Internet texnologiyalari rivojlanishining analitik tahlili 2

axborotni   boshqa   shaharga   uzatishi,   Vashington   kongressi   kutubxonasidagi adabiyotlar katalogini ko`rib chiqish, Nyu­Yorkdagi metropoliten muzeyining eng so`nggi   ko`rgazmasining   rasmlari   bilan   tanishib   chiqish,   tarmoqqa   ulangan abonentlar bilan konferensiyada yoki o`yinda ishtirok etishi mumkin. Internetning asosiy yacheykasini mahalliy kompyuter tarmoqlari tashkil etadi. Kompyuterlarni mahalliy tarmoqqa ulashning uch ko`rinishi mavjud: Halqasimon; Shinali; Yulduzsimon.. Halqasimon bog`lanishda kompyuterlar yopiq chiziq bo`yicha bog`langan bo`ladi. Tarmoqning   kirish   qismi   chiqish   qismi   bilan   ulangan   bo`ladi.   Axborot   halqa bo`yicha kompyuterdan kompyuterga o`tadi. Tarmoqning   shinali   bog`lanishida   ma’lumotlar   uzatuvchi   kompyuterdan   shina bo`yicha har ikki tomonga uzatiladi. Yulduzsimon   bog`lanishda   markaziy   kompyuter   mavjud   bo`lib,   unga   qolgan barcha kompyuterlar bog`langan bo`ladi. Global tarmoqlar Axborot texnologiyalari va zamonaviy texnika yutuqlari bilan o’zaro almashish extiyoji global kompyuter tarmoqlarini mamlakatlararo xamkorlik dasturini amalga oshirishning ajralmas qismi qilib qo’ydi. Ilmiy va maorif maqsadlari va biznes uchun   ko’plab   kompyuter   tarmoqlari   tashkil   etilgan.   Ko’plab   tarmoqlarni birlashtira oluvchi va dunyo xamjamiyatiga kirish imkonini beruvchi tarmoq ­ bu Internet. Internet foydalanuvchiga cheksiz axborot resurslarini taqdim etadi. Ushbu resurslarga kirish uchun mos keluvchi  amaliy dasturiy ta'minotdan foydalanish kerak. Do’stona grafik interfeys Internet xizmatidan xar bir kishining foydalana olishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunday dasturlarning ko’pi foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan Windows OT muxitida ishlaydi. Grafik interfeysli dasturlar muxim xususiyatlarga ega: ular foydalanuvchidan barcha tizimli arxitekturani bekitadi va xar   qanday   kompyuter   platformasida   saqlanadigan   ma'lumotlar   bilan   ishlash imkonini beradi.   Moliyaviy­iqtisodiy faoliyatdagi global kompyuter tarmoqlari. Zamonaviy axborot texnologiyasiga ega xisoblash texnikasidan va elektron uzatish tizimidan   foydalanmay   turib,   zamon   talabiga   javob   beruvchi   moliyaviy muassasalarni   tashkil   etish   mumkin   emas.   Shu   bois,   bunday   muassasalar   xam dasturli­apparat   kompleksi   sifatida,   xam   elektron   shaklda   axborot   uzatishning kommunikatsiya   vositasi   sifatida   eng   yirik   isteomolchilar   xisoblanadi. Tashkilotlarning   aloxida   avtomatlashtirilgan   komlekslarini   bog’lovchi   global tarmoqlar milliy va xalqaro darajada xisob­kitoblar o’tkazish imkonini beradi.            SrrinNet tarmog’i SrrinNet ma’lumotlarni uzatish tarmog’i bo’lib, o’nlab mamlakatlarning yuzlab shaxarlariga   kirish   uzellariga   ega.   SrrinNet   tarmog’iga   keng   soxadagi ma’lumotlarga   ega   mingta   ma'lumot   bazasi   ulangan.   SrrinNet   tarmog’i axborotlarniga katta tezlikda almashish imkonini beradi. Glasnet tarmog’i.      Oshkoralik kuchaygan paytda tashkil etilgan va uni o’z atamasiga aylantirgan (Glasnost­oshkoralik) Glasnet tarmog’i 1990 yildan boshlab, Rossiya axolisiga va MDXdagi bir qancha davlatlar uchun jaxon Internet kompyuter tarmog’iga kirish xizmatini   ta’minlaydi.   Xususiy   mijozlar   va   tarmoq   xizmatidan   foydalanuvchi kichik biznes vakillariga e’tibor berish ­ Glasnetning ajralib turuvchi xususiyati sanaladi.                             Sovam Telerort tarmog’i. Sovam   Telerort   Xalqaro   kompyuter   axborot   tarmog’i   San   Francisco/Moscow Telerort   (AKSh),   Cable&Wireless   (Buyuk   Britaniya)   kompaniyalari   xamda Avtomatlashtirilgan   tizimlar   instituti   (Rossiya)   tomonidan   1990   yilda   tashkil etilgan.   Tarmoq   avvalo   joriy   vaqt   rejimida   teleks   va   telefaks   xalqaro   axborot almashuv uchun mo’ljallangan. Xalqaro tarmoqqa chiqish ijaradagi yo’ldan Іarbiy yevropaga aloqa qilish kanallari orqali chiqiladi.                      Bank tarmoqlari va banklararo xisob­kitoblar tizimi Xo’jalikda   to’lovlarning   katta   qismi   naqd   pulsiz   xisob­kitob   shaklida   amalga oshiriladi.   Naqd   pulsiz   aylanmaning   katta   axamiyati   iqtisod   uchun   ko’plab banklararo   pul   o’tkazishni   o’zaro   xisobga   olish   tizimi   yoki   kliring   bilan almashtirish   zaruriyatini   keltirib   chiqaradi.   Kliringni   qo’llashning   nisbatan samarali soxalari quyidagicha: Markaziy Bank tizimida banklararo xisob­kitob, pul mablag’larini o’zaro o’tkazishni doimiy takrorlovchi iqtisodiy jixatdan bir­biriga bog’liq   korxonalarga   xizmat   ko’rsatish,   bir   xildagi   tezkor   bitimlarni   amalga oshirish. Kelajakda aksionerlik kliring va xisob­kitob tuzilmalarini tashkil etish va ularni   jaxon   moliya   tizimiga   birlashtirish   ­   bu   Markaziy   Bank   siyosatining yo’nalishlaridan biri xisoblanadi.              Endi turli mamlakatlardagi mavjud kliring tizimini ko’rib chiqamiz. AQSh banklari to’lov xabarlarini uzatish uchun quyidagi asosiy kommunikatsiya tarmog’idan foydalanadi: FEDWARE ­ AQSh federal zaxira tizimining kommunikatsiya tizimi; BANKWARE   ­   xususiy   banklar   va   tijorat   korxonalari   extiyojiga   xizmat qiluvchi kommunikatsiya tizimi; CHIRS ­ xisob­kitob palatalari uchun banklararo to’lov tizimi; yevropa banklarida quyidagi tizimlar keng qo’llaniladi: CHARS ­ Buyuk Britaniya banklararo kliring xisob­kitoblari tizimi. U o’z ichiga 200ta bank va bir necha xisob­kitob markazlarini oladi; BACS ­ kliring tizimi, Buyuk Britaniyaning yirik va mayda korxonalariga tijorat usulida naqd pulsiz aylanma qilishiga xizmat qiladi. SIT ­ Fransiya markaziy banki ko’magida 15 ta yirik banklar asosida tashkil etilgan tizim. Loyixa   maqsadi   ­   banklar,   savdo   va   sanoat   firmalarini   yagona   xisob kompleksiga birlashtirish. Bu kompleks mablag’ o’tkazish va banklararo o’zaro xisob­kitobni tezkor usulda amalga oshiradi. Banklararo ma'lumotlarning xalqaro tarmog’i Xalqaro   banklar   tarmog’i   doimiy   o’sib   bormoqda.   Ma’lumotlar   va telekommunikatsiya xizmatiga nisbatan ortib borayotgan talabni qondirish uchun xalqaro tarmoq tashkil etilmoqda. U to’lovlarni o’tkazish, aktivlarni boshqarish va ma’lumotlar bilan ta'minlash bo’yicha kompleks xizmat ko’rsatadi. Ular ichida HEBS  (Hexagon Electronic Banking System) kabi mashxur tarmoqlar mavjud. Lekin  dunyoda   eng  yirik  moliyaviy  xabarlar   tarmog’i   SWIFT   xisoblanadi.  Bu tizimga  qo’shilgan   xar   qanday  bank  o’zini   jaxon  moliya  uyushmasining   to’liq a'zosi deb xisoblashi mumkin. 70­yillar boshida xarbiy mamlakatlardagi yirik moliyaviy muassasalar tezda o’sib ketgan xalqaro to’lov xabarlarini qayta ishlashni avtomatlashtira boshladi. Tijorat telekommunikatsiya tarmoqlari soni ko’paydi. Ularning xar biri o’z shaxsiy formatlari, aloqa vositalaridan, ma’lumotlarni qayta ishlash tartibidan, kirishdan ximoyalash usullaridan foydalandi. 1973 yil yevropa va Amerikaning 250 ta yirik banklari Xalqaro Banklararo Moliyaviy   Telekommunikatsiya   ­   SWIFT   (Society   for   Worldwide   Interbank Financial   Telecommunications)ga   asos   soldilar.   Jamiyatning   vazifasi   ­   yagona bank xabarlari tizimini yo’lga solish va qo’llab­quvvatlash edi. U ishtirokchilarga sutka   davomida   dunyoning   xar   qanday   nuqtasidagi   moliyaviy   ma'lumotlarga standart  shaklda kirish imkonini  beradi. SWIFT  Xalqaro tarmog’i  1977 yildan boshlab   faoliyat   ko’rsata   boshladi.   Ma’lumotlar   tarmoq   bo’yicha   standartga muvofiq strukturalashtirilgan ma'lumotlar ko’rinishida uzatiladi. Bank xabarlari standartlarini yaratish va qayta ishlashda SWIFT tizimi firma ­   mutaxassislarigina   emas,   shuningdek,   Standartlar   bo’yicha   Xalqaro   Qo’mita, Xalqaro Savdo palatasi (ICC) xam ishtirok etadi. Natijada banklarning moliyaviy va tijorat operatsiyalari xaqidagi namunaviy xabarlar standartlari ishlab chiqildi. Ularning   ayrimlari   xalqaro   miqyosda   tan   olindi.   Misol   sifatida   banklarning identifikatsiya kodlari ­ BIC kodlarni keltirish mumkin. SWIFT tarmog’i standartlarida uzatiladigan ma'lumotlarning kategoriyasi, gurux   va   tillari   aniq   belgilangan.   Xabarlarni   uzatishdan   tashqari   tizim   IFT (Interbank File Transfer) xizmati darajasida banklararo fayllar bilan almashishni qo’llab­quvvatlaydi. Standartlarni jaxon banklari amaliyotiga kiritish SWIFTning eng asosiy yutuqlaridan biri. Bu narsa moliyaviy muassasalarga xujjatlar bilan almashish va nizo xamda xatolardan qochish imkonini beradi. Xozirda tarmoq asosini   uchta   kommunikatsiya   stansiyalari   tashkil   etadi.   Ular   Amsterdamda (Gollandiya),   Bryusselda   (Belgiya),   Kalpepereda   (AQSh)   joylashgan.   Bundan tashqari, o’z mamlakatlaridagi mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi regional stansiyalar mavjud. Zamonaviy texnologiya va talabalar SWIFT tarmog’ini zamonaviylashni muvofiqlashtiradi. Natijada arxitekturasi to’rtta darajadan iborat yangi ­ SWIFT­II yaratildi: Abonentning kirish nuqtasi xisoblanmish foydalanuvchining terminallari (SWIFT Based Terminal ­ SBT); • mintaqaviy protsessor (Regional Processor ­ RP). Uning vazifasi xabarlarni uzatish,   protokollarni   boshqarish,   keluvchi   xabarlar   to’g’riligini   tekshirish, abonentlarga ularning ma’lumotlarini qabul qilganlik xaqidagi tasdiqni uzatishdan iborat. RРàáîíåíòlari ularga berilgan kodlar bo’yicha taniydi; • marshrutlovchi   (guruxli)   protsessor   (Slice   Processor   ­   SP)   xabarlarni marshrutlashni   boshqaradi,   barcha   ma’lumotlar   va   xabarlarni   uzatish   xaqidagi xotirani saqlaydi, tizimli xabarlarni ishlab chiqadi, tizimga asoslangan arxivni olib boradi   va   ular   elektron   nusxasining   maxsus   ma'lumotlar   bazasida   saqlanishini boshqaradi; • tizimni boshqarish protsessori, faqat barcha tizimni boshqarish va nazorat qilish   vazifasini   bajaradi.   Tizimda   asosiy   kompleksda   barcha   operatsiyalarni takrorlash uchun zaxira protsessori mo’ljallangan. SWIFT   ma'lumotlarni   yuqori   darajada   ximoyalashni   ta'minlaydi. SWIFTning asosiy talabi terminallarni ulash tartibidir. Tizim xar bir foydalanuvchi uchun individual yashirin kod bilan qayd etish orqali tizimli xabarlar nazoratini tashkil etish asosida xar bir ulangan terminalni aniqlashi (tanishi) kerak. Bu xabar maxsus qurilma yordamida shifrlanadi. Qurilmada modul bo’lib, u tasodifiy sonlar generatoridan foydalangan xolda shifrlovchi kalitni xosil qiladi. Foydalanuvchiga keyingi qayd qilish uchun yangi kod beriladi. Bu ­ kalitlar almashish tartibi deb yuritiladi. Terminal aniqlanganligi tasdiqlangandan so’ng u tarmoqda   qayd   etiladi.   Barcha   kodlar   va   kalitlar   SWIFT   terminaliga mikroprotsessorlar karta (MK) yordamida kiritiladi. MKni xavfsizlik tizimi (User Security   Enhancement   ­   USE)   ishlab   chiqadi.   Terminalni   tarmoqqa   ulash tartiblaridan   birortasi   buzilgan   taqdirda,   (shovqin,   liniya   uzilishi   aniqlansa, uzatishda xato aniqlansa yoki xabar formati tizimiga kiritish tartibi notug’ri bo’lsa va xokazo) terminal avtomatik ravishda uchadi, maxsus faylda bu xol qayd etiladi. Shu orqali past sifatli liniya aniqlanadi. Foydalanuvchining   imtiyozini   farqlash   vositasi   axborot   xavfsizligini ta'minlash buyicha qo’shimcha chora xisoblanadi. Bundan tashqari, tizimda tez­tez to’xtab qolishdan ximoyalash uchun axborotlarni zaxira nusxalab qo’yish xisobga olingan. SWIFT  tizimining barcha imkoniyatlaridan foydalanish uchun maxsus dasturiy­apparatli   interfeys   mavjud.   Bugungi   kunda   SWIFT   tarmog’i   uchun terminal komplekslarni taklif etuvchi 100 dan ortiq firma mavjud. SWIFT terminal komplekslari uchun platforma ishlab chiqaruvchilari o’rtasida Digital Equipment (VAX va Alpha tizimi), IBM (PS/2, S370, RS/6000), Hewlett Pacard (Apollo 9000),   Sun   Microsystems   (SPARC   oilasiga   mansub   protsessorli   kompyuterlar) kabi kompaniyalar mavjud. Bugungi kunda SWIFT terminal komplekslar bozorida Digital va IBM nisbatan mashxur sanaladi. SWIFTda   ishlatiladigan   ba’zi   terminal   komplekslar   ta'rifi   1­jadvalda ko’rsatilgan. Bugungi   kunda   SWIFT   tizimi   bank   operatsiyalari,   valyuta   va   pul   bozori, qimmatbaxo kog’ozlar savdosi, savdo operatsiyalariga xizmat ko’rsatish, xalqaro to’lovlarni amalga oshirish kabi muxim moliyaviy faoliyat soxalarida ma’lumotlar bilan   tezkor   almashuvni   ta'minlaydi.   Vosita   va   xizmat   xaqi   yuqori   bo’lishiga qaramasdan SWIFT tarmog’i abonentlari soni ko’payib bormoqda. Bu xol SWIFT jamiyatiga kelgusida moliya faoliyatining boshqa soxalarini qamrab olgan xolda tarmoqni yanada kengaytirish imkonini beradi.         Qimmatbaxo qog’ozlar bilan operatsiyalar  o’tkazish uchun kompyuter tarmoqlari. Qimmatbaxo qog’ozlar bozorining samaradorligi ko’p jixatdan uning qanchalik kompyuterlashtirilganligiga bog’liq. Xozir jaxon moliya bozorida samarali ishlash uchun kompyuterlash darajasini yaxshi egallash zarur. Global tarmoq kompyuter tarmog’i SIT (Fransiya) va Taurus (London xalqaro fond birjasi) tizimlarida keng qo’llaniladi. Qimmatbaxo qog’ozlar bozorini elektron usulida tashkil etishga va bozor ishtirokchilarining   yagona   axborot   muxitini   qo’llab­quvvatlashga   keng   e’tibor beriladi. Axborotlarning turli xil oqimini muvofiqlashtirish va tizimga solishga ixtisoslashgan   tashkilotlar   paydo   bo’lmoqda.   Masalan,   AQSh   qimmatbaxo qog’ozlar   bozorida   qimmatbaxo   qog’ozlar   industriyasini   avtomatlashtirish korporatsiyasi shunday tashkilotlardan sanaladi. Qimmatbaxo qog’ozlar oldi­sotdisida buyurtmalar bilan xabarlar formatini standartlash masalalari ko’pincha xalqaro darajada xal etiladi. (Bu narsa ayniqsa turli xil milliy va regional kompyuter tarmoqlari orqali ma’lumotlar almashuvida muxim). Standartlash   bo’yicha   Xalqaro   Tashkilot   tomonidan   qabul   qilingan standartlar mavjud bo’lib, ular qimmatbaxo qog’ozlarni olish va yuborish xamda ular oldi­sotdisiga egalik qilish, qimmatbaxo qog’ozlarni kodlash va sertifikatlarni nomerlash xaqidagi ma'lumotlar formatini belgilaydi.                              Global tarmoq tuzilmasi. Umumiy   xolatlarda   global   tarmoq   kompyuterlar   va   terminallar   ulangan   aloqa tarmoqchasini ulaydi. Lokal tarmoqqa birlashgan kompyuterlarni ulashga ruxsat beriladi.   Aloqa   tarmoqchasi   ma’lumotlarni   uzatish   kanali   va   kommunikatsiya uzellaridan   iborat.   Mijoz­foydalanuvchilar   ishlaydigan   kompyuter   ishchi stansiyalar   deb   yuritiladi.   Foydalanuvchilar   taqdim   etadigan   tarmoq   resurslari manbai serverlar deb yuritiladi. Serverlar tarmoq bo’ylab axborotni tez uzatish uchun, axborotni dasturiy ta'minot   yordamida   vazifalarni   bajaruvchi   kompyuterlardir.   Bu   uzellar   aloqa tarmog’ining ishlash samaradorligini ta'minlaydi. Ko’rib chiqilgan tarmoq uzelli xisoblanadi va global tarmoqda qo’llaniladi.                    INTERNET global kompyuter tarmog’i 1957 yil ARRA (Advanced Research Rrojects Agency) tashkiloti tuzildi. 60­yillar oxirida DARRA (Defense Advanced Research Rroject Agency) ARRANet tajriba tarmog’ini   tashkil   etish   xaqida   qaror   qabul   qildi.   Ilk   bor   tarmoq   1972   yilda namoyish   etildi.   U   40   ta   kompyuterdan   iborat   bo’lib,   asosiy   tuzilish   prinsipi tarmoqdagi barcha kompyuterlarning teng xuquqli bo’lishi edi. 1975 yil ARRANet tajriba tarmog’i maqomini xarakatdagi (amaliy) tarmoq maqomiga o’zgartirdi. 80­yillar   boshida   tarmoqda   mashinalarning   o’zaro   ta'sir   protokollari standartlashtirildi.   Control Rrotocol/Internet  Rrotocol).  BBN   kompaniyasi  bilan  shartnoma  tuzildi,  bu  esa   Boshlang’ich   variant   TCR/IR   (Transfer TCR/Irni UNIX OT safiga kiritdi. 1983 yilda ­ Internet tashkil etildi. ARRANet 2 ta qismga bo’lindi: MILNet va ARRANet, ularga NSFNet va boshqa tarmoqlar ulandi. 1989 yil ­ ARRANet mustaqil almashish imkonini yaratdi. Biroq bir necha yil ilgari uning resurslariga faqat faylga murojaat qilishga mo’ljallangan dasturiy ta'minot yordamidagina kirish mumkin edi.     Gipermatnli inqilob: 1965 yil Nelson gipermatn so’zini qo’lladi. Van Dam va boshqalar   1967   yilda   gipermatn   taxrirlovchisini   tuzib   chiqdi.   Nelson   1987   yil ma’lumotlarning gipermatn taxrirlovchisini tuzib chiqdi. Jeneva SeRN (CERN) da ishlovchi fizik Tim Bernes Li 1990 yil gipermatnli loyixani taklif etdi. Bu loyixa fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o’zaro almashish imkonini berar edi. Shunday qilib, Xalqaro axborot tarmog’i ­ World Wide Web (WWW) ga poydevor   qo’yildi.   1993   yil   Mark   Anderson   raxbarligida   birinchi   gipermatnli Mosaic   grafik   brauzeri   ishlab   chiqildi   va   u   Netscape   korporatsiyasiga   o’tib Netscape brauzerini ishlab chiqdi. 90 yillar o’rtalarida Internet biznes­ishlovlar bilan   ishlash   uchun   qo’llanila   boshlandi.   Biroq,   bu   borada   turli   muammolar: tarmoq   kanallarini   ortiqcha   yuklash   va   axborotni   ximoyalash   mavjud   edi. Internetning statistik ma'lumotlari quyidagicha: • • • • • 1981 y. ­ Internet ga 213 ta kompyuter ulangan; 1983 y. ­ Internet ga 562 ta kompyuter ulangan; 1986 y. ­ 5089 ta kompyuter ulandi; 1992 y. ­ 727000 kompyuter ulandi; 1995 y. ­ 20­40 million kompyuter birlashdi. Internetga joylangan asosiy g’oyalar ISΠ(International Standard Organization ­ Standartlash bo’yicha Xalqaro tashkilot) ochiq   tizimlar   (ISO/OSI)   o’zaro   ta'sir   standartini   ishlab   chiqdi,   uning   asosiy maqsadi, turli darajadagi tarmoq komponentlarining o’zaro munosabatini tashkil etuvchi tartiblar va turli xildagi darajalardir. Internet tarmog’i yetti darajali model asosida tashkil qilingan. ISO   modeliga   muvofiq   xar   bir   darajaning   vazifasi   quyidagi   servisni bajarishdan iborat: 7­daraja ­ amaliy. U tarmoqda amaliy va tizimli dasturlarning o’zaro aloqasini ta’minlaydi (foydalanuvchi va tarmoq o’rtasida interfeysni ta’minlagan xolda). Bu darajada amaliy  xizmatlar  bajariladi,  ya’ni:   fayllarni  uzatish,  olislashgan  xolda terminalga kirish, elektron pochta va xokazo. 6­daraja ­ ma'lumotlarni taqdim etish. Bunda ma’lumotlarni uzatishda kodirovkani bir   xillashtirish   ta'minlanadi.   Tarmoqqa   birlashtirilgan   kompyuterlar   o’rtasida ma'lumotlar almashuvi uchun foydalaniladigan shaklni belgilaydi. Ma’lumotlarni uzatuvchi   kompyuterda   bu   daraja   amaliy   darajadan   olingan   formatdan ma'lumotlarni   oraliq   formatlarga   qayta   aylantirishni   amalga   oshiradi. Ma'lumotlarni   qabul   qiluvchi   kompyuterda   bu   darajadagi   ma'lumotlarni   oraliq daromaddan   qabul   qiluvchi   kompyuterning   amaliy   darajasini   aniqlaydigan formatga aylantiradi. 5­daraja ­ seansli. U ikkita gapni  turli kompyuterlarga joylash, foydalanish va birikishini (seansni) tugallash imkonini beradi. Bu darajada quyidagilar amalga oshiriladi: • • • Xavfsizlik vositalarini boshqarish; ma’lumotlar almashuvini sinxronlash; uzilish (to’xtab qolish) natijasida seansni qoldirish. 4­daraja ­ transportga oid. Ushbu daraja ma’lumotlarni tug’ri tashishni ta'minlaydi, xatolarni imkon darajasida tug’rilayda. Tashish bo’yicha servis xizmati ko’rsatadi. 3­daraja ­ tarmoqli ikki mashina o’rtasidagi aloqani tashkil etadi. Ma’lumotlarni manzillarga   jo’natishga   va   mantiqiy   manzilgoxlar   va   nomlarning   jismoniy manzillarga o’zgarishiga javob beradi; jo’natuvchi kompyuterdan qabul qiluvchi kompyutergacha bo’lgan marshrutni belgilaydi; tarmoq shartlariga bog’liq xolda ma'lumotlarning o’tish yo’lini belgilaydi. 2­daraja ­ kanalga oid. Tarmoqqa uzatish va tarmoqdan olish uchun ma'lumotlarni to’playdi. Ma’lumotlarni uzatishning jismoniy muxitga kirishini boshqaradi. 1­daraja ­ xisoblash tarmog’i o’rtasidagi aniq jismoniy aloqani ta'minlaydi. Ko’pchilik zamonaviy tarmoqlar ISO/OSI etalon modeliga faqat yaqindan mos keladi. Bir xil nomdagi darajalar tug’ridan­tug’ri o’zaro ta'sir qila olmaydi. Xar qanday  daraja  faqat   qo’shni   (yuqori  yoki   pastki)  daraja  bilangina  o’zaro  ta'sir ko’rsatadi. Qo’shni daraja bilan o’zaro ta'sir ko’rsatish interfeys deb yuritiladi.                     Protokollar. Protokol qoidani belgilaydi. Bu qoida asosida ikkita dastur yoki ikkita kompyuter birgalikda   xarakatlanadi.   Ayrim   protokollar   ma'lumotlar   xarakatini   boshqaradi, ayrimlari   xabarlar   butunligini   tekshiradi,   yana   birlari   esa,   ma'lumotlarni   bir formatdan boshqasiga o’tkazadi. Internet   bo’ylab   yuborilgan   xar   bir   axborot   protokol   orqali   kamida   uch daraja bo’ylab o’tadi: Tarmoq daraja ­ bunda xabarni bir joydan ikkinchi joyga yetkazish kuzatib • boriladi; • • transport daraja ­ bunda uzatiladigan xabarlar butunligi kuzatiladi; amaliy   darajada   ­   xabarlarning   kompyuter   formati   kishining   ma'lumotni qabul qilishi uchun qulay ko’rinishga o’zgaradi. Internetda ikkita asosiy protokoldan foydalaniladi: IR (Internet Rrotocol)­tarmoqlararo protokol, ma'lumotlarni aloxida  1.  paketlarga ajratadi. U qabul qiluvchining manzili (IR ­ manzil) bo’lgan sarlavxa  (nomlanishini) ta'minlaydi. Ularning belgilangan punktga to’g’ri ketma­ketlikda  yetib borishi protokol