlarni inobatga olgan holda vaqt bo’yicha aniqlanadi va belgilanadi hamda ularni amalga oshirish uchun resurslar aniqlanadi. Mazmuniga ko’ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va tezkor-ishlab chiqarish turlariga bo’linadi. Texnik-iqtisodiy rejalashtirish korxona faoliyatining barcha (iqtisodiy, texnik, ijtimoiy va hokazo) jihatlarini qamrab oluvchi rejalashtirish turi bo’lib, asosan bir yilga mo’ljallangan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish rejasi shaklida amalga oshiriladi. Mazkur rejalashtirish turning soddalashtirilgan ko’rinishi ko’pincha korxona faoliyatining yillik rejasi deb ataladi. Tezkor-ishlab chiqarish rejalashtirish texnik-iqtisodiy rejalashtirishning davomi bo’lib, korxona faoliyati yillik rejasini yanada qisqaroq muddatga - sutka, o’n kunlik, oyga bo’lib muayyanlashtirish bilan tavsiflanadi. Tezkor-ishlab chiqarish rejalashtirish-kalendar rejalashtirish va dispetcherlashdan iborat bo’ladi. Kalendar rejalashtirishda korxona yillik rejasida va birinchi o’rinda ishlab chiqarish dasturi (mahsulot tayyorlash rejasi)ni o’n kunlik, hafta, kun va smena bo’yicha aniqlashtirish hamda bu ko’rsatkichlarni bajaruvchilarga yetkazish ko’zda tutilgan. Dispetcherlashtirish oylik, o’n kunlik kunlik sutka-smenalik rejalarni bajarishni tezkor boshqarishda ifodalanadi. SHuni qayd qilish kerakki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan rejalashtirish turlari asosan mashinasozlik, samolyotsozlik, avtomobilsozlik kabi sohalarning yirik va bahzi hollarda o’rta korxonalari uchun xosdir. Garchi, biznes-reja hozirgi kunda “ommaviy” bo’lib yirik va o’rta korxonalarda qo’llansada, asosan ishlab chiqarish hajmi katta bo’lmagan hamda xodimlar soni 200 kishigacha bo’lgan kichik korxona va mikrofirmalar biznes-rejalar asosida faoliyat yuritadi. Yana bir muhim narsani aytib o’tish lozim. Hozirgi paytda iqtisodiyotga oid bo’lgan adabiyotlarda rejalashtirishga nisbatan strategik, uzoq muddatli, qisqa muddatli va joriy rejalashtirish kabi tushunchalar qo’llanmoqda. Ularning har biri o’z shakli, ko’rsatkichlarni ishlab chiqish va hisoblash usullariga ega. Strategik rejalashtirish xo’jalik yuritishning bozor tizimidagina vujudga kelib, 10-15 yillik davrni o’z ichiga oladi. U korxona rahbariyatining masouliyatli vazifasi hisoblanadi hamda rivojlanishning ustivor yo`nalishlarini topish va bozorda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan talabni inobatga olgan holda resurs bilan taominlashga qaratilgan. Strategik rejalashtirish asosida yaqin 3-5 yilga mo’ljallangan uzoq muddatli rejalashtirish amalga oshiriladi. U korxona faoliyatining ishlab chiqarish, sotish, xarajatlar, moliya kabi turlarini o’z ichiga oladi hamda o’z mazmuni va maqsadli funktsiyalariga ko’ra, strategik rejalashtirishdan farq qilmaydi. Qisqa muddatli rejalashtirishda korxona faoliyati va rivojlanishi 1-3 yilga mo’ljallab rejalashtiriladi. Uning o’ziga xosligi shundaki, birinchi yil ko’rsatkichlari har chorakda, ikkinchi va uchinchi yil ko’rsatkichlari esa har yarim yil yoki bir yilda aniqlashtiriladi va tuzatishlar kiritilib boriladi. Buning maqsadi sifatida esa, reja ko’rsatkichlarining iqtisodiy muhit, bozor va fantexnika taraqqiyotida yuz berayotgan o’zgarishlarni to’laroq aks ettirishga intilishni ko’rsatish mumkin. Bozor munosabatlarida raqobatchilikni kuchaytirish hamda xo’jalik yuritish va hayotiy jarayonlar dinamikasi hisobiga joriy rejalashtirish amalga oshirilib, unga choraklarga bo’lingan yillik rejalar asos qilib olinadi. Ushbu rejalar qoidaga ko’ra, o’zgaruvchan bo’lib, joriy yilning birinchi uch oyi uchun qat’iy, hayotiy ko’rsatkichlar belgilanib, keyingi to’qqiz oy davomida ularga tuzatishlar (korrektirovka) kiritiladi. Ular qisqa muddatli rejalarga qaraganda, ayniqsa, ishlab chiqarish harakati va moddiy-tovar boyliklari zahirasi, bahoni shakllantirish qismida yanada aniqroq hisoblanadi. Umuman olganda, korxonaning turli bo’lim va xizmatlari vazifalari bunday rejalarda o’zaro bog’lanadi. Korxona biznes - rejasining mohiyati, tuzilishi va vazifalari Tadbirkorlik faoliyatini rejalashda, xorijda biznes - reja keng qo’llaniladi amaliyot esa shunga asoslangan. Biznes - rejani ishlash tartibi va tarkibi qat’iy chegaralanmagan, u asosan moliyaviy iqtisodiy faoliyatda yutuqlarga erishishga mo’ljallangan bo’ladi. Biznes - reja 3 – 5 yilga tuziladi. Birinchi va ikkinchi yillar uchun topshiriqlar kavrtallarga bo’lingan holda, uchinchi yildan boshlab esa yillik ko’rsatilishi mumkin. Jahon amaliyotida biznes rejalarning 5 bo’limdan, to 18 bo’limgacha variantlari mavjud. Biznes rejalar ikki xil maqsadga tuzilishi mumkin. Birinchidan, investorlar uchun ya’ni loyihani amalga oshirish jarayonida tadbirkorning shaxsiy mablag’lari yetarli bo’lmasligi mumkin. Bu holatda ular mulkdorlarning bo’sh mablag’laridan foydalanishga majbur bo’ladi. Loyihaning samarasi biznes rejalarda asoslangan bo’ladi. Bunday biznes rejalar nisbatan qisqa bo’lib, korxonaning nozik tomonlarini o’zida to’la aks ettirmaydi.

Ikkinchidan – korxona rahbarlari uchun tuziladi. Bu biznes rejalar oldingiga nisbatan kengroq ma’noni anglatadi. Ishlab chiqarishdagi muhim masalalarga ham ehtibor beriladi. Biznes rejani tayyorlashda quyidagi shartlarga diqqat qaratilishi kerak

Biznes reja qoliplashgan bo’lishi kerak, tarkibi va tashqi ko’rinishiga xukm chiqarish, tadbirkorlar vazifasiga kiradi. Bu xujjat tezda tushunish va foydalanish uchun yetarli darajadabo’lishi kerak.  Biznes reja boblarga bo’linishi kerak. Albatta birinchi bo’limda tadbirkorlik ishi va maqsadi vazifasi yoritilishi kerak. Biznes reja shunday tuzilishi kerakki, har qanday investor uniqiziqtiruvchi bo’lim, qism punktlarini oson topishi kerak. Ushbu maqsadda har bir bo’lim v
boblarda kerakli vazifalar ko’zda to’tilishi kerak. Berilgan ma’lumot ktarli, to’liq va ko’rinuvchan, qabul qilish osonlashishi uchun jadvallar, sxemalar, diagrammalar, profillardan foydalanilishi zarur.

3. Biznes - reja ob’ektiv baholanishi kerak. Hammadan ham buni tadbirkor jamoalarni barcha a’zolari bilan tanishtirish kerak. Hisobchi yoki bosh hisobchi moliyaviy hisoblarni sinchiklab tekshirishi kerak. Imkoniyatiga qarab biznes rejaga xulosani auditor berishi zarur. Boshqa so’z bilan aytganda, xech bir potentsial investor biznes rejadan qandaydir xato topa olmasligi ehtibor beriladi. 4. Biznes rejaning tarqalib ketishini nazorat qilishi zarur, chunki u biznesda tadbirkorlar yoki tadbirkorlar guruhini ichki sir axborotlaridan tashkil topadi. SHuningdek har bir nusxasi nomerlanadi. Har kanday holatda ham potentsial investor bilan birinchi marta topishganida, unga qisqa ma’lumot yoki berilgan hisobot va agar investor o’zini qiziqishini bildirsa, shu taqdirda unga detallashgan rejani ko’rsatish mumkin. Tarkibi va tuzilishi jihatidan biznes rejalar yetti bo’limdan iborat bo’lsa optimal hisoblanadi.

1-bo’lim. Tadbirkorlik ishlari maqsadi va vazifalari (loyiha). Tadbirkorlik biznesining bosh maqsadi - foyda olish. Biznes rejani shakllantirishdagi asosiy omil vaqtni hisobga olish zarur. Bu bilan bir qatorda kutilayotgan foyda o’lchamini bilish kerak, u vaqt bo’yicha qanday bo’linadi, tadbirkorlarni pul mablag’i va inflyatsiyani hisobiga nisbatan ishlab chiqarish orqada qolmasligi kerak. Tadbirkorlik loyihasini dastlab maqsadga muvofiqligini baholashda olinayotgan foyda o’lcham jihatidan omonat bankiga kirgan mablag’ini sarflagandagidan yuqori bo’lishini bevosita hisobga olishi kerak. Yuqoridagidan tashqari biznes reja tuzuvchilar boshqa maqsad va vazifalarni aniqlashtirishi zarur. Ijtimoiy maqsad - tovar va xizmatlarning kamyobligini yo’yo qilish, ekologik muhitni sog’lomlashtirish, mamlakatdagi psixologik muhitni yaxshilash, yangi ma’naviy – madaniy qiymatni yaratish, ilmiy-texnik va yaratuvchanlik potentsialini rivojlantirish, ishdagi bog’lanishlarni rivojlantirish, xalqaro bog’lanishlar tadbirkorlar statusini oshirish, tadbirkorlarning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlash va rivojlantirish, xorijga borishlar, turli assotsiatsiyalar va boshqalarga kirib borish va boshqa maxsus maqsad va vazifalar bog’lanishlarni rivojlantirishni o’z ichiga oladi.

2- bo’lim. Umumlashgan xulosa, asosiy o’lchamlari va biznes reja ko’rsatkichlari. Bu biznes rejani jamlovchi, asosiy g’oyalaridan rejalarni tashkil topishini tahlil qiluvchi bo’limdir. U aniq ishonch hosil qiluvchi, biznes - reja bilan tanishishda barcha biznes – reja tarkibini to’liq ifodalashi kerak. Bu bo’lim asosiy, rejani qayta ishlashda yaratiladi, aniqlik kiritiladi va faqat bir butun qilib tuzilgandan so’ng tugatiladi, oxiriga yetkaziladi. Biznes rejaning tashkiliy bo’limida loyihani bosh maqsadi, tadbirkorlik mahsulotiga qisqacha tavsifnoma, ko’zdatutilgan rejani oxirgi natijalari va uning farqlanish ahamiyati takdim etiladi.
- qo’yilgan maqsadga erishish uslublari va yo’llari;

- loyihani amalga oshirish muddati;

- loyihani amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar;

- kutilayotgan samaradorlik va natijalar;

- natijalardan foydalanish hududlari.

3 - bo’lim. Iste’molchiga tadbirkorlar taqdim etadigan mahsulot, tovar, xizmatlar tavsifnomasi. Biznes rejaning bu bo’limida tadbirkorlik mahsulotini talab qilinayotgan to’liq holdagi ehtirof etuvchi ko’rgazma uchun berilganlari (tajriba uchun ko’rgazma, uning tavsifi modeli, rasmiy) ro’yxatga olinish shartlari hisoblanadi. Ko’pincha biznes rejaning eng og’ir elementi tadbirkorlikdan yuqori inflyatsiya hisobiga olingan qiyosiy narxlardagi bahosini tahlil qilish hisoblanadi.
4 - bo’lim. Bozor konhyunkturasi, ta’minot, talab, sotish hajmi, baho va tahlil bo’limi. Bu bo’lim - bevosita talabni o’rganish va bahoni istiqbollashni davom ettirishdir. U oldindan ishlab chiqarish hajmi va tadbirkorlik loyihasi bo’yicha, vaqtni davriyligida tovar sotishni ko’rsatib beradi. Biznes - rejani tayyorlash jarayonida bozorga baho berishda, tadqiqot, tahlil, bir tomondagi
iste’molchi harakteriga ega mo’ljal, boshqa tomondan potentsial iste’molchi yoki savdo, sotuvchi tashkilotlarni ta’miniy shartnomalariga asoslanadi.
Qisqa yoki uzoq vaqtdagi, mayda yoki yirik tadbirkorlik loyihalarida vaziyat boshqacha bo’ladi. Birinchi hollarda yuqori darajadagi sotib oluvchilarga aniqlik, iste’molchilar tadbirkorlik mahsulotini sotish hajmiga xulosa qilish imkonini berishi mumkin. Ikkinchi holatda vaziyat murakkab bo’lib, mahsulotga talab o’zgarsa, uni sotishda biznes - reja tuzishda iste’molchi vaziyati asosidagi baho, hisob, bashorat belgilanadi. Yuqoridagi bozordagi sotishga baho, hisob - analitik, shuningdek bozorni marketing va boshqa turdagi faoliyat vositasida tezlashtirish usullari biznes - rejada ko’zda to’tilishi kerak. Bu bo’limni ishlashda bevosita raqobatchilarning imkoniyatlari, qobiliyatlari va baho siyosati hisobga olinishi kerak. SHuning uchun biznes - rejada raqobatni hisobga olish, sotish hajmiga tuzatish kiritish bilan ishlanadi.

5 - bo’lim. Rejani amalga oshirish va tashkiliy choralar. Bu bo’lim tarkibi ko’pincha tadbirkorlik faoliyati turi (ishlab chiqarish, tijoriy, moliyaviy) ga bog’liq. Tadbirkorlik ishlari dasturi odatda quyidagi ketma – ketlikda tuzilishi maqsadga muvofiqdir:
- marketing faoliyati (reklama, bozorni aniqlash, sotish, iste’molchilar bilan bog’lanishlar,ularning iltimosini hisobga olish);

- mahsulot ishlab chiqarish (sotib olish, saqlash, transportirovka qilish, tovarni sotish, haridorga xizmat qilish)ni amalga oshirish;

- tashkiliy choralar-dasturni amalga oshirishda qoldirilmaydigan qismi, biznes rejani amalga oshirishni tartibga keltirish, moslashishga chaqirish.

6 - bo’lim. Loyihani resurs bilan ta’minlash. Bu bo’limda resurs turi va hajmi, tadbirkorlik bloyihasini amalga oshirish uchun kerak bo’lgan, manbalar va resurs olish uslublari ma’lumot uchun keltiriladi. Resurs bilan ta’minlash material resurslari, mehnat resurslari, moliyaviy resurslar, axborot resurslarni o’z ichiga oladi.

7 - bo’lim. Loyihaning samaradorligi. Bu biznes - rejani tugallovchi bo’limi bo’lib, tadbirkorlik loyihasini samaradorlik tavsifnomasidan tashkil topadi. Asosiy jamlovchi samaradorlik ko’rsatkichlari soniga foyda ko’rsatkichlari va loyiha rentabelligi hisoblanadi. Bundan tashqari, ijtimoiy va ilmiy - texnik samaradorlik ham hisobga olinadi.

2. Internet marketing haqida

 

Innovatsion iqtisodiyot sharoitida tez rivojlanayotgan savdo oqimlari tufayli ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari taqsimotini kengaytirishlari kerak. Texnologik sohaning rivojlanishi tufayli so‘nggi yillarda mahsulot ishlab chiqarish va sotishda Internet-marketing texnologiyalaridan foydalanish juda dolzarb bo‘lib qoldi.

Internet-marketing – bu yangi mijozlarni jalb qilish va saqlashga yordam beradigan marketing vositalari kompleksidir. Ilmiy adabiyotlarda Internet-marketing tushunchasiga turli xil yondashuvlar mavjud. Ularning ba’zi bir muhimlarini tahlil qilib chiqamiz.

M.V.Akulich Internet-marketing bilan raqamli bozor tushunchalarini bitta tushuncha, o‘xshash ekanligini o‘z tadqiqotlarida qayd etib o‘tgan. Tovar harakati kanallarini va marketing kompleksi elementlarini rejalashtirish bo‘yicha Internet-marketing juda raqamli bozorga o‘xshaydi. Raqamli iqtisodiyot sharoitida korxonalar tovar ishlab chiqarishni tashkil etish va sotish bo‘yicha barcha harakatlari Internet-marketing orqali amalga oshiriladi. Raqamli iqtisodiyotning marketing bilan bog‘liq masalalari Internet-marketing orqali bajariladi[6]. Demak, raqamli iqtisodiyot sharoitida marketing tadqiqotlarini tashkil etish, iste’molchilar xatti-harakatini o‘rganish, tovar, narx, sotish va siljitish siyosatini olib borish Internet-marketing texnologiyalari orqali amalga oshirilmoqda.

I.V.Alekseev Internet-marketingni foyda olish uchun universal tizimlarni ishlab chiqish va jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun Internet tarmog‘ida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning o‘zaro ishlash tamoyillarini o‘rganishga yo‘naltirilgan marketingning bir qismi sifatida ko‘rib chiqadi[7]. I.V.Alekseev fikricha Internet-marketing an’anaviy marketingni internet orqali amalga oshirilishi, marketing faoliyatini onlayn tarzda korxonada tashkil etilishidan iboratdir.

A.A.Vekshinskiy “internet-marketing” atamasi Internetning gipermedia muhitida marketingni tashkil etish nazariyasi va metodologiyasidan iboratligini ta’kidlaydi[8].

Ye.O.Kitaeva Internet-marketing istalgan tovar va xizmatlarni Internet orqali siljitish bo‘lib, butun dunyo reklama to‘ri, bannerli reklama deb hisoblaydi[9]. Xuddi shunday qarashlar A.D.Baranovga ham tegishli[10]. Uning fikricha internet-marketing tushunchasi bir vaqtning o‘zida bu reklama, bannerli reklama, SEO, SMM yoki xattoki ye-mail marketing hamdir.

Mahalliy olimlarimizdan Sh.J.Ergashxodjaeva internet-marketing bo‘yicha o‘z tadqiqotlarini olib bormoqda. Sh.J.Ergashxodjaeva fikricha Internet tizimi bu – innovatsion marketingning oddiy bir yangi vositasigina emas, balki korxonada marketing majmuini kengaytirish vositasi hamdir. Eng yangi axborot texnologiyalarining ulkan rol o‘ynashiga qaramay, elektron marketing an’anaviy marketing o‘rnini bosmasdan, uni faqat to‘ldirib turadi, shu tariqa marketing faoliyati majmuini kengaytiradi, ya’ni amaliyotda integratsiyalangan yondashuv qo‘llaniladi. Shu sababli kompaniya faoliyatining muvaffaqiyati an’anaviy va elektron innovatsion marketing oqilona uyg‘unlashuviga erishish bilan belgilanishi lozim. Bu uyg‘unlashuvning oqilonaligi quyidagi asosiy omillar bilan izohlanadi[11].

L.T.Abduxalilova o‘z ilmiy izlanishlarida Internet-marketingning mazmun-mohiyatini asoslab bergan. Internet marketing – zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalari yordamida xususan, Internet global tarmog‘idan foydalangan holda bozorda qujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni faollashtirish uslublarini, tovarlarni ishlab chiqarish hamda sotish muammolarini kompleks, tizimli yechish uslublarini, bozorda vujudga keladigan o‘zgarishlarga tezda moslashish, iste’molchilarga tabaqali yondoshish, raqobatbardosh yangi tovarlarni yaratish va ularni ishlab chiqarishni tashkil etish, kon’yunkturani o‘rganish va bashorat qilish hamda ta’sirchan reklamani rivojlantirish masalalarini o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan[12].

Yuqoridagi nazariy qarashlardan kelib chiqib, Internet-marketing tushunchasi va Internet-marketingni rivojlantirish samaradorligi bo‘yicha quyidagilarni aytib o‘tish mumkin. Internet-marketing deganda internet gipermedia muhitida marketingni tashkil qilish nazariyasi va metodologiyasi tushuniladi. Boshqacha aytganda, internet marketing bu Internet tarmog‘idagi kompaniya qatoriga kiradigan mijozlar va sotuv miqdorining barqaror o‘sishini ta’minlaydigan boshqaruv qarorlari va funksiyalari kompleksidir.

Internet an’anaviy marketing vositalaridan keskin farq qiluvchi o‘ziga xos tavsifnomalarga ega. Internet muhitining asosiy xususiyatlaridan biri uning gipermedia tabiati bo‘lib, axborot taqdim etish va o‘zlashtirishda samaradorlikning yuqoriligi bilan tavsiflanadi hamda korxonalar va iste’molchilar o‘rtasidagi aloqani kuchaytirishda marketing imkoniyatlarini sezilarli oshiradi.

Bundan tashqari, Internet tomonidan bajariluvchi rol faqat kommunikativ funksiyalar bilan cheklanib qolmasdan, bitim tuzish, harid qilish va to‘lovni amalga oshirish imkoniyatini ham qamrab oladi va unga global elektron bozor jihatlarini namoyon etadi.

			Internet - marketing

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.1-rasm. Korxonaning marketing tizimida Internetdan foydalanish imkoniyatlari[13]

 

Internet - marketingning eng asosiy instrumenti (vositasi) sayt hisoblanadi. Korporativ Web-sayt – kompaniyaning virtual ofisi, hamda bir qancha funksiyalarga ega Internet tarmog‘idagi vakilidir:

kompaniya va uning tovarlari haqida ma’lumotlar taqdim etish;

internetda mahsulot va savdo markasini harakatlantirish;

joriy marketing tadqiqotlarini o‘tkazish;

iste’molchilar bilan munosabatga kirishish;

mijozlarga servis xizmat ko‘rsatish va ma’lumotlar taqdim etish;

saytdan elektron do‘kon sifatida foydalanish;

vositachilarni jalb etish va vositachilar bilan o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash.

Internet tomonidan zamonaviy tijorat dunyosiga olib kirilgan eng asosiy hislatlardan biri asosiy rolning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga o‘tishi hisoblanadi. Internet kompaniyalar uchun kompyuter ekrani oldida o‘tirgan yangi mijozning e’tiborini biror soniyalar ichida jalb qilish imkonini berdi. Biroq shu bilan bir vaqtda u xuddi shu foydalanuvchiga sichqoncha tugmasini bir necha marta bosib raqobatchilarga o‘tib ketishiga ham imkon beradi. Bunday vaziyatda haridorlarning diqqat-ye’tibori eng katta qimmatga ega bo‘ladi, mijozlar bilan o‘rnatilgan aloqalar esa kompaniyaning asosiy kapitaliga aylanadi.

Internet tijorat yuritishning zamon va makon ko‘rsatkichlarini keskin o‘zgartirib yuboradi. U hech qanday hududiy cheklovlarsiz to‘g‘ri kommunikatsiya vositasi bo‘lib, bunda axborotga ulanish qiymati an’anaviy vositalarning aksi o‘laroq undan uzoqlikda joylashganlikka bog‘liq emas. Shunday qilib, internet elektron tijorat eng mayda ta’minotchilarga ham jahon miqyosida biznes bilan shug‘ullanishga imkon beradi. Mos ravishda, buyurtmachilar ham talab qilinayotgan tovar va xizmatlar taklif etuvchi potensial ta’minotchilarni geografik joylashuvidan qat’i nazar global tanlash imkoniga ega bo‘ladilar. Sotuvchi va haridor o‘rtasidagi masofa tovarni yetkazib berish bosqichidagina transport harajatlari nuqtai nazaridan rol o‘ynaydi, xolos.

Elektron aloqa vositalaridan foydalangan holda kompaniyalar har bir individual buyurtmachining so‘rovlari haqida batafsil axborot olishi, individual talablarga mos keluvchi mahsulot va xizmatlarni avtomatik ravishda taqdim etishga imkon topadilar. Bunga eng oddiy misol qilib kompaniyaning har bir mijozi yoki hamkori uchun shaxsiy veb-sayt taqdim etishni ko‘rsatish mumkin.

Elektron usulda yetkazib berish mumkin bo‘lgan mahsulot va xizmatlar alohida o‘ringa ega. Bunda yetkazib berish vaqti maksimal darajada qisqartiriladi. Elektron usul ko‘ngilocharlik sanoati raqamli mahsulotlarni (filmlar, video, musiqa, jurnal va gazetalar), axborot, o‘qitish vositalari yetkazib berishda keng qo‘llanadi hamda dasturiy ta’minot ishlab chiqish va yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar tomonidan samarali foydalaniladi.

Jahon o‘rgimchak to‘rida internet–marketingni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:

korxonalarda internet-marketing rivojlanishi samaradorligini oshirish uchun an’anaviy marketing bilan integratsiyasini ta’minlash lozim. Chunki, yangi axborot texnologiyalarining ulkan rol o‘ynashiga qaramay, internet-marketing an’anaviy marketing o‘rnini bosmasdan, uni faqat to‘ldirib turadi.

internet-marketingni rivojlantirish uchun korxonaning faqat sotuv va reklama faoliyatida foydalanmasdan, marketing faoliyatining barcha jabhalarida: marketing tadqiqotlarida onlayn so‘rov-anketalar tashkil etish, yangi tovar yaratish jarayoni, tovarlarga buyurtmalarni shakllantirish, tovar yetkazib berish, saqlash, ortish-tushirish, sotuv kanallarini boshqarish, tijorat vositachilari bilan muzokaralar olib borish kabilarni ham elektron tarzda amalga oshirish.

Internet-marketing elektron tijoratning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Odatda Internet-marketing internetga integratsiyalash, axborotni boshqarish, mijozlarga xizmat ko‘rsatishni tashkil etish, tovar, narx, sotish va siljitish orqali amalga oshiriladi. Internetga kirishni kengaytirish tufayli elektron tijorat va Internet-marketing ommalashib ketdi. Bugungi kunda Internet-marketing har qanday korxona va tashkilotlar marketing faoliyatining ajralmas qismi hisoblanmoqda. Tadqiqotlarimizdan kelib chiqqan holda, zamonaviy marketingining muhim tarkibiy qismlaridan biri sifatida Internet-marketingdan foydalanishning ba’zi bir yo‘nalishlarini asoslab berdik (1.1-jadval).

1.1-jadval

Internet-marketingdan asosiy foydalanish yo‘nalishlari[14]

Korxona marketing kompleksi	Internet-marketingdan foydalanish yo‘nalishlari
Tovar	Sotuv va sotishdan keyingi xizmatni tashkil qilish. Tovarlarning qo‘shimcha qiymatini yaratish. Yangi mahsulotlarni ishlab chiqish.
Narx	Moslashuvchan chegirmalar tizimini shakllantirishda ishtirok etish.
Joy (sotish)	Internet orqali Onlayn savdo. Internet orqali to‘lov.
Siljitish	Internet orqali siljitish tizimini yaratish. Internet-brending. Jamoatchilik bilan aloqalar.
Segmentatsiya	Maqsadli segmentlarni tanlash va "har biri alohida" tamoyili bo‘yicha turli xil auditoriyalar bilan o‘zaro munosabatlarni shakllantirish.
Marketing tadqiqotlari	Iste’molchilarni o‘rganish. Raqobatchilarni o‘rganish. Bozor tahlili.

 

Internet-marketingning xususiyatlari haqli ravishda quyidagicha shakllantirilishi mumkin:

Birinchidan, talab va taklifni hisobga olgan holda bozorlarda iste’molchilarning hal qiluvchi rolini faollashtirish, korxonalar qisqa vaqt ichida xaridorlar e’tiborini jalb qilish, Internet muhitida raqobatchilar strategiyalarini o‘rganish, xaridorlar bilan o‘zaro ishlash sifatini yaxshilash.

Ikkinchidan, keng doirada mahalliylashtirishning majburiy yo‘qligi, ya’ni ba’zi joylarda geografik jihatdan uzoqroq bo‘lish muhim omil bo‘lmayapti. Hozirgi vaqtda ma’lum bir hudud yoki mahalliy bozorga murojaat qilmasdan faoliyatni amalga oshirish mumkin. Yetkazib beruvchidan iste’molchiga bo‘lgan masofa faqat mutaxassis yoki ekspertning shaxsiy ishtirokini talab qiladigan tovarlarni yetkazib berish yoki xizmatlarni ko‘rsatish uchun zarur bo‘lganda muhimdir. Shunday qilib, offlayn marketing va tarqatish tizimi alohida tartibga solinadi.

Uchinchidan, globallashuv tezligining oshishi, bu korxonalar faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Internet tufayli biznesning fazoviy va vaqtinchalik ko‘lami o‘zgarmoqda. Foydalanuvchilar va kompaniyalarga hududiy chegaralanmagan global aloqalar uchun imkoniyatlar taqdim etiladi. Tarmoqda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarga kirishning narxi, uni taqdim etuvchilarning foydalanuvchilar tomonidan qanchalik uzoq bo‘lishiga bog‘liq emas.

To‘rtinchidan, muhim qarorlarni qabul qilish tezligining o‘sishi. Manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi aloqa bosqichlari o‘rtasidagi vaqt oralig‘ini qisqarishi, aloqa va bitimlar uchun umumiy vaqtni qisqartirishni anglatadi.

Beshinchidan, sherikchilik aloqalari va sheriklar sonining ortib borishi. Ko‘pgina korxonalar veb-saytlar sifatida o‘zlarining vakolatxonalariga ega, bu esa ularning faoliyati haqida umumiy (yoki aksincha, batafsil - korxonaning aloqa strategiyasiga bog‘liq) ma’lumotlarni beradi. Keng axborot makonida biznes tuzilmalari strategik alyanslarga birlashtirilib, sherikning maqsadli auditoriyasi e’tiborini jalb qiladi. Bunga kam aloqa xarajatlari va yuqori funksionallik hamda miqyoslilik imkoniyati bilan erishiladi. Bundan tashqari, korxona va uning bozor sheriklari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish, qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirishning asosiy jihatlari bilan bog‘liq tranzaksion xarajatlar minimallashtiriladi; bir vaqtning o‘zida qo‘shimcha xarajatlar kamaytiriladi (xodimlar uchun sayohat xarajatlari, amalga oshirilmagan, noqonuniy yoki adolatsiz bitimlar natijasida yetkazilgan zararlar va hk.)

Oltinchidan, korxonaning mijozlari va ularning talablari to‘g‘risida to‘liq ma’lumot bilan ta’minlash, o‘zaro munosabatlarni takomillashtirish. Bularning barchasi mijozlarni avtomatlashtirilgan operatsiyalar orqali segmentlashga, shuningdek, ularga shaxsiy ehtiyojlariga mos keladigan mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilishga yordam beradi.

Internet-marketingning rivojlanishi bevosita internet tezligi, mobil qurilmalar, ularning ishlash funksiyalari, mobil platformalarni yaratilishiga bog‘liqdir. Mamlakatimizda 2017-2019 yillarda internet tezligi, mobil qurilmalar xaridi, mobil platformalarni yaratish ko‘lami sezilarli ravishda yuqori o‘sish sur’atiga ega bo‘ldi. Internet-marketingni mobilizatsiya qilishning asosiy omillaridan biri mobil Internetning yuqori o‘sish sur’ati, deyarli bitta 4G tarmog‘ining qamrovi potensial xaridorlarning katta qismini uyali aloqa sektoriga o‘tkazdi.

Turli xil xarid qilish saytlari uchun mobil platformalarni yaratish zamonaviy biznesning ajralmas qismiga aylnmoqda. Uning mobil qurilmalarga yoki boshqa elektron manbalarga moslashuvi bugungi kunda Internet-marketingning asosiy vazifasiga aylanib bormoqda.

Internet-marketing rivojlanishida mobil qurilmalarning ham o‘rni beqiyosdir. Potensial xaridorlarimiz bilan aloqalarni o‘rnatishimizda ularning qaysi mobil qurilmalar orqali korxona tovarlarini xarid qilmoqda, korxona bilan aloqalar o‘rnatmoqda bu ham muhim ahamiyatga egadir. Shundan kelib chiqqan holda, tadqiqotlarimiz davomida mobil qurilmalardan foydalanish holatini o‘rganish maqsadida so‘rov o‘tkazildi. O‘tkazilgan onlayn so‘rovda shuni ta’kidlash kerakki, 530 ta respondent orasida 276 kishi Internetdan foydalanadigan mobil qurilma sifatida telefonni afzal ko‘rishini aytib o‘tdi (1.2-rasm).

1.2-rasm. Internetdan foydalanishda ishlatiladigan mobil qurilmalar

hissasi [15], %

Mamlakatimizda Internet-marketingni keng qo‘llanilishi o‘z biznesini muvaffaqiyatli amalga oshirishni rejalashtirgan korxona, tashkilot va kompaniyalar uchun ustuvor yo‘nalish bo‘lishi kerak. Jahonda raqamli iqtisodiyotni shakllanishi va elektron bozorning rivojlanishi O‘zbekiston korxona, tashkilot va kompaniyalarida global tendensiyalarni kuzatish va o‘z platformalarida Internet texnologiyalarini qo‘llash imkonini beradi

Shunday qilib, hozirgi vaqtda Internet-marketingni rivojlantirishning muhim bo‘lgan quyidagi yo‘nalishlarini aniqlashimiz mumkin:

-                   o‘z mahsulotlari va brendlarini reklama qilish uchun video-xosting xizmatlaridan foydalanish;

-                   real bozor, ishlab chiqaruvchilar va distribyutorlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladigan virtual platformalarni yaratish;

-                   mobil tuzilmalarni elektron bozorda qayta taqsimlash;

-                   ijtimoiy tarmoqlardan keng foydalanilgan holda onlayn so‘rovnomalar o‘tkazish, ekspertlar bahosini yo‘lga qo‘yish.

         Shunday qilib, yuqorida aytib o‘tilganlarni umumlashtirib, quyidagi xulosalarni chiqarish maqsadga muvofiqdir.

1. Zamonaviy axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari iste’molchilar va korxonalar uchun yangi imkoniyatlar va istiqbollarni ochib berib, ularning harakatchanligi va kompyuterizatsiyasini oshiradi. Ushbu omillar Internet-marketingini rivojlantirish uchun eng muhimdir. Internet-marketingni mahsulot yoki xizmatga e’tiborni jalb qilish, ushbu mahsulotni Internetda ommalashtirish va uni maqsadli auditoriyaga sotish va daromadni oshirish uchun samarali targ‘ib qilishga yo‘naltirilgan vositalar, texnologiyalar va texnikalar to‘plami sifatida tavsiflash asoslidir.

2. Zamonaviy sharoitda Internet-marketing amaliyotida qo‘llaniladigan vositalar soni doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Bu reklama biznesining rivojlanishi va Internetdagi reklama tendensiyasining o‘sishi bilan bog‘liq. Internet-marketingning asosiy va samarali vositalari - bu matnli va bannerli reklama, qidiruv tizimi reklamasi (SEO), ijtimoiy tarmoqlarda reklama (SMM) va e-mail marketingi. Taqdim etilgan vositalarning har biri o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega, ammo ularning o‘ziga xos xususiyatlari har bir loyiha uchun eng samarali vositalarni tanlashda hisobga olinishi kerak.

3. Korxona, tashkilot va kompaniyalarning marketing kompetensiyasi, uning doirasida shakllangan bilimlarning yig‘indisi, birinchi navbatda kompyuterlashtirish, sun’iy yo‘ldosh aloqasi, optik tolalar va, albatta, Internet-marketing texnologiyalari kabi yangi texnologiyalarni qo‘llash bilan ortadi. Shuning uchun marketingning strategik va taktik kompetensiyasini ajratish lozim. Marketingning strategik vakolati kompaniyaning makro muhitiga yo‘naltirilgan bo‘lib, sheriklar, iste’molchilar, distribyutorlar va boshqa bozor subektlari bilan uzoq muddatli va kuchli o‘zaro munosabatlarni ta’minlaydi. Taktik marketing kompetensiyasi - bu joriy marketing muammolarini hal qilish uchun kompaniyaning makro va mikro muhitidagi o‘zgarishlarga tezkor va samarali javob berish qobiliyati.

 

3.    Korxona faoliyatida internet marketingning o’rni

 

Mamlakatimizda iqtisodiyot va sanoatning yangi bosqichga ko’tarilishi munosabati bilan ushbu sohalarda tub o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu o’zgarishlarning dalili sifatida kichik beznis va xususiy tadbirkorlikka yaratilayotgan keng imkoniyatlarni keltirishimiz mumkin. Masalan, tadbirkorlikning ayrim turlari uchun soliqlar va kredit tizimining yengillashtirilganligi, tadbirkorlik sohasidagi qonun hujjatlaridagi o’zgartirish va qo’shimchalar, eksport va import bojlarining kamaytirilganligi misol bo’lishi mumkin. O’zbekiston Milliy axborot agentligi ma’lumotlariga ko’ra, 2019-yilning 1-yanvar holatiga ko’ra, mamlakatimizda 339 mingta korxonalar va tashkilotlar ro’yxatdan o’tgan bo’lib, iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha, 22,1 % savdo, 17,5 % sanoat, 6,2 % yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlar, 9 % qurilish sohalariga to’g’ri kelgan. Bularning barchasi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining o’sib borayotgan salohiyatini ifodalaydi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining asosiy negizini katta va kichik turdagi ishlab chiqarish korxonalari tashkil etadi. Keskin raqobat sharoitida korxonalarning samarali faoliyat yuritishi va raqobatbardoshligini saqlab qolish maqsadida korxonalar rahbarlari hamda xodimlari so’nggi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalaridan xabardor bo’lishlari talab etilmoqda. Bunday kommunikatsiyalar qatoriga nisbatan yangi faoliyat bo’lgan internet marketing tushunchasini keltirish mumkin.

Internet-marketing – bu yangi mijozlarni jalb qilish va saqlashga yordam beradigan marketing vositalari kompleksidir. Ilmiy adabiyotlarda Internet-marketing tushunchasiga turli xil yondashuvlar mavjud. Ularning ba’zi bir muhimlarini tahlil qilib chiqamiz.

Internet-marketingning xususiyatlari haqli ravishda quyidagicha shakllantirilishi mumkin:

Birinchidan, talab va taklifni hisobga olgan holda bozorlarda iste’molchilarning hal qiluvchi rolini faollashtirish, korxonalar qisqa vaqt ichida xaridorlar e’tiborini jalb qilish, Internet muhitida raqobatchilar strategiyalarini o‘rganish, xaridorlar bilan o‘zaro ishlash sifatini yaxshilash.

Ikkinchidan, keng doirada mahalliylashtirishning majburiy yo‘qligi, ya’ni ba’zi joylarda geografik jihatdan uzoqroq bo‘lish muhim omil bo‘lmayapti. Hozirgi vaqtda ma’lum bir hudud yoki mahalliy bozorga murojaat qilmasdan faoliyatni amalga oshirish mumkin. Yetkazib beruvchidan iste’molchiga bo‘lgan masofa faqat mutaxassis yoki ekspertning shaxsiy ishtirokini talab qiladigan tovarlarni yetkazib berish yoki xizmatlarni ko‘rsatish uchun zarur bo‘lganda muhimdir. Shunday qilib, offlayn marketing va tarqatish tizimi alohida tartibga solinadi.

Uchinchidan, globallashuv tezligining oshishi, bu korxonalar faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Internet tufayli biznesning fazoviy va vaqtinchalik ko‘lami o‘zgarmoqda. Foydalanuvchilar va kompaniyalarga hududiy chegaralanmagan global aloqalar uchun imkoniyatlar taqdim etiladi. Tarmoqda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarga kirishning narxi, uni taqdim etuvchilarning foydalanuvchilar tomonidan qanchalik uzoq bo‘lishiga bog‘liq emas.

To‘rtinchidan, muhim qarorlarni qabul qilish tezligining o‘sishi. Manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi aloqa bosqichlari o‘rtasidagi vaqt oralig‘ini qisqarishi, aloqa va bitimlar uchun umumiy vaqtni qisqartirishni anglatadi.

Beshinchidan, sherikchilik aloqalari va sheriklar sonining ortib borishi. Ko‘pgina korxonalar veb-saytlar sifatida o‘zlarining vakolatxonalariga ega, bu esa ularning faoliyati haqida umumiy (yoki aksincha, batafsil - korxonaning aloqa strategiyasiga bog‘liq) ma’lumotlarni beradi. Keng axborot makonida biznes tuzilmalari strategik alyanslarga birlashtirilib, sherikning maqsadli auditoriyasi e’tiborini jalb qiladi. Bunga kam aloqa xarajatlari va yuqori funksionallik hamda miqyoslilik imkoniyati bilan erishiladi. Bundan tashqari, korxona va uning bozor sheriklari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish, qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirishning asosiy jihatlari bilan bog‘liq tranzaksion xarajatlar minimallashtiriladi; bir vaqtning o‘zida qo‘shimcha xarajatlar kamaytiriladi (xodimlar uchun sayohat xarajatlari, amalga oshirilmagan, noqonuniy yoki adolatsiz bitimlar natijasida yetkazilgan zararlar va hk.)

Oltinchidan, korxonaning mijozlari va ularning talablari to‘g‘risida to‘liq ma’lumot bilan ta’minlash, o‘zaro munosabatlarni takomillashtirish. Bularning barchasi mijozlarni avtomatlashtirilgan operatsiyalar orqali segmentlashga, shuningdek, ularga shaxsiy ehtiyojlariga mos keladigan mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilishga yordam beradi.

Internet marketing bu o’zida an’anaviy marketing elementlarini o’zida mujassamlagan holda internet orqali faoliyat olib borishni anglatadi. Korxonalar faoliyat nuqtai nazaridan internet marketing bu o’z bozori va raqobatbardosh korxonalar faoliyatini o’rganish, iste’molchilarni talabini to’liqroq o’rganish, mahsulot sotish hajmini kengaytirish va potinsial iste’molchilarni jalb qilish hisoblanadi.

Hozirda 4.2 milliardga yaqin odamlarning internetdan foydalanishini hisobga olsak, bu bizning biznesimiz rivojlanishi uchun katta imkoniyat demakdir. Korxonalarning marketologlari had doim o'zlari ishlab chiqargan mahsulotlarini Scottish haqida o'ylashadi va potential iste'molchilarni izlashadi ularning aksariyat qismini internetdan topishlari mumkin bo'lib, dalil sifatida dunyo aholisining 22% i Facebook ijtimoiy tarmog'idan foydalanayotganini ta'kidlashimiz lozim.

Internet orqali o’z faoliyatini olib borishda korxonalar ijtimoiy tarmoqlar orqali o’z mahsuloti reklamasini joylashtirish, mahsulotini 24 soat davomida sotishga erishishi nazarda tutiladi. Iste’molchilar bilan ishlash, sotishga jalb qilingan xodimlar soning kamayishiga olib keladi bu esa savdo tashkilotlari va korxonalarda moliyaviy resurslarning tejalishiga yordam beradi. Hozirda internet orqali muvaffaqiyatli faoliyat olib borayotgan firma va korxonalar qatoriga “Artel”, “Goodzone”, “Sony”, “Apple”, kabi ishlab chiqaruvchilar, “woocommerce”, “bigcommerce”, “shopify”, “olx”, “Alibaba”, “Ecwid”, “shopify” kabi tijorat tashkilotlarini kiritishimiz mumkin.  Bu korxonalar faoliyat tizimidagi asosiy afzalliklari va yutuqlari sifatida rivojlanish strategiyalarida internet marketingdan foydalanganligi hisoblanadi. Korxonalar internet marketing orqali tovarlarini realizatsiya qilishda qator ustunliklarga egadir: tez o’zgaruvchan bozorni o’rganish, tovarlari assortimenti, narxlari va maxsulot va xizmatlari tavsifini berishi mumkin. Iste’molchilarning u yoki bu taklifga bo’lgan munosabatini tahlil qilishlari osonlashadi. An'anaviy reklamalar orqali axborot almashish bu bir tomonlama axborot almashish bo'lib, bunda asosiy vositalar bo'lib, tilevediniya, bosma nashrlar (gazetalar, reklama qog'ozlari, anketalar) hisoblanadi. Bu usulda biz ularning biz yo'llagan ma'lumotlarga duch kelishi yoki ishlab topishlarini kutishimiz zarur bo'ladi. Shuningdek, hozirda bir qancha biznesni rivojlantirivchi dasturlar va vositalar mavjud. Ammo cbular orasida internet markering doimiy ravishda rivojlanishdaligi bilan ajralib turadi. Bu jarayon asosan tarmoqlarda reklama biznesining xususiyatlari bilan bog’liq. Internet reklamaning turlariga kelsak, SEO –bu kontekstli va bannerli reklama, SMM-ijtimoiy tarmoqlar orqali tovarlar harakatini yuzaga keltiruvchi reklama, email-marketing turlari mavjud.

Respublikamizda ham elektron tijoratga doir qonunlar qabul qilingan bo’lib, bular 2007-yilda qabul qilingan “Elektron tijoratni rivojlantirish” to’g’risidagi, shu yili qabul qilingan “Elektron tijorat tizimini amalda qo’llashda to’lov tizimini takomillashtirish” to’g’risida qarorlar qabul qilingan. Bu qarorlar asosida biznes-iste’molchi (B2C); biznes hamkor bilan aloqalar o’rnatish (B2B), iste’molchilar o’rtasidagi savdo (C2C) kabi tizimlar mavjud.

Xulosa o’rnida shuni takidlash mumkinki, zamonaviy axborot –telekommunikatsiya texnologiyalari korxonalar va iste’molchilarga keng imkoniyatlarva istiqbolli loyihalarni yaratmoqda. Internet marketing bir vaqtning o’zida boshqaruvning samaradorligini, yaratilayotgan mahsulot va xizmatlarga e’tiborning kuchayishini, tovarning tarmoqdagi nufuzini oshishini, foydaning maksimal darajadagi oqimini, tovarlar harakari tezligi va sotilishini qamrab oladi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, O’zbekiston sharoitida korxonalar ishlash tizimida internet marketingning takomillashishga to’sqinlik qilayotgan bir qancha muammolar ham mavjud. Bu muammolarning tezkor va aniq yechilishi bugungi kunning muhim talablaridan biri hisoblanadi. Bunday muammolar qatoriga tarmoq tezligining bir muncha pastligi, axborot- kommunikatsiya vositalari imkoniyatlarini chuqur egallagan mutaxassislarning yetishmasligi, tarmoqda ma’lumotlar bazasida o’zbek tilidagi axborotlarning kamligi, xorijiy ma’lumotlardan foydalanishda chet tillarining o’zlashtirish darajalarining pastligi, viloyatlarda ko’rsatilayotgan internet xizmatining sezilarli darajada yomonligi kabi muammolarni keltirishimiz mumkin.

Yuqorida keltirilgan muammolarni hal qilishda asosiy e’tibor beriladigan yo’nalishlar sifatida telekommunikatsion  xizmatlarni ko’rsatish sohasida raqobatni rivojlantirish, buning natijasida esa bu xizmat sifatining oshishiga narxlar darajasining tushishiga va elektron tijorat uchun ma’lum internet-auditoriyalarning yaratilishiga erishish, axborot kommunikatsion texnologiyalar sohasiga investitsiyalarni kiritish uchun qulay huquqiy sharoitning ko’rsatilgan tartibda doimiy mavjud bo’lishini ta’minlash, o’z-o’zini boshqarish va tajriba almashish tizimlarini yaratish, on-line banking tizimini butun respublika bo’ylab samarali joriy qilish zarurdir. Bu soha istiqboli O’zbekiston mehnat bozori strukturasiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi minglab yangi ish o’rinlari yaratilishi, korxonalarning raqobatbardoshligining yuksalishini ta’minlaydi.

 

4. Pepsi-Co kompaniyasining jarayonida  internet marketingni o’rni

 

Pepsi-Cola bugungi kunda dunyodagi eng taniqli mahsulotlardan biri bo'lib, deyarli o'zining reklamalari uchun mashhur bo'lib, Coca-Cola raqobatbardosh alkogolli ichimligi bilan tugamaydigan jangda. Shimoliy Karolina dorixonasida 125 yildan ortiq vaqtdan beri kamtarin kelib chiqishi bilan Pepsi bir nechta formulada mavjud bo'lgan mahsulotga aylandi. Ushbu oddiy sodali suv qanday qilib Sovuq urushda ishtirok etgan va pop yulduzning eng yaxshi do'stiga aylanganini bilib oling.

Pepsi kompaniyasi hozirgi kunda o’zining o’zining tovarlarini mukammal qilib yaratishga harakat qilmoqda va buni yo’lida turli xildagi tadqiqotlar olib bormoqda bular jumlasidan marketing tadqiqotlari asosiy omil hisoblanadi. Hozirgi kunda har bir oilada telefon yoki boshqa turdagi gadjetlar mavjud shuday ekan biz marketingning internet marketing bo’limini bu bosqichda ishatish samarali shu boisdan ham Pepsi kompaniyasi o’z istemolchilarini o’rganib ularni talab va takliflarini o’rgangan holda o’z tovarlarni rivojlantirmoqda.

Pepsi-Colaning nima bo'lishiga oid asl formulasi 1893 yilda Nyu-Bernga tegishli farmatsevt Kalib Bradham tomonidan ixtiro qilingan. O'sha paytlarda ko'plab farmatsevtlar singari u dorixonada soda favvorasi bilan shug'ullangan, u erda o'zini o'zi yaratgan ichimliklarga xizmat qilgan. Uning eng mashhur ichimligi "Bredning ichimligi", shakar, suv, karamel, limon yog'i, kola yong'oqlari, mussel va boshqa qo'shimchalarning aralashmasi edi.

Ichimlikka tutilgani bois, Bradham uni Pepsi-Cola-ga joylashtirishga qaror qildi. 1903 yilning yozida u nomi bilan savdo qilgan va Shimoliy Karolina shtatidagi dorixonalar va boshqa sotuvchilarga o'z sodali siropini sotgan. 1910 yil oxiriga kelib franchayzerlar 24 ta davlatda Pepsi sotishgan.

Dastlab, Pepsi iste'molchilarga "hayratlanarli, quvnoq, yordamchi ovqat hazm qilish" shiori bilan murojaat qilib, oshqozon yordami sifatida sotilgan edi. Biroq, tovar o'sib chiqqach, kompaniya taktikani o'zgartirdi va o'rniga Pepsinni sotish uchun taniqli kuch ishlatishga qaror qildi.

1913-yilda Pepsi "Baroni Oldfild" ni ishdan bo'shatdi. U "Pepsi-Cola ichish" shiori bilan mashhur bo'lib, sizni qoniqtiradi. Kompaniya kelgusi o'n yilliklar ichida xaridorlarga murojaat qilish uchun mashhur odamlardan foydalanishni davom ettiradi.

Ko'p yillar o'tganidan so'ng, Xaleb Bradham Pepsi-Colani yo'qotdi.

Birinchi jahon urushida shakarning bahosidagi o'zgarishlarni qimor o'ynadi, chunki shakar narxi ko'tarilishi davom etaveradi, deb hisoblaydi, ammo ular o'rniga Caleb Bradhamni juda qimmatli shakar inventarizatsiyasini qoldirib ketishdi. Pepsi-Cola 1923-yilda bankrot bo'ldi.

1931-yilda bir nechta investorlarning qo'lidan o'tganidan so'ng, Loft Candy shirkati tomonidan sotib olingan Pepsi-Cola, Loftning prezidenti, Charlz G. Gut, Buyuk Depressiya chuqurliklarida Pepsinni muvaffaqiyatli bajarishga erishdi. Bir vaqtning o'zida, Loft hatto Pepsi'ni taklif qilishni rad etgan Koksdagi rahbarlarga sotishni taklif qildi.

Guth Pepsinni qayta tuzatib, 12 gramlik idishlarda sodali suvni faqat 5 tsentga sotishga kirishdi. Bu sutning ildizi 6 grammlik idishlarda ikki barobar ko'p edi. Pepsinni "nikel uchun ikki barobar ko'proq" deb baholab, Pepsi "Nikel Nikel" radio jingle sahilga chiqadigan birinchi sahnaga aylangani sababli kutilmagan hitsga erishdi. Oxir-oqibat u 55 ta tilda saqlanib, XX asrning eng samarali reklamalaridan biri sifatida Reklama Yoshiga aylandi.

Pepsi II Jahon urushida ishonchli shakar etkazib berganligiga ishonch hosil qildi va ichimlik dunyodagi barcha jangovar kuchlar bilan tanish edi. Urushdan keyingi yillarda, amerikalik GIlar uyga qaytganidan keyin brend uzoq vaqt qolaverdi.

Shtatlarda, Pepsi urushdan keyingi yillarni qabul qildi. Kompaniya prezidenti Al Stil aktrisa Joan Krouford bilan turmush qurdi va 1950-yillarda korporatsiya yig'ilishlari va mahalliy shinalar bilan tanishuvlar paytida tez-tez Pepsining so'zlarini keltirdi.

1960-yillarning boshlarida Pepsi singari kompaniyalar Baby Boomers-ga o'zlarining e'tiborini qaratgan. "Pepsi Generation" deb nomlangan yoshlarga qaratilgan birinchi reklamalar 1964 yilda kompaniyaning birinchi diet soda tomonidan ta'qib etilib, yoshlarga qaratilgan edi.

Kompaniya turli yo'llar bilan o'zgarib turardi. Pepsi 1964 yilda Mountain Dew tovarini sotib oldi va bir yil o'tgach, "Frito Lay" atir-makkasi bilan birlashdi. Pepsi brendi tez o'sib chiqdi. 1970-yillarga kelib, bu muvaffaqiyatli savdo belgisi Coca-Cola kompaniyasini AQSHning eng mashhur soda markasi deb atash bilan tahdid qilgan edi, Pepsi hatto 1974 yilda SSSR tarkibida ishlab chiqariladigan va sotiladigan AQShning birinchi mahsulotiga aylanganda xalqaro maqolalarni chop etgan.

1970-yillarning oxiri va 80-yillarning boshlarida "Pepsi Generation" reklamalari yosh iste'molchilarga "Pepsi Challenge" reklamalari va do'konlardagi tatib ko'rishga qaratilgan bo'lsa-da, yosh iste'molchilarga murojaat qilishni davom ettirdi. Pepsi 1984 yilda "Triller" muvaffaqiyatining o'rtasida bo'lgan Maykl Jeksonni uning vakili bo'lish uchun ishga yollagan. Jeksonning musiqiy videolarini raqsga tushirgan televizor reklamalari Pepsining 10 yil davomida taniqli musiqachilar, mashhurlar va boshqalarni, shu jumladan, Tina Turner, Jou Montana, Maykl Fox va Geraldine Ferraro kabi ijodkorlarni jalb qilgan.

Pepsinning sa'y-harakatlari muvaffaqiyatli bo'ldi, 1985 yilda Koke o'z imzosini o'zgartirib yuborganini e'lon qildi. "New Coke" kompaniyasi "klassik" formulani qayta ishlab chiqarishga majbur bo'lgan bunday falokat edi. Pepsi ko'pincha kredit olgan. Ammo 1992 yilda Pepsi "Crystal Pepsi" ning "Generation X" xaridorlarini hayratga sola olmagani uchun o'z mahsulotidagi muvaffaqiyatsizlikka duchor bo'lardi. Yaqin orada to'xtatildi.

Uning raqiblari singari, Pepsi brendi Xaleb Bradhamning tasavvur qiladigan narsalaridan juda ko'p farq qiladi. Klassik Pepsi-Cola bilan bir qatorda, iste'molchilar Diet Pepsi ni, shuningdek kofeinsiz navlarini, gilos yoki vanil bilan xushbo'y hidi bo'lmagan, hatto asl merosini nishonlaydigan 1893 belgisini ham topishi mumkin. Kompaniya, shuningdek, Gatorade markasi bilan Aquafina shishali suv, Amp energiya ichimliklar va Starbucks qahva ichimlari bilan qorli sport ichimliklar bozoriga chiqdi.

 

 

Xulosa va takliflar

 

Xulosa o’rnida shuni takidlash mumkinki, zamonaviy axborot –telekommunikatsiya texnologiyalari korxonalar va iste’molchilarga keng imkoniyatlarva istiqbolli loyihalarni yaratmoqda. Internet marketing bir vaqtning o’zida boshqaruvning samaradorligini, yaratilayotgan mahsulot va xizmatlarga e’tiborning kuchayishini, tovarning tarmoqdagi nufuzini oshishini, foydaning maksimal darajadagi oqimini, tovarlar harakari tezligi va sotilishini qamrab oladi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, O’zbekiston sharoitida korxonalar ishlash tizimida internet marketingning takomillashishga to’sqinlik qilayotgan bir qancha muammolar ham mavjud. Bu muammolarning tezkor va aniq yechilishi bugungi kunning muhim talablaridan biri hisoblanadi. Bunday muammolar qatoriga tarmoq tezligining bir muncha pastligi, axborot- kommunikatsiya vositalari imkoniyatlarini chuqur egallagan mutaxassislarning yetishmasligi, tarmoqda ma’lumotlar bazasida o’zbek tilidagi axborotlarning kamligi, xorijiy ma’lumotlardan foydalanishda chet tillarining o’zlashtirish darajalarining pastligi, viloyatlarda ko’rsatilayotgan internet xizmatining sezilarli darajada yomonligi  kabi muammolarni keltirishimiz mumkin.Yuqorida keltirilgan muammolarni hal qilishda asosiy e’tibor beriladigan yo’nalishlar sifatida telekommunikatsion  xizmatlarni ko’rsatish sohasida raqobatni rivojlantirish, buning natijasida esa bu xizmat sifatining oshishiga narxlar darajasining tushishiga va elektron tijorat uchun ma’lum internet-auditoriyalarning yaratilishiga erishish, axborot kommunikatsion texnologiyalar sohasiga investitsiyalarni kiritish uchun qulay huquqiy sharoitning ko’rsatilgan tartibda doimiy mavjud bo’lishini ta’minlash, o’z-o’zini boshqarish va tajriba almashish tizimlarini yaratish, on-line banking tizimini butun respublika bo’ylab samarali joriy qilish zarurdir. Bu soha istiqboli O’zbekiston mehnat bozori strukturasiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi minglab yangi ish o’rinlari yaratilishi , korxonalarning raqobatbardoshligining yuksalishini ta’minlaydi.

Internet - marketingning eng asosiy instrumenti (vositasi) sayt hisoblanadi. Korporativ Web-sayt – kompaniyaning virtual ofisi, hamda bir qancha funksiyalarga ega Internet tarmog‘idagi vakilidir:

-         kompaniya va uning tovarlari haqida ma’lumotlar taqdim etish;

-         internetda mahsulot va savdo markasini harakatlantirish;

-         joriy marketing tadqiqotlarini o‘tkazish;

-         iste’molchilar bilan munosabatga kirishish;

-         mijozlarga servis xizmat ko‘rsatish va ma’lumotlar taqdim etish;

-         saytdan elektron do‘kon sifatida foydalanish;

-         vositachilarni jalb etish va vositachilar bilan o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash.

Internet tomonidan zamonaviy tijorat dunyosiga olib kirilgan eng asosiy hislatlardan biri asosiy rolning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga o‘tishi hisoblanadi. Internet kompaniyalar uchun kompyuter ekrani oldida o‘tirgan yangi mijozning e’tiborini biror soniyalar ichida jalb qilish imkonini berdi. Biroq shu bilan bir vaqtda u xuddi shu foydalanuvchiga sichqoncha tugmasini bir necha marta bosib raqobatchilarga o‘tib ketishiga ham imkon beradi. Bunday vaziyatda haridorlarning diqqat-ye’tibori eng katta qimmatga ega bo‘ladi, mijozlar bilan o‘rnatilgan aloqalar esa kompaniyaning asosiy kapitaliga aylanadi.

Internet tijorat yuritishning zamon va makon ko‘rsatkichlarini keskin o‘zgartirib yuboradi. U hech qanday hududiy cheklovlarsiz to‘g‘ri kommunikatsiya vositasi bo‘lib, bunda axborotga ulanish qiymati an’anaviy vositalarning aksi o‘laroq undan uzoqlikda joylashganlikka bog‘liq emas. Shunday qilib, internet elektron tijorat eng mayda ta’minotchilarga ham jahon miqyosida biznes bilan shug‘ullanishga imkon beradi. Mos ravishda, buyurtmachilar ham talab qilinayotgan tovar va xizmatlar taklif etuvchi potensial ta’minotchilarni geografik joylashuvidan qat’i nazar global tanlash imkoniga ega bo‘ladilar. Sotuvchi va haridor o‘rtasidagi masofa tovarni yetkazib berish bosqichidagina transport harajatlari nuqtai nazaridan rol o‘ynaydi, xolos.

Elektron aloqa vositalaridan foydalangan holda kompaniyalar har bir individual buyurtmachining so‘rovlari haqida batafsil axborot olishi, individual talablarga mos keluvchi mahsulot va xizmatlarni avtomatik ravishda taqdim etishga imkon topadilar. Bunga eng oddiy misol qilib kompaniyaning har bir mijozi yoki hamkori uchun shaxsiy veb-sayt taqdim etishni ko‘rsatish mumkin.

Elektron usulda yetkazib berish mumkin bo‘lgan mahsulot va xizmatlar alohida o‘ringa ega. Bunda yetkazib berish vaqti maksimal darajada qisqartiriladi. Elektron usul ko‘ngilocharlik sanoati raqamli mahsulotlarni (filmlar, video, musiqa, jurnal va gazetalar), axborot, o‘qitish vositalari yetkazib berishda keng qo‘llanadi hamda dasturiy ta’minot ishlab chiqish va yetkazib berish bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar tomonidan samarali foydalaniladi.

Jahon o‘rgimchak to‘rida internet–marketingni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:

-         korxonalarda internet-marketing rivojlanishi samaradorligini oshirish uchun an’anaviy marketing bilan integratsiyasini ta’minlash lozim. Chunki, yangi axborot texnologiyalarining ulkan rol o‘ynashiga qaramay, internet-marketing an’anaviy marketing o‘rnini bosmasdan, uni faqat to‘ldirib turadi.

-         internet-marketingni rivojlantirish uchun korxonaning faqat sotuv va reklama faoliyatida foydalanmasdan, marketing faoliyatining barcha jabhalarida: marketing tadqiqotlarida onlayn so‘rov-anketalar tashkil etish, yangi tovar yaratish jarayoni, tovarlarga buyurtmalarni shakllantirish, tovar yetkazib berish, saqlash, ortish-tushirish, sotuv kanallarini boshqarish, tijorat vositachilari bilan muzokaralar olib borish kabilarni ham elektron tarzda amalga oshirish.

 

FOYDALANILGAN ADABYOTLAR RO‘YXATI

 

I.                  O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Vazirlari Mahkamasi qarorlari, Prezident farmonlari va asarlari.

 

1.                 O‘zbekiston Respublikasining “Reklama to‘g‘risida”gi qonuni, 25.12.1998 y

2.                 O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonuni, 06.01.2012 y

3.                 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘bekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni.// “Xalq so‘zi”, 8 fevral 2017 yil

4.                 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. “O‘zbekiston” NMIU, 2017 – 485 b.

5.                 Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 47 b.

 

II. Asosiy adabiyotlar.

 

1.     Boyjigitov S.K, Musayev B.Sh – “Internet marketing” o’quv qo’llanma

2.     Komilova F.K. Turizm marketingi. o'quv qo'llanma.-T: “Uzinkomsentr”, 2003.

3.     Komilova F.Q. Xalqaro turizm bozori. –T. 2006.

4.     Ro'ziev S.S. Turizm marketingi. –T.: «Avto-nashr bosmaxonasi», 2006 y. monografiya.

5.     Papiryan G.A. Mejdunarodie ekonomicheskie otnosheniya: marketing v turizme. –M.: «Finansi i statistika», 2000.

6.     Durovich A.P. Marketing v turizme. uchebnoe posobie. –Minsk: «Novoe znanie», 2004.

7.     Kotler F., Bouen Dj., Meykenz Dj. Marketing.Gostepriimstvo.Turizm. uchebnik.–M: «Yuniti-Dana», 2002

8.     Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing asoslari. – O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi – T.: “IQTISODIYOT”, 2019.-305 b.

9.     Ergashxodjaeva Sh.J., Nazarova F.M., Karimova R.N. Xalqaro marketing. Darslik. – T.: Iqtisodiyot, 2019.-345 b.

10. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik.-T.: Iqtisodiyot, 2018. – 315 b.

11. Gary Armstrong, Philip Kotler, Michael Harker, Ross Brennan. Marketing an introduction. England, 2016, Paperback: 720 pages, Pearson

 

 

 

III. INTERNET MA’LUMOTLARI:

1.     www.lex.uz

2.     www.stat.uz

3.     www.ziyonet.uz

4.     www.gov.uz

5.     https://uz.denemetr.com/docs/134/index-21811.html

6.          www.O’zbekistonmilliyaxborotagentligi.

7.          www.создание продающих сайтов. Marketing-Ru.com.

http://.smallbusiness.chron.com.

 

 

---