Мавзӯи 1. ИНФОРМАТИКА, ИТТИЛООТ ВА РАВАНДЦОИ

ИТТИЛООТӢ

•      Информатика фанни илми-техникк  Технологияи иттилоотк(ТИ).

•      Иттилоот : хосиятцо , усулцои ифодакунк ва ченкунии он

•      Тарзцои рамзбандии иттилоот

•      Равандцои  иттилоотк

Мафцуми информатика бо мащмӯи илмцое алоқаманд аст, ки онцо ба омӯзиши хосиятцо ва тарзцои ғункунк, тасвир, коркард ва ирсоли иттилоот тавассути воситацои техникк сару кор доранд.  Информатика - илми техникӣ буда, систематикунонии қабули созандагӣ,нигоцдорӣ, азнавташкилнамоӣ, доду гирифти маълумот бо маводцои техникии ба система даровардашуда, инчунин принсипцои функсионалии ин маводцо ва методцои идоракунии онро дар бар мегирад.

Аз рӯи ин муайянкунк маълум мешавад, ки информатика беницоят ба технология наздик мебошад, бинобар он, дар бисжрии цолатцо,онро технологияи иттилоотк меноманд.

Фанни информатика фацмишцои зеринро дар бар мегирад:

ü Таъминоти тащцизоти маводи техникаи цисобарор;

ü Таъминоти барномавии маводи техникаи цисоббарор;

ü Маводцои бацамтаъсирк таъминоти барномавк ва тащцизотк;

ü Маводцои бацамтаъсирк инсонцо бо таъминоти барномавк ва тащцизотк.

Чк хеле ки аз рӯйхат дида мешавад, дар информатика ба масъалаи таъсири мутақобил диққати махсус щудо карда шудааст. Ҳатто барои ин фацмиши махсус, яъне интерфейс щой дорад. Усулцо ва маводцои таъсири байницамдигарии инсон бо маводцои барномавк ва тащцизотиро интерфейси  истифодабар меноманд. Мувофиқатан, интерфейсцои таҷцизотк, барномавк ва барнома-таҷцизотк щой доранд.

Масъалаи асосии информатика систематикунонии қабул ва усулцои корк бо маводцои тащцизотк ва барномавии техникаи цисоббарор мебошад. Мақсади системакунонк аз щудокунк, татбиқ ва ташаккули дастовардцои технологияи амар дар автоматикунонии даращаи кор бо маълумотцо, иншунин таъминоти методии тадқиқотии технологияи навтаринро дар бар мегирад.

Асосцои назариявии информатикаро гурӯци илмцои бунждк (фундаменталк) ташкил менамоянд, ки онцоро дар як сатц цам ба математика ва цам ба кибернетика мансуб шумурдан мумкин аст: назарияи иттилоот, назарияи алгоритмцо, мантиқи математикк, назарияи забонцои формалк ва грамматикк, тацлили комбинаторк ва ғайра. Ғайр аз ин, фанни информатика ба омӯзиши архитектураи компютер, системацои амалижтк, назарияи пойгоци додацо (базаи маълумотцо), технологияи барномарезк ва дигар самтцои технологияцои иттилоотк машғул аст.

Бояд қайд намуд, ки дар муддати нашандон зижди таърихк информатика аз як фанни техникк дар бораи усулцо ва воситацои коркарди маълумоти додашуда бо жрии мошинцои электронии цисоббарор ба илми бунждк дар бораи иттилоот ва равандцои иттилоотии на танцо системацои техникк, балки табиат ва щомеа табдил жфтааст. Сабаби асосии ба шунин муваффақиятцо ноил гаштани илми информатика ба раванди бебозгашти саросар иттилоотонк гаштани  щомеа вобаста аст, ки он як шакли зуцуроти қонуни умумии инкишофи башарият аст. Иттилоотии щомеа бо худ тацаввулоти илмию техникк ва иқтисодию ищтимоиро меоварад, ки он дар навбати худ цажту фаъолият ва тафаккуру арзишцои инсониро дигаргун месозад. Муттасилот ва суръати ин дигаргуншавк аз он гувоцк медицад, ки асри XXI асри информатика, технология ва ҷомеаи иттилоотии хоцад буд. Ҳамин тариқ:

Информатика илмест, ки доир ба хосиятхои иттилоот ва қонуниятцои равандцои иттилоотк бацс менамояд.

2. Технологияи иттилоотӣ(ТИ). ТИ мащмӯи мушаххаси воситацои техникк ва таъминоти программавк буда, барои гузаронидани амалижтцои гуногуни коркарди иттилоот дар самтцои мухталифи фаъолияти инсон пешбинк шудааст. Баъзан технологияи информатсиониро технологияи компютерк ж информатикаи тадбиқк низ мегӯянд. ТИ-ро шунин таъриф додан мумкин аст:

Технологияцои иттилоотк яке аз соцацои тафаккури илмк буда, ба воситаи системаи тацлилии цодисацои муцити атроф равандцои инттилоотонии бо суръати баланд вусъатжбандаро меомӯзад ва методу воситацои автоматии ғункунк, қабулкунк, нигацдорк, табдил, ирсол, сабт ва истифодаи иттилоотро тавассути техникаи компютерк мавриди омӯзиш ва коркард қарор медицад.

Мақсади омузиши фанни ТИ. Соцаи таълимии фанни технологияи иттилоотии дар ду щанба мавриди омӯзиш қарор мегирад. Ҷанбаи аввал ба омӯзиши системаи информатсионии тасвири олам ва қонуниятцои информатсионии умумии сохт ва тарзи кори системацои худидора - биологк, ҷамъиятк ва автоматк-техникк бахшида шудааст. Ин гуна системацо дорои хосияти ищрои мақсадноки амалижт буда, рафторашон тавассути узвцои қабул, табдил ва амаликунандаи информатсиониашон идора карда мешавад. Ҷанбаи мазкур, ки қариб фарогири цама соцацои умумитаълимк мебошад, доираи цамбастагии фанцои «Информатика» ва «Кибернетика»-ро ташкил медицад.

ЭЗОХ: Кибернетика илм дар бораи хосиятцои умумии равандцои идоракунк дар системацои зинда ва гайризинда мебошад.

Вазифацо ва пайванду вобастагицои ТИ бо илмцои дигар.  Ташаккули муносибати нав ба фацмиши мақсадцои омӯзишии фанни ТИ пеш аз цама ба вазифацои умумитаълимии ин фан ва имкониятцои потенсиалии он дар цалли масъалацои муцимтарини таълим, тарбия ва рушди зецнии донишщӯжн алоқаманд аст.

Унсурцои алоцидаи тацлили кибернетикии цодисацои муцити атроф инъикоси худро дар курсцои таълимии биология, физика, таърих, щамъиятшиноск ва ғайра межбанд. Фанни ТИ бошад дар системаи фанцои таълимк нақши пешбарандаро бозида, бацри даржфти тасаввуроти ягонаи олами цастк ва эцсоси умумияти асосцои информатсионии раванди идораи табиати зинда, щомеа ва техника шароити мусоид фароцам меорад.

Ҳамин тариқ, вазифаи асосии фанни ТИ аз таъмин намудани фарогирии дониши мустацкам ва бошууронаи донишщӯжн доир ба раванди табдил, ирсол ва истифодаи иттилоот иборат буда, дар цалли масъалацои маълумоти умумиинсонк сацми арзанда дорад.

3. ИТТИЛООТ: НАМУД ВА ХОСИЯТЦОИ ОН

Мафцуми иттилоот. Иттилоот мафцуми хеле васеъ аст. Калимацои арабии «хабар», «ахбор», «маълумот», «иттилоот» ва ғайра баъзе пацлӯцои ин мафцуми иттилоотро маънидод менамоянд, вале ягонтои он ин калимаро пурра иваз карда наметавонанд. Масалан, сигнали ягон датшик ж бӯйи ягон таъомро низ иттилоот гуфтан мумкин аст.

Мафцуми иттилоот аз калимаи лотинк саршашма гирифта, маънои маънидодкунк, фацмондадицк, бажнкунк, хабардоркунк ва ғайраро дорад. Одамон иттилоотро ба цамдигар бо тарзцои шифоцк, хаттк ж дар намудцои имову ишоратк ва ж аломатк мерасонанд. Инсон цар гуна иттилоотро аввал худаш дарк мекунад ва баъд онро ба дигарон ирсол медицад.

Мо иттилоотро аз китобцои таълимию илмк, рӯзномаю мащаллацо ва намоишномацои телевизиониву кинофилмцо мегирем. Онро дар дафтар ж конспектцоямон қайд менамоем. Дар фаъолияти истецсолк, мо иттилоотро дар намуди матну нақшацо, маълумотномаву цисоботцо, щадвалцо ва дигар намуди цущщатцо ба қайд мегирем, ж интиқол медицем. Чунин намуд иттилоотцоро бо жрии компютер низ ба қайд гирифтан, кор карда баромадан ва интиқол додан мумкин аст.

Новобаста аз намуди тасвиршавиаш, иттилоот цамеша маълумот дар бораи ягон шахс ж ягон шиз аст. Вай цодисацои дар цажти мо аллакай рӯйдода ж рӯйдицандаро инъикос менамояд. Масалан, мо дирӯз кадом корцоро анщом додем, ж пагоц бо шк корцо машғул мешавем, мисолцои иттилоот шуда метавонанд. Дар ин мавридцо бояд иттилоот цатман дар ягон шакли мушаххас - цикоя, расм, мақола, шеър ва ғайра тасвир гардад, ж ба қайд гирифта шавад. Асарцои мусиқк ва графикк, китобу мусавварацо, спектаклу кинофилмцо - шаклцои гуногуни тасвири иттилоотро ташкил медицанд. Ҳамин тариқ, иттилоот дар цар гуна шакл - инъикоси дунжи воқек ж хажлк мебошад. Аз ин рӯ, иттилоотро цамшун инъикоси щацони моддк дар шакли аломатцо ва сигналцо тасвир кардан мумкин аст. Вале цаминро қайд кардан зарур аст, ки таърифи мутлақо аниқи иттилоот вущуд надорад. Вай цамшун мафцумцои нуқта ж цамворк дар геометрия ва ж адад дар математика мафцуми ибтидок аст. Иттилоотро шунин маънидод кардан мумкин аст:

Бояд гуфт, ки иттилоот объекти моддк нест:

❖  Ҳангоми ирсол аз як щой ба щои дигар, иттилоот дар щои пешинааш низ боқк мемонад.

❖  Барои ирсол додан иттилоот бояд дар ягон барандаи моддк тасвир карда шавад.

❖  Новобаста аз намуди баранда, миқдори иттилоот бетагйир мемонад.

Намудцои иттилоот. Гаршанде инсон иттилоотро амалан бо тамоми узвцои циссижти худ қабул намояд цам, вале цоло вай коркарди компютерии на цама намудцои иттилоотро аз худ намудааст. Масалан, идроки эстетикк ж муносибати байни одамон аз зумраи он проблемацоеанд, ки коркарди компютерии онцоро вақт интизор аст. Дар замони мо компютер дар коркарди намудцои зерини иттилоот ба таври васеъ истифода бурда мешавад:

 иттилооти матнк

 иттилооти ададк  иттилоот дар бораи таърихи рӯз ва вақт  иттилооти савту садок

 иттилооти графикк, аниматсия ва видеофилмцо  иттилооти махсуси дук.

Дар ибтидо компютер танцо барои коркарди иттилооти ададк хизмат мерасонид. Вале ба зудк маълум гашт, ки имкониятцои компютер хеле васеъ будааст. Аз тарафи дигар, набояд фаромӯш кард, ки имкониятцои компютер беохир нест. Вай дар он соцацое самараи хуб дода метавонад, ки истифодааш дар онцо амалан собит гаштааст. Соцацои тадбиқи имрӯзаи технологияцои компютерк намудцои дар боло овардашудаи иттилоот ба шумор мераванд. Мутаассифона, тараққижти минбаъдаи техникаи компютерк танцо ба коркарди цащми зиждтари цамин намуд иттилоотцо меовараду халос.

Хосиятцои иттилоот. Даржфти иттилоот - ин ба даст овардани далел, маълумот ва додашудацо дар бораи хосиятцо, сохтор ж алоқамандии объектцо ва рӯйдодцои муцити атрофи мо мебошад. Мазмуни моддии иттилоот имкон медицад, ки хосиятцои асосии он - сацецк, мукаммалк, муциммк, актуалк, аниқк, дастраск, кӯтоцк ва фацмогк равшан карда шаванд.

■ Иттилоот сацец (мӯътамад) цисоб карда мешавад, агар вай вазъи аслро мутлақо дуруст тасвир намояд. Иттилооти носацец боиси хатофацмии рӯйдод ва қабули қарорцои нодуруст мегардад.

■  Иттилоот мукаммал (пурра) шумурда мешавад, агар вай барои фацмиши вазъи асл ва қабули қарори дахлдор кифоя бошад. Нопуррагии иттилоот монеаи қабули қарорцо ва сабаби роцдицк ба хатоцо мегардад.

■ Муциммии (арзандагии) иттилоот дар он зоцир мегардад, ки бо жрии он кадом масъалацо цал карда мешаванд.

■ Иттилоот актуалк (замонавк) цисобида мешавад, агар вай дар шароити доимо тағйиржбанда воқеиятро дуруст инъикос намояд.

                  ■           Иттилоот фацмо (возец, ажн) шумурда мешавад, агар вай

тарзе ифода шуда бошад, ки дастраси истифодабаранда бошад.

■ Иттилоот аниқ цисобида мешавад, агар вай даращаи бецтари наздикии вазъи аслии объект, раванд ж рӯйдодро инъикос намояд.

4. ТАРЗЦОИ РАМЗБАНДИИ ИТТИЛООТ

Рамзбандии рақамии иттилоотцои намудашон гуногун. Раванди ташаккули тарзи муайяни тасвири иттилоотро рамзбандии (рамзсозк, рамзбандк) иттилоот мегӯянд. Одатан дар зери мафцуми рамзбандии иттилоот гузариш аз як тарз ба дигар тарзи тасвири иттилоотро мефацманд, ки вай барои нигацдорк, интиқол ва коркард қулайтар аст.

Компютер танцо намуди иттилоотеро кор карда баромада метавонад, ки вай дар шакли рақамк тасвир шуда бошад. Ҳар гуна иттилооти намуди дигар - садо, наво, матн, график, расм, нишондоди асбобцо ва ғайра цангоми коркарди компютерк бояд аввал ба шакли рақамк табдил дода шавад. Масалан, барои садои мусиқиро ба шакли ададк табдил додан, кифоя аст, ки дар фосилацои нашандон калони вақт баландии (шиддати) садоро барои зудицои муайян шен намоем ва натищацои шенкуницоро дар шакли рақамк ба қайд гирем. Бо жрии программацои компютерк бошад, ин табдилотро дар шакли садои мусиқк аз нав барқарор намудан мумкин аст.

Айнан цамин тавр, бо жрии компютер иттилооти матниро низ кор карда баромадан мумкин аст. Ҳангоми ба компютер дохил намудани рамзцо (царф, рақам, аломат) онцо бо жрии ягон адади муайян кодиронида мешаванд. Дар вақти ба қисмцои беруна (экран, принтер) хорищ намудан бошад, баръакс, аз рӯи коди онцо тасвири худи рамзцо сохта мешавад. Ана цамин мувофиқати байни рамзцову ададцоро рамзсозк мегӯянд.

Чун қоида, цамаи ададцо дар компютер бо жрии рақамцои нулу як (0, 1) тасвир карда мешаванд. Яъне, компютер асосан дар базаи системаи цисоби дук кор мекунад. Сабаби асосии истифодаи системаи цисоби дук дар он аст, ки дар ин маврид тащцизоти коркарди иттилоот намуди хеле соддаро қабул менамояд. Дохилкунк ва хорищкунии ададцо бо жрии компютер бошад, дар шакли муқаррарк (одатк) ищро карда мешавад, шунки цамаи табдилдицицоро программацои компютерк ба зиммаи худ мегиранд.

Андозагирии иттилоот ва ченакцои он. миқдори иттилооти дар ахбор (маълумот) мацфузбуда аз дараҷаи навк ва шавқоварии вай барои қабулкунандааш вобаста аст. Бо гирифтани иттилооти  зарурк номуайянк дар (нопуррагии дониш) масъалаи барои мо шавқовар кам мешавад. Агар дар натищаи қабули маълумоти нав цалли масъалаи омӯхташаванда пурра равшан гардад (яъне номуайянк гум шавад), он гоц мегӯянд, ки иттилооти мукаммал гирифта шудааст ва зарурат ба гирифтани иттилооти иловагк вущуд надорад. Баръакс, агар пас аз гирифтани маълумот нисбат ба масъалаи тадқиқшаванда номуайянк боқк монад (маълумот ж нав набошад ва ж ба масъала дахл надошта бошад), он гоц мегӯянд, ки ягон иттилоот гирифта нашудааст (иттилооти нулк).

Масалан, агар цангоми партофтани танга мо ацамият дицем, ки вай бо кадом тарафаш меафтад, он гоц цатман социби иттилооти муайян мегардем. Азбаски цар ду тарафи танга имконияти афтидани баробарро доранд, бинобар ин эцтимолияти ба боло омадани цам ин тараф ва цам он тарафи танга якхела аст. Дар ин маврид мегӯянд, ки цодиса як бит иттилоот дорад. Бит (bit) цамшун воциди шенкунии иттилоот қабул шудааст.Вай аз калимацои кӯтоцкардашудаи англисии binary digit   гирифта шудааст маънои рақами дукро дорад. Дар техникаи компютерк бит ба вазъи   барандаи иттилоот мувофиқат мекунад. Масалан, магнит мекашад - магнит тела медицад, сӯрохк цаст - сӯрохк нест, лампа фурӯзон цаст - лампа хомӯш аст. Яке аз вазъцоро ба воситаи рақами 0 ва дигарашро бо 1 ишорат кардан одат шудааст. Интихоби яке аз ду варианти имконпазирро бо доимицои мантиқии «дуруст» ва «нодуруст» низ ифода мекунанд. Бо жрии пайдарпайии битцо матн, мусаввара, садо ж дигар намуд иттилоотро кодиронидан мумкин аст. Методи бо битцо тасвиркунии иттилоотро методи рамзбандии дук  мегӯянд.

Дар информатика бештар аз бузургии калонтар - байт (byte) истифода мебаранд, ки вай ба 8 бит баробар аст. Агар бит имконияти аз ду варианти имконпазир интихоб намудани якеро фароцам оварад, он гоц байт, мувофиқан, яке аз 256 варианти имконпазирро (2⁸) пешкаш менамояд. Аксарияти компютерцои замонавк цангоми рамзбандии рамзцо пайдарпайии аз 8 нулу якцо (як байт) иборатбударо истифода мебаранд.

Мувофиқати байни байтцо ва рамзцо бо жрии щадвалцои махсус ба танзим оварда мешаванд. Масалан, мувофиқи щадвали кодии К018-К коди царфи М ба 11101101, коди царфи И ба 11101001 ва коди рамзи пробел (мавқеи холк) ба 00100000 баробар аст.

Дар баробари байтцо барои шенкунии миқдори иттилоот аз шенакцои боз цам калонтар истифода мебаранд:

1 байт (як байт) = 2³ бит =  8 бит

1 Кбайт (як килобайт) = 2¹⁰ байт = 1024 байт; 1 Мбайт (як мегабайт) = 2¹⁰ Кбайт = 1024 Кбайт; 1 Гбайт (як гигабайт) = 2¹⁰ Мбайт = 1024 Мбайт.

1 Тбайт (терабайт)     = 2⁴⁰ байт     = 1024 Гбайт

1 Пбайт (петабайт)  =  2⁵⁰ байт  = 1024 Тбйт

1 Эбайт (эксабайт)   =  2⁶⁰ байт   = 1024 Пбайт

5. РАВАНДЦОИ  ИТТИЛООТӢ

Тасвири моддк, энергешикк ва информатсионии олам.

Инсоният дар тӯли мавщудияти худ як зумра инқилобцои илмию техникиро паси сар намудааст, ки цар кадомашон дар камолот ва худшиносии он нақши амиқро боқк гузоштаанд. Масалан, асри сангк ба пайдоиши аввалин олоти мецнат сабаб гашт, ки он зацмати инсонро куллан дигаргун сохт. Асри биринщк ба азхудкунии гудохтани металл овард, ки он дар дигаргуншавии моцияти цажти щамъиятк такони бузурге буд. Ва цамин зайл, асри шарх ба пайдоиш ва истифодаи аробаю автомобил, асри барқ ба офариниш ва истифодаи энергияи бецамтои барқк, асри ядрок ба инкишофи омӯзиши кайцон ва энергетикаи атомк сабаб гаштаанд, ки онцо мецнати фикрию щисмонии инсонро миллионцо маротиба осон гардонидаанд. Имрӯзцо мо зуд-зуд дар хусуси асри иттилоотк сухан меронем.

Дар цақиқат асри XXI асри информатика ва технологияцои иттилоотк  мебошад. Дар ин аср тамоми самтцои фаъолияти инсон аз дастовардцои техникаи компютерк ва технологияи навтарини коркарди иттилоот бацравар мегардад. Сацми иттилоот дар қабули қарорцои идоракунии истецсолот, щамъият, тафаккур ва цалли масъалацои рӯзмарра ба даращае меафзояд, ки он ба қатори ду омили цажтан муцими дигар - модда ва энергия шомил мегардад. Омилцои сегона, яъне модда-энергия- иттилоот ба зумраи он ғизоцое табдил межбанд, ки инсони қарни нав мазмуну мундарищаи цажт ва фаъолияти ақлонию щисмонии худро дар такя ба онцо ба низом медарорад.

Чи хеле,ки дар боло қайд кардем, мафцуми иттилоот бо амалижтцои даржфт,  гункунӣ,  қабул, нигацдорӣ, захирасозӣ, табдил, ирсол, сабт ва истифода зиш алоқаманд аст. Мащмӯи ин амалижтцоро одатан равандцои иттилоотк мегӯянд. Равандцои иттилоотк дар олами зинда, щомеа ва техника ба таври васеъ татбиқи худро жфтаанд.Азбаски равандцои иттилоотии  гуногун метавонанд тащцизот ва технологияцои куллан мухталифро истифода намоянд, бинобар ин, цангоми балоицагирии системацои иттилоотк  ин равандцоро аз цамдигар цатман щудо тасвир намудан лозим аст. 

Масалан, барои даржфти иттилоот мо метавонем аз воситацои техникк (датшикцо), цущщатцо,шаклцои экрании компютерк ва ғайра истифода барем. Барои коркарди компютерии иттилоот бошад, аз протсессорцо истифода бурдан лозим меояд, ки миқдори онцо дар компютерцои фардии цозиразамон аз 10-то цам зиждтар буда метавонад: марказк, графикк, принтерк ва ғайра. Иттилоотро цам дар шакли коғазк (санадк) ва цам электронк - дар дискцои магнитк, оптикк, флэш-картацо ва ғайра нигац доштан мумкин аст. Барои интиқоли иттилоот барандагони номбурда ва шабакацои алоқавк хизмат мерасонанд. Равандцои иттилоотк дар олами зинда, щомеа ва техника ба таври васеъ тадбиқи худро жфтаанд.

Саволцои санҷишк

1.Информатика чк гуна илм аст?  ТИ чк ?

2.Иттилоо гуфта чиро мефацмед ?

3.Кадом намудцои иттилоот ва хосиятцои онро медонед ?

4.Рамзбандии иттилоот чист? Рамзсозии рақамк чк?

5.Системаи цисоби дук чк гуна система аст?

6.Миқдори иттилоотро чк тавр чен мекунанд ?

7.Ахбори 12288бит иборатбуда чанд Кбайт иттилоот дорад ?

Адабижтцо

1. Ф.С. Комилов  “Технологияи Информатсионк” ,Душанбе ,с.2013

2.Информатика. Компьютерная техника. Компьютерные технологии. / Пособие под ред. О.И.Пушкаря.- Издательский чентр "Академия",

Киев, - 2001 г.

3.Кочюбинский          А.О.,          Грошев      С.В.   Современный    самоушитель профессиональной работы на компьютере. - Г.: Триумф, 1999 г.

4.Информатика. Базовый курс. / Под ред. С.В.Симоновиша. - Спб.,

2000 г.