Internet texnologiyalari rivojlanishining analitik tahlili №4

Internet o'zini o'zi shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bo'lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgandir:      ­ texnik;      ­ dasturiy;      ­ axborot. Internetning texnik tarkibiy qismi har xil turdagi kompyuterlar, aloqa kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshqa turdagi tarmoq kanallari) hamda tarmoq texnik   vositalaridan   tashkil   topgandir.   Internetning   ushbu   texnik   vositalarining barchasi   doimiy   va   vaqtinchalik   asosda   faoliyat   ko'rsatishi   mumkin.   Ulardan ixtiyoriy   birining   vaqtinchalik   ishdan   chiqishi   Internet   tarmog'ining   umumiy faoliyatiga aslo ta'sir etmaydi.   Internetning   dasturiy   ta'minoti   (tarkibiy   qismi)   tarmoqqa   ulangan   xilma­xil kompyuterlar   va   tarmoq   vositalarini   yagona   standart   asosida   (yagona   tilda) muloqot qilish, ma'lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish darajasida qayta   ishlash,   axborotlarni   qidirib   topish   va   saqlash   hamda   tarmoqda   axborot xavfsizlikni   ta'minlash   kabi   muhim   vazifalarni   amalga   oshiruvchi   dasturlar majmuasidan iboratdir.   Internetning   axborot   tarkibiy   qismi   Internet   tarmog'ida   mavjud   bo'lgan   turli elektron hujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va hokazo ko'rinishdagi axborotlar   majmuasidan   tashkil   topgandir.   Ushbu   tarkibiy   qismning   muhim xususiyatlaridan   biri,   u   butun   tarmoq   bo'ylab   taqsimlanishi   mumkin.   Masalan, kompyuteringizda   o'qiyotgan   elektron   darsligingizning   matni   bir   manbadan, rasmlari   va   tovushi   ikkinchi   manbadan,   videotasvir   va   izohlari   esa   uchinchi manbadan olinishi mumkin. Shunday qilib, tarmoqdagi  elektron hujjatni o'zaro moslashuvchan   "giper­bog'lanishlar"   orqali   bir   necha   manbalar   majmuasi ko'rinishida tashkil etish mumkin ekan. Natijada millionlab o'zaro borlangan elektron hujjatlar majmuasidan tashkil topgan axborot muhiti hosil bo'ladi.   IP va URL manzillar tushunchasi Bir   qarashda   internetning   texnik   tarkibiy   qismi   bilan   axborot   tarkibi   o'zaro o'xshashdek tuyuladi. Chunki ikkala holda ham biz "birni ko'plikka" usulda tashkil etilgan ob'ektlar bog'lanishiga duch kelamiz. Aslida bunday emas. Texnik nuqtai­ nazardan   internetda   mavjud   bo'lgan   ixtiyoriy   kompyuter   ko'plab   (millionlab) kompyuterlar bilan bog'langan bo'ladi. Bunday bog'lanish tarmoq (Net) deb ataladi. Axborot   nuqtai­nazardan   internetda   e'lon   qilingan   har   bir   elektron   hujjat, tarmoqdagi   bir   nechta   hujjatlar   bilan   o'zaro   bog'lanishda   bo'lishi   mumkin.   Bu holdagi axborot bog’lanishi to'r (Web) nomini olgan.   Shunday   qilib,   tarmoq   (Net) haqida   so'z   yuritilganda   o'zaro   bog’langan kompyuterlar majmuasi tushunilsa, to'r (Web) haqida so'z yuritilganda esa yagona axborot muhitini tashkil etuvchi elektron hujjatlar majmuasi tushuniladi.   Amaliyotda internetning real, fizik bog’lanishlar orqali tashkil topgan tarmog'idagi kompyuterlar bilan virtual axborot fazosini tashkil etuvchi elektron hujjatlari har xil manzillar yordamida ifodalaniladi. Internet tarkibiga kirgan har bir kompyuter to'rt qismdan tashkil topgan o'z manziliga ega, masalan: 142.26.137.07. Ushbu manzil   IP   (Internet   Protocol)   ­   manzil   deb   ataladi.   Internetga   doimiy   ulangan kompyuterlar o'zgarmas IP­manzilga ega bo'ladi. Agar kompyuter foydalanuvchisi internetga   faqat   vaqtinchalik   ishlash   uchun   ulanadigan   bo'lsa,   u   holda   ushbu kompyuter vaqtinchalik IP­manzilga ega bo'ladi. Bunday IP­manzil dinamik IP­ manzil deb ataladi. Tarmoqda mavjud bo'lgan ixtiyoriy kompyuter IR­manzilini bilgan holda, unga har xil ko'rinishdagi so'rovlar bilan murojaat qilishi mumkin bo'ladi. Bu so'rovlar o'sha kompyuterda saqlanayotgan elektron hujjatlar, ma'lumotlar bazasi yoki bo'lmasa undagi   biror   bir   dasturni   ishlatishga,   o'sha   kompyuter   tarkibiga   kirgan   texnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid bo'lishi mumkin va hokazo.   Internet   axborot   muhitini   tashkil   etuvchi   elektron   hujjatlarning   har   biri kompyuterlarning   IR­manzillaridan   boshqa   o'zlarining   takrorlanmas,   unikal manzillariga   ega.   Bu   manzil   URL   (Uniform   Resource   Locator)   ­   manzil   deb ataladi. Masalan, O'zbekiston Respublikasi hukumatining pacmiy axborotlari, Oliy majlis qarorlari haqida ma'lumot 6eruvchi elektron sahifa manzili www.gov.uz.   Agar   Internet   tarmog'ida   biror   bir   hujjat   e'lon   qilingan   bo'lsa,   u   yagona takrorlanmas URL manzilga ega. Kompyuterda bir nom bilan diskning bir joyida ikkita fayl mavjud bo'lmaganidek, internetda ham ikki elektron hujjat bir xil URL­ manzilga ega bo'la olmaydi.   11.2. Internet tarmog'ining mashhur va ommabop xizmatlari Internet xizmat turlari Internet, avvalambor, uning foydalanuvchilariga axborot xizmati ko'rsatish uchun yaratilgandir. Umuman olganda, internet xizmat turlari nihoyatda ko'p va xilma­xil bo'lib (yangi xizmat   turlari   kun   sayin   paydo   bo'lib,   ba'zilari   yo'qolmoqda),   ularni   quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:      ­ WWW ­ elektron sahifa xizmati;      ­ elektron pochta xizmati;      ­ telekonferensiya (Usenet);      ­ fayllarni uzatish (FTP); ­ slujba imen domen (DNS) (tarmoq hududlariga nom berish xizmati);      ­ Telnet xizmati;      ­ IRC ­ xizmati yoki Chat konferesiya;      ­ Ma'lumotlarni izlash xizmati.   WORLD WIDE WEB (Jahon axborot tarmog'i) WWW Internetning eng ommalashgan axborot xizmatlaridan biri sanaladi. Hozirgi vaqtda   internet   xizmatining   90%   ga   yaqinini   WWW   xizmati   tashkil   etadi. Internetga acoc solingandan boshlab (1969 yil) WWW xizmati tashkil etilgunga qadar, internet sekin rivojlandi va 25 yil davomida bor­yug'i 2 millionga yaqin foydalanuvchiga ega edi, xolos. WWW xizmati tashkil etilgandan so'ng esa (1996 yil) hap yarim yilda internet foydalanuvchilarining soni 1,5 barobarga ortib bordi. Bugungi kunda internet tarmog’ining foydalanuvchilari soni 300 milliondan ortiq.   WWW xizmatining asosiy tushunchalari:      ­ HTML formati;      ­ "Gipermatn" bog’lanish;      ­ HTTP "gipermatn" uzatish protokoli;      ­ Web hujjatlar;      ­ Web uzel va saytlar;      ­ Web sahifalarning faol qismlari.   HTML formati tushunchasi Kompyuterda formatlashtirilgan elektron hujjat WYSIWYG (What You See Is What   You   Get)   ­   "Nimani   ko'rayotgan   bo'lsang,   o'shani   olasan"   qabilida ishlaydigan matn muharrirlari yordamida yaratiladi. Masalan, MS Word, Wordpad, Bloknot va boshqalar. Bunday dasturlar yordamida biz elektron hujjatni xohlagan shriftda, o'lchamda, chap   yoki   o'ng   tomondan   tekislangan   holda,   (ya'ni   o'zimizga   ma'qul   bo'lgan formatda)   yaratishimiz   mumkin.   Ammo   biz   ushbu   elektron   hujjatni   internet yordamida e'lon qila olmaymiz. Sababi, uni o'qimoqchi bo'lgan boshqa bir internet mijozining kompyuterida biz foydalangan matn muharriri yoki hujjatdagi shriftlar o'rnatilmagan bo'lishi mumkin. Buni oldindan aytib bo'lmaydi. Undan tashqari, ushbu matnni ochishga mo'ljallangan oynaning o'lchamlari haqida hech qanday ma'lumotlarga ega emasmiz. Shuning uchun ham, kompyuterda foydalaniladigan matn   muharrirlari   va   ularning   "format"lash   usullaridan   internetda   foydalanib bo'lmaydi.   Bunday noqulayliklarning oldini olish maqsadida yangi HTML (Hypertext Mark­ Up   Language)   ­   gipermatnlarni   belgilash   tili   (standarti)   yaratildi.   Bir   qancha maxsus operatorlar majmuasidan iborat bo'lgan HTML dasturlash tili bo'lib, uning yordamida elektron hujjatlarni internetda bevosita e'lon qilish mumkin.   HTTP gipermatn uzatish protokoli HTTP (Hypertext Transfer Protocol) ­ gipermatnlarni uzatish protokoli ­ tarmoq protokollari ichida eng sodda va qulay protokollardan hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi   giperbog'lanishdan   hosil   bo'lgan   URL   ­manzilli   elektron   hujjatlarni o'qishga oid so'rov (zapros) ni serverga jo'natish (xuddi shu vaqtda so'ralayotgan hujjat   joylashgan   server   bilan   aloqa   o'rnatiladi)   va   so'ralayotgan   hujjat   olib bo'lingandan so'ng server bilan aloqani uzishdan iborat.   Web hujjatlar HTML formatida tayyorlangan elektron hujjat HTML hujjat, Web hujjat yoki Web sahifa deb atalishi mumkin. Agar elektron hujjatni tayyorlash haqida gap borsa, u holda hujjat HTML hujjat deb ataladi, va ushbu elektron hujjatni internetda e'lon qilish yoki tarqatish haqida borsa,   holda   bu   hujjat   Web   hujjat   deb   ataladi.   Bordiyu,   ushbu   hujjatdan foydalanish haqida borsa, u holda bunday elektron hujjat Web sahifa deb ataladi.   Web uzel yoki saytlar Bitta muallif yoki tashkilotga tegishli bo'lgan bir guruh o'zaro giperbog'lanishlar bilan   birlashtirilgan   Web   cahifalar   majmuasi   Web   uzel   (tugun)   yoki   sayt   deb ataladi.   Web server Web   server   tushunchasini   ikki   xil   ma'noda   ishlatish   mumkin.   Agap   WWW xizmatini ko'rsatish haqida borsa, u holda Web server tarmoq mijozlariga Web sahifa va saytlardan foydalanish imkoniyatini yaratib beruvchi dastur ma'nosini anglatadi.   Agar so'z internetning texnik ta'minoti haqida borsa, u holda Web server Web resurslari   saqlanayotgan   va   uning   dasturiy   ta'minoti   ishlab   turgan   kompyuter ma'nosini anglatadi. Internet tarmog'ining ixtiyoriy bir kompyuterida bir nechta server dasturlar ishlab turishi mumkin. Masalan,   Web   server   dasturi,   FTP   servis   elektron   pochta   serveri   dasturiy ta'minotlari va hokazo. Bitta Web serverda (kompyuterda) bir qancha tashkilot yoki korxonalarning Web saytlari (uzellari) Web sahifalari joylashishi mumkin.   Web sahifaning faol komponentlari Ma'lumki,   Web   sahifa   tarkibiga   HTTP   protokoli   orqali   amalga   oshirib bo'lmaydigan   alohida   ob'ektlarni   joylashtirish   mumkin.    Agar   xuddi   shu   Web sahifa   tarkibiga   biriktirilgan   ob'ektlar   HTTP   protokoli   kodlaridan   farqli   dastur bo'lsa, u holda bunday ob'ekt Web sahifalarning faol komponentlari (ob'ektlari) deb ataladi. Ushbu   faol   ob'ektlar   yordamida   Web   sahifalarga   turli­tuman   axborotlarni joylashtirish mumkin. Masalan animasiya, multiplikasiya va video fragmentlarni joylashtirish yoki mijoz bilan interfaol muloqotni tashkil etish, fizika, ximiya yoki texnikaga oid har xil tajribalarni namoyish etish va hokazo.   Web­server bilan ishlash mobaynida Telnetga chetdan ulanishni bajarish, tarmoq mijozlariga elektron pochta yuborish, FTP­anonim yordamida fayllarni olish va Internetning boshqa bir qator ilovalarida (amaliy dasturlar) ish bajarish mumkin. Bu WWW ni internetning integral xizmati deb hisoblashga imkon beradi.   Elektron pochta Elektron pochta (e­mail ­ electronic mail) oddiy pochta kabi vazifani bajaradi. U bir manzildan ikkinchisiga ma'lumotlarni jo'natilishini ta'minlaydi. Uning asosiy afzalligi, vaqtga bog’liq emasligida. Elektron xatlar jo'natilgan zahotiyoq manzilga boradi va egasi olgunga qadar uning pochta qutisida saqlanadi. Matnli xat, grafikli va tovushli fayllarni, dastur fayllarini o'z ichiga olishi mumkin.   Elektron   xatlar   bir   vaqtning   o'zida   bir   necha   manzillar   bo'yicha   jo'natilishi mumkin.   Internet   foydalanuvchisi   elektron   pochta   orqali   tarmoqning   turli xizmatlaridan   foydalanish   imkoniyatiga  ega   bo'ladi,   chunki   Internetning  asosiy xizmat dasturlari bilan umumiy interfeysga ega. Bunday yondoshuvning mohiyati shundaki, xost kompyuterga talab elektron xat ko'rinishida jo'natiladi. Xat matni zarur funksiyalarga kirishni ta'minlovchi standart yozuvlar to'plamidan tuziladi. Bunday axborotni kompyuter farmoish sifatida qabul qiladi va bajaradi.   Elektron  pochta   bilan   ishlash   uchun   bir   qator   dasturlar   yaratilgan,   ularni   mail umumlashgan   nom   bilan   birlashtirish   mumkin.   Windows operasion   sistemasida elektron pochta bilan ishlashni Microsoft Outlook Express ilovasi ta'minlaydi. Bu dasturlar quyidagi vazifalarni bajaradi:      ­ matnni yaratish;      ­ xat­xabarlarni (korrespondensiyalarni) o'qish va saqlash;      ­ xat­xabarlarni o'chirish;      ­ manzilni kiritish;      ­ xat­xabarlarni qabul qilish va jo'natish;       ­   turli   hujjatlarni,   jadvallarni,   rasmlarni   va   boshqa   fayllarni   import   qilish (qabul qilish va kerakli formatga o'zgartirish), xatga ilova qilish;        ­ xatlarni mavzusiga qarab ajratish.   11.3. Internetga ulanishni tashkil etish Internet   tarmog'ining   xizmatlaridan   foydalanish   uchun   albatta   unga   ulanishni tashkil   etish   kerak.   Ko'pincha   operasion   sistemalar   avtomatik   tarzda   ulanishni tashkil   etadi,   lekin   ayrim   hollarda   u   yoki   bu   sabablarga   ko'ra   bog’lanish o'rnatilmasligi   mumkin.   Hozirgi   kunda   eng   zamonaviy   operasion   sistema Microsoft Windows XP hisoblanadi. Biz ushbu operasion sistemada Internetga ulanishning tashkil etilishini ko'rib chiqamiz: 1.  Ish stolida Setevoe okrujenie (tarmoq muhiti)ni tanlang. Natijada quyidagidek oyna hosil bo'ladi: 2.  Yuqorida ko'rsatilgan oynada kompyuterda mavjud (joriy va joriy bo'lmagan) tarmoq ulanishlarini boshqarish va hosil qilish mumkin. Biz bu yerda Sozdanie novogo podklyucheniya (Yangi ulanishni yaratish) buyrug'ini tanlaymiz. Natijada Master novix podklyucheniy (yangi ulanishlar ustasi) yordamchi dasturi yuklanadi.   3.  Ushbu usta ulanishni tashkil etishda atroflicha yordam ma'lumot beradi va bu yerda   biz   ulanish   tashkil   etilishini   boshlash   uchun   Dalee   (Oldinga)   tugmasini bosamiz.   Keyingi   oynada   birinchi   uslubni   tanlab,   Dalee   (Oldinga)   tugmasini bosamiz.   4.  Keyingi   oynada   "Ustanovit   podklyuchenie   vruchnuyu"   (Ulanishni   qo'lda tanlash) ni tanlab, Dalee (Oldinga) tugmasini bosamiz.   5.  Undan keyingi oynada ulanishda qo'llaniladigan qurilma tanlanadi. U yerda biz oddiy modemligini ko'rsatamiz. 6.  Bundan keyin Internet provayder nomini kiritamiz va albatta Dalee (Oldinga) tugmasini bosamiz.   7.  Internet   provayder   tomonidan  berilgan telefon  raqami   kiritiladi.  Agarda  Siz ulangan   telefon   analogli   telefon   stansiyasiga   tegishli   bo'lsa,   telefon   raqamidan oldin r harfini kiritish shart. Masalan: r1619900