KINEMATIKANI'N' TIYKARG'I' TU'SINIKLERI

 

 

 

 

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

 

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

 

KINEMATIKANI'N' TIYKARG'I' TU'SINIKLERI

 atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№3-TEMA   KINEMATIKANI'N' TIYKARG'I' TU'SINIKLERI

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Kinematikani'n' tiykarg'i' tu'sinikleri haqqi’nda uluwma tusinikler beriw ha’m bul temani’n’ basqa temalardan wo’zgesheligin ayti’p wo’tip temani’ baslaw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

 

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

 

Sabaq jobasi’

 

 

Sabaqti’n bari’si’

 

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

 

Uyge tapsi’rma soraw

 

Denelerdin’ qozg’ali’si’.Ken’islik ha’m waqi’t temasi’n soraw.

 

Tema

Materiyalli’q nohat:

Denelerdin’ qozg’ali’si’n u’yreniwde bir Qatar a’piwayi’lasti’ri’li’wlardan paydalani’ladi’.Wolardi’n’ biri qozg’lai’p barati’rg’an denelerdin’ wo’lshemlerin yesapqa almastan,woni’ materiyalli’q nohat dep atawdan ibarat.

Baqlani’p ati’rg’an qozg’ali’sta wo’lshemi ha’m formasi’n yesapqa almasa da bolatug’i’n dene materiyalli’q nohat dep ataladi’.

Uzi’nli’g’i’ 4 m bolg’an avtomobildin’ 10 km arali’qti’ basi’p wo’tkendegi qozg’ali’si’n u’yreniwden woni’ materiyalli’q nohat dep qaraw mu’mkin.Sebebi avtomobil basi’p wo’tetug’i’n arali’q woni’n’ uzi’nli’g’i’nan 2500 ma’rte u’lken.Sol siyaqli’ topti’n’ maydandag’i’ qozg’ali’si’ ha’m samalyootti’n’ uzaq arali’qqa pa’rwazi’ qaralg’anda topti’,wamalyotti’ materiyalli’q nohat dep qaraw mu’mkin.(9-suwret)

 

9-suwret	10-suwret

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Bir dene bir jag’dayda materiyalli’q nohat dep qaraladi’,basqa jag’dayda bolsa materiyalli’q nohat dep qarawg’a bolmaydi’.Ma’selen woqi’wshi’ u’yinen mektepke barati’rg’anda u’yinen baslap 1 km arali’qti’ basi’p wo’tse,wonda woni’ bul qozg’ali’sta materiyaalli’q nohat dep qarawg’a boladi’.Biraq sol woqi’wshi’ zanda dene shi’ni’qti’ri’wdi’ wori’nlag’an jag’dayda,woni’ materiyalli’q nohat dep qarawg’a bolmaydi’.(10-suwret)

Poezd bir qaladan yekinshi qalag’a ketip barati’rg’anda bul qalalar arasi’ndag’i’ arali’qqa Sali’sti’rg’anda poezdi materiyalli’q nohat dep qaraw mu’kin.Biraq joldag’i’ ba’ndirgige Sali’sti’rg’anda woni’ materiyalli’q nohat dep qarawg’a bolmaydi’.

 

Traektoriya:

Taqtag’a por menen si’zg’anda,qarli’ jol u’stinde avtomobil ju’rgende,tu’nde aspanda meteorit ushqanda wolar iz qaldi’radi’.Por,avtomobil ha’m meterittin’ qaldi’rg’an qozg’ali’s traektoriyasi’ boli’p tabi’ladi’.(11-suwret) Deneler wo’z qozg’ali’si’nda barli’q waqi’tta iz qaldi’ra bermeydi.Ma’selen aspanda ushi’p ju’rgen meteorit iz qaldi’rsa,tramplinnen sekirip ati’rg’an sportshi’ iz qaldi’rmaydi’.Sportshi’,top,adam,mashina qus ha’m samalyotlardi’n’ wo’z qozg’ali’si’ dawami’nda izi ko’rinbese de,wolardi’n’ izin u’zliksiz si’zi’q dep qaraw mu’mkin. Materiyalli’q nohatti’n’ wo’z qozg’ali’si’ dawami’nda ken’islikte si’zg’an u’zliksiz si’zi’g’i’ (qaldi’rg’an izi) traektoriya dep ataladi’.

11-suwret

 

Jol ha’m wori’n awi’sti’ri’w:

Traektoriya-bul fizikali’q tu’sinik.Dene traektoriyasi’n shama sipati’nda bahalaw ushi’n fizikali’q shama – jol qabi’l yetilgen.

Denenin’ qozg’ali’s traektoriyasi’ boylap ju’rip wo’tken arali’g’i’ jol dep ataladi’ ha’m s ha’ribi menen belgilenedi.

 

Bazi’ bir jag’daylarda denenin’ basi’p wo’tken joli’ yemes,al woni’n’ qozg’ali’si’ndag’i’ baslang’i’sh ha’m aqi’rg’i’ awhali’n tutasti’ri’wshi’ kesindi qi’zi’qti’radi’. Denenin’ qozg’ali’stag’i’ baslang’i’sh ha’m aqi’rg’i’ awhali’n tutasti’ri’wshi’ bag’i’tlang’an kesindi wori’n awi’sti’ri’w dep ataladi’. Dene A nohattan B nohatqa qozg’ali’si’nda iymek si’zi’qli’ traektoriya boylap 100 m joldi’ basi’p wo’tiwi mu’mkin.Biraq A nohattan B nohatqa shekem yen’ qi’sqa arali’q kesindi boli’p,woni’n’ uzi’li’g’i’ 100 m den az boladi’,ma’selen.60 m boli’wi’ mu’mkin.Bunda wori’n awi’sti’ri’w 60 m (12-suwret)

12-suwret

 

Kartadan masshtab ja’rdeminde Tashkentten Andijang’a shekem wori’n awi’sti’ri’w 245 km yekenligin ani’qlaw mu’mkin.Biraq avtomobilde,Tashkentten Andijang’a bari’w ushi’n 380 km jol basi’li’p wo’tiledi.

Dene tuwri’ si’zi’qli’ qozg’ali’s jasag’anda jol ha’m wori’n awi’sti’ri’w wo’z-ara ten’ boladi’.

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Ilgerlemeli qozg’ali’s:

Stol u’stindegi kitapti’ bir wori’nnan yekinshi wori’ng’a ha’r qi’yli’ jol menen ko’shiriw mu’mkin.

13-suwret

 

 

(13-suwret).Kitapti’n’ qi’rlari’ birinshi jag’dayda ha’r tu’rli qozg’ali’s jasaydi’.Kitapti’ yekinshi jag’daydag’i’ qozg’ali’si’nda woni’n’ qi’rlari’ni’n’ traektoriyasi’ bir qi’yli’ boladi’,yag’niy kitapti’n’ yeki ushi’ni’n’ traektoriyasi’n u’sti-u’stine qoyi’w arqali’ biliw mu’mkin.Kitapti’n’ yekinshi haldag’i’ qozg’ali’si’ ilgerlemeli qozg’ali’sqa mi’sal bola aladi’.Bunda kitapti’n’ qi’rlari’ g’ana yemes,al basqa qa’legen yeki nohati’ da birdey qozg’ali’s jasaydi’.

Tegis jolda qozg’ali’p barati’g’an velosipedtin’ ramasi’,avtomobildin’ kuzovi’ da ilgerlemeli qozg’ali’s jasaydi’.

Ilgerlemeli qozg’ali’sta denenin’ qa’legen yeki nohati’nan qiyaldan wo’tkerilgen tuwri’ si’zi’q wo’z-ara parallel hali’nda qaladi’.

Sol sebepli,denenin’ ilgerlemeli qozg’ali’si’n u’yreniw materiyalli’q nohat qozg’ali’si’n u’yreniwden ibarat.

Jerden ko’terip stol u’stine qoyi’lg’an shemodan,metropolitan eskalatori’ teksheleri,dem ali’w bag’i’ndag’i’ «sharqi’pa’lek» kabinalari’ ilgerlemeli qozg’ali’s jasaydi’.(14-suwret)

 

14-suwret	15-suwret

 

Skalyar shamalar:

Fizikali’q shamalardi’ yeki toparg’a – skalyar shamalar ha’m vektorli’q shamalarg’a bo’liw mu’mkin.

Tek g’ana san ma’nisi menen ani’qlanatug’i’n shamalar skalyar shamalar dep ataladi’.

Ko’kem,waqi’t,jol,massa energiya siyaqli’ fizikali’q shamalar skalyar shamalar yesaplanadi’.Wolar u’stinde a’meller a’piwayi’ sanlar siyaqli’ wori’nlanadi’.Ma’selen: bir denenin’ massasi’ m₁=8 kg yekinshi denenin’ massasi’ m₂=4 kg bolsa, wolardi’n’ birgeliktegi massasi’ m₁+m₂=8 kg+4=12 kg massalar arasi’ndag’i’ ayi’rma

m_1-m₂=8 kg-4 kg =4 kg,birinin’ massasi’ yekinshisininkinen  yese arti’q yekenligin ani’qlaw mu’mkin.

Bunnan basqa dene massasi’n bir sang’a ko’beytiw yamasa bo’liw mu’mkin.Ma’selen: m=12 kg bolsa,3m=3*12 kg :m: 4=12kg:4=3 kg

Vektorli’q shamalar:

Bazi’ bir fizikali’q shamalardi’ ani’qlawda wolardi’n’ san ma’nisin biliw jetkiliksiz boli’p qaladi’.Wolardi’ toli’q ani’qlaw ushi’n bag’i’ti’ da a’hmiyetke iye.Ma’selen: dene s=5 m arali’qqa wori’n awi’sti’rdi’,dew jetkilikli yemes.Bunda wori’n awi’sti’ri’wdi’n’ bag’i’ti’ da belgili boli’wi’ kerek.Sonda denenin’ qay jerden wori’n awi’sti’rg’ani’ haqqi’nda toli’q ko’z aldi’g’a keltiriw mu’mkin.

Stol u’stinde turg’an arbashag’a F=1 N ku’sh ta’sir yetpekte,dew jetkiliksiz.Bul ku’sh denege shepten won’g’a bag’i’tlani’p ta’sir yetkende arbashag’a won’g’a won’nan shepke bag’i’tlani’p ta’sir yetkende bolsa wol shepke qaray qozg’aladi’.(15-suwret)

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

 

Joqari’da keltirilgen wori’n awi’sti’ri’w ha’m ku’sh  – vektorli’q shamalar.Sonli’qtan bul shamalardi’ u’yreniwde san ma’nisinen basqa wolardi’n’ bag’i’ti’nda biliw a’hmiyetli.

San ma’nisleri ha’m bag’i’tlari’ menen ani’qlanatug’i’n shamalar vektorli’q shamalar dep ataladi’.

Vektorli’q shama bir nohhattan yekinshi nohatqa  bag’i’tlang’an kesindi menen suwretlenedi.Vektorli’q shamlardi’n’ u’stine a’dette bag’i’tlang’an si’zi’qsha qoyi’ladi’.Ma’selen: s (wori’n awi’sti’ri’w) v (tezlik) F (ku’sh).Kesindinin’ uzi’nli’g’i’ vektorli’q shamani’n’ san ma’nisin an’latadi’.Wolardi’n’ san ma’nisi to’mendegishe an’lati’ladi’.

 

  yamasa s=2m,v=10 m/s,F=5 N

 

 

 

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’.

1.Materiyalli’q nohat dep nege ayti’ladi’? Woni’ mi’sallar arqali’ tu’sindirip berin’.

2.Traektoriya degende nenin tu’sinesiz?

3.Jol degen ne?

4.Wori’n almasti’ri’w dep nege ayti’lai’?

5.Jol ha’m wori’n awi’sti’ri’w bir-birinen ne menen ayi’ri’ladi’?

6.Qanday qozg’ali’s ilgerlemeli qozg’ali’s dep ataladi’?

7.14-suwrettegi shari’qpa’lek kabinalari’ni’n’ ilgerlemeli qozg’ali’s jasawi’n tiykarlan’.

8.Qanday fizikali’q shamalar skalyar shamalar dep ataladi’?

9.Vektorli’q shamalardi’ mi’sallar menen tu’sindirip berin’.

 

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Kinematikani'n' tiykarg'i' tu'sinikleri temasi’n woqi’p keliw. 

 

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis Rayoni’                                                                                                        22-mektep  Saylauov Ag’i’lash