IDEAL GAZ HALI’NI’N’ TEN’LEMELERI.IZOPROCESLER

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

 

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

 

IDEAL GAZ HALI’NI’N’ TEN’LEMELERI.IZOPROCESLER

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

 

2015-2016 ji’l

 

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

№ 11-TEMA    IDEAL GAZ HALI’NI’N’ TEN’LEMELERI.IZOPROCESLER

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemeleri.izoprocesler haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti’

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’ woqi’w ha’m jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

 

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m korgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Pikirge hu’jim» interaktiv metodi’ «Pikirdin’ qatan’ hu’jimi» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi

 

 

Sabaqti’n’ bari’si’

Sholkemlestiriw

Woqi’wshilardi’n’ nawbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

 

Uyge tapsi’rma soraw

Qatti’ denelerdin’ sali’sti’rmali’ ji’lli’li’q si’yi’mli’li’g’i’n ani’qlaw’temasi’n soraw

TEMA

Ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemesi:

I’di’stag’I’ gaz xaotikali’q qozg’ali’sstag’I’ molekulalar toplami’nan ibarat.Ha’r bir molekula I’di’sti’n’ diywali’na uri’lg’anda diywalg’a azg’ana ku’sh penen ta’sir yetedi.Bul molekulalar toplami’ni’n’ ta’sir ku’shleri u’lken boladi’ ha’m diywali’na basi’m wo’tkeredi.Konsentraciyasi’ n ge,temperaturasi’ T g’a ten’ bolg’an molekulalardi’n’ basi’mi’ to’mendegi formula menen ani’qlani’wi’n bilesiz.

  (1)

Bul formulada  dep ali’nsa ha’m  ha’mde  yekenliginen to’mendegi ten’lemeler kelip shi’g’adi’.

  (2)                              (3)                             (4)

(2), (3) ha’m (4) ten’lemeler ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemesi dep ataladi’.(3) ten’leme Mendeleev-Klayperon ten’lemesi dep ataladi’.

Ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemesi gazdi’n’ massasi’,basi’mi’,ko’lemi ha’m temperaturasi’ arasi’ndag’I’ baylani’sti’ ko’rsetedi.

v=1 mol gaz ushi’n (4) ten’leme to’mendegiko’rniske keledi.

             (5)

Bul 1 mol ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemesin ko’rsetedi (5) ten’lemeden

 

     (6)

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Izoprocesler:

Gazlardi’n’ universal turaqli’si’ R,berilgen gazdi’n’ massasi’ m ha’m molyar massasi’ M wo’zgermeytug’I’n bolg’ani’ ushi’n ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemesi (3) sin to’mendegishe ko’rsetiw mu’mkin.

            (7)

To’mendegi bul parametrlerden birewin turaqli’ dep yesaplap,qalg’an yekewi arasi’ndag’I’ baylani’sti’ birme-bir ko’rip shi’g’ami’z.

Berilgen gazdi’n’ makroskopiyali’q parametrleri turaqli’ bolg’anda qalg’anlari’ arasi’ndag’i’ baylani’sti’ ko’rsetetug’i’n process izoprices dep ataladi’.

1.Izotermiyali’q processs (T=const)

Temperatura turaqli’ bolg’anda boli’p wo’tetug’i’n fizikali’q procesler izotermiyali’q process dep ataladi’.

Yunon tilinde «termos» - «ji’lli’» degen ma’nisti an’latadi’.

Izotermiyali’q process ushi’n (7) baylani’sti’ to’mendegishe tu’sindiriw mu’mkin.

pV=const

 

16-suwret

 

Cilindr ishine tolti’ri’lg’an gazdi’n’ da’slepki ko’lemi V₁ basi’mi’,P₁ turaqli’ basi’mnan qi’so’lg’annan keyingi V₁,P₂ bolsi’n.Wol jag’dayda to’mendegi qatnas wori’nli’ boli’p yesaplanadi’ (16-a,suwret).

        (8)

Turaqli’ temperaturada berilgen gazdi’n’ basi’mi’ ko’lemine keri proporcional ra’wishte wo’zgeredi.

Izotermiyali’q procestegi ni’zamli’qti’ pv diagrammada izoterma menen ko’rsetiledi (16-b,suwret).

Izotermiyali’q processti 1662-ji’li’ anglichan ali’mi’ R.Boyl 1976-ji’li’ fransuz fizigi E.Mariott ta’jiriybeler tiykari’nda bir-birinen xabarsi’z halda ashqan.Soni’n’ ushi’n gazlarda baqlanatug’i’n bul ni’zamli’qlar Boyl-Mariott ni’zami’ dep ataladi’.

 Izotermiyali’q procesler suyi’qli’qlardi’n’ qaynawi’nda ha’m qatti’ denelerdin’ yeriwinde ushi’raydi’.

 

17-suwret

 

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                          22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

2.Izobarali’q process (p=const)

Basi’m turaqli’ bolg’anda ju’z beretug’i’n fizikali’q processler izobarali’q process dep ataladi’.

Yunon tilinde «baros» - «basi’m» degendi an’latadi’.

Izobarali’q process ushi’n (7) ten’lemeni to’mendegishe ko’rsetiw mu’mkin.

Cilindr ishine gaz tolti’ri’li’p,porshen tek awi’rli’q ku’shi menen g’ana turg’an bolsi’n.Bunday halda gazdi’n’ da’slepki temperaturasi’ T₁,ko’lemi V₁ ge wo’zgergende ko’lemi V₂ ge jetedi.(17-a,suwret) Bunday jag’day ushi’n to’mendegi qatnas wori’nli’ boladi’.

    (9)

Turaqli’ basi’mda berilgen m massali’ gazdi’n’ ko’lemi temperaturag’a proporcional ra’wishte wo’zgeredi.

Izobarali’q process TV diagrammada izobara menen ko’rsetiledi (17-b,suwret).Bul ni’zamdi’ 1802-ji’li’ fransuz ali’mi’ Gey-Lyussak ashqani’ ushi’n woni’ Gey-Lyussak ni’zami’ dep ataydi’.

3.Izoxorali’q process (V=const)

Ko’lem turaqli’ bolg’anda wo’tetug’i’n fizikali’q processler Izoxorali’q process dep ataladi’.

Yunon tilinde «xoros» - «ko’lem» degendi an’latadi’.

Izoxorali’q process ushi’n (7) ten’leme to’mendegishe ko’rsetiledi.

18-suwret

 

Ishine gaz tolti’rilg’an cilindr porshendi qozg’almaytug’i’n yetip bekkemleyik.Bunday jag’dayda gazdi’n’ da’slepki temperaturasi’n T₁ basi’mi’P₁ ge ten’ dep alami’z.Cilindr qi;zdi’ri’li’p,gaz temperaturasi’ T₂ ge wo’zgergende basi’mi’ P₂ ge wo’zgeredi.(18-a,suwret).Bul jag’day ushi’n to’mendegi qatnas wori’nli’ boladi’.

    (10)

Turaqli’ ko’lemde berilgen massali’ gazdi’n’ basi’mi’ temperaturag’a proporcional ra’wishte wo’zgeredi.

Ixoxorali’q process TP diagrammada izoxora menen ko’rsetiledi (18-b,suwret).

Bul ni’zamdi’ 1787-ji’lda fransuz fizigi J.Sharl ta’jiriybeler tiykari’nda ashqani’ ushi’n woni’ Sharl ni’zami’ dep ataydi’.

Qatti’ denelerdegi izotermiyali’q processte ko’lem derlik wo’zgermegenligi ushi’n wondag’I’ processti izoxorali’q process dep ataw mu’mkin.

Sabaqti’ bekkemlew

«Juwmaqlar qabi’l yetiw texnologiyasi’» interaktiv metodi’ bunda woqi’wshi’larg’a bir qansha quramali’raq temalardi’ wo’zlestiriw,belgili mashqalalardi’ ha’r ta’repleme puxta analiz yetiw tiykari’nda wolar boyi’nsha belgilengen juwmaqlarg’a keliw bir mashqa tiykari’nda bildiriletug’i’n bir neshe juwmaqlar arasi’nan yen’ qolayli’ ha’m de tuwri’si’n tabi’wg’a u’yretiw.Woqi’wshi’larg’a woqi’wli’qtan ti’sqari basqa a’debiyatlardan qosi’msha sorawlar,krossvordlar beriw menen bilimlerin bekkemlep bari’w

1 Ideal gz hali’ni’n’ ten’lemesi qalay ko’rsetiledi?

2.Universal gaz turaqli’si’ni’n’ ma’nisi nege ten’?

3.Izoprocess dep qanday processke ayti’ladi’?

4.16-suwretten izotermiyali’q processti tu’sindirip berin’.

5.17-suwretten izobarali’q processti tu’sindirip berin’.

6.18-suwretten izoxorali’q processti tusindirip berin’.

 

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Ideal gaz hali’ni’n’ ten’lemeleri.izoprocesler temasi’n woqi’p keliw

 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wo’tip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshilarga tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                   22-mektep  Saylauov Ag’i’lash