Мактабгача таълимда бадиий адабиёт

Қўғирчоқ театрининг пайдо бўлиши, тарихий илдизлари ва тарбиявий аҳамияти.

Режа
Қўғирчоқ театри ва халқ театр санъати ўртасидаги умумийлик ҳақида.
Ўзбек қўғирчоқ театрининг тарихи.

Эски ўзбек-тили халқ қўғирчоқ театрида муомалада бўлган сўзларнинг маъноси

Корфармон-Масҳарабозлар тўдасининг бошлиғи, режиссёр,қўғирчоқ театрида томошабинларга кўринган ҳолда ўйинни бошқариб борувчи уста.
Арусак – қўғирчоқ, ўйинчоқ.
Лубат – қўғирчоқ.
Лубатбоз – қўғирчоқбоз, қўғирчоқчи.
Касабаи созанда – халқ санъатчилари, қўғирчоқбозларнинг профессионал уюшмаси.

Артистнинг маҳорати, ҳаракати, техникаси билан саҳнавий томоша шаклида юзага келадиган масҳарабозлик, рақс, дорбозлик, айиқ, илон ўйнатиш, ёғоч оёқ томошалари каби халқ театрининг барча кўринишлари бир сўз билан “ ўйин” деб, мазкур санъатларнинг намоёндалари эса «ўйинчи» деб юритилган.

Ўзбек тилида “ўйин” сўзидай маъноси кўп сўз бўлмаса керак.

Худди шунинг каби халқ профессионал қўғирчоқ театрида ҳам

Қўғирчоқбозлик “ Қўғирчоқ ўйин”
Қўғирчоқбоз эса “ ўйинчи” деб аталган
Бунда “ўйин” сўзи истеъдод билан этилган томоша, санъат, ижрочилик маъносини беради.
Шундай қилиб, халқ профессионал қўғирчоқ театри “ Қўғирчоқ ўйин ” ёки “ Қўғирчоқбозлик” деб аталган.

Қўғирчоқ театри билан халқ профессионал театри ўртасидаги умумийлик .

Масҳарабозлар ўз томошаларида ниқоб ишлатганларида гўё қўғирчоққа айланадилар чунки гоҳ қотиб, гоҳ жонланиб турувчи саҳнавий қўғирчоқлар воситаларини ишга солишган
Келиб чиқиши, меҳнат ва турмуш шароити, уста шогирд муносабатлари, жамиятда тутган ўрни билан масҳарабозлар ва қўғирчоқбозлар қондош, ҳамкору ҳамдаст бўлишган. Шу сабабдан осонгина масҳарабоз қўғирчоқбозга карфармонлик қилиб, қўғирчоқбоз масҳарабозларнинг томошаларига аралашиб кетаверганлар.

Қўғирчоқ театри билан халқ профессионал театри ўртасидаги ўзаро специфик фарқлар.

Бошқа театрларда қаҳрамонлар қиёфасида актёрларнинг ўзлари кўринса
Қўғирчоқ театрида эса актёрлар томошабинларга пинҳона қолгани ҳолда саҳнада қўғирчоқ персонажлар намоён бўлади.
Драматик актёр бутун актёрлик маҳоратини бевосита намойиш этса
Қўғирчоқбоз бутун қобилияти, билими, хатто хиссини латофатли қўғирчоққа бағишлайди
Ҳатто иккитагина қўғирчоқбоз муваффақият билан кўп персонажли катта бир спектаклни намойиш қилиши мумкин.

Қўғирчоқбозлар элу-юртга озор берган, ғам кулфат келтирган замон зўравонларини танқид қилиш ҳамда турмушдаги айрим қолоқликлар, эгриликлар устидан кулиш билан халқ учун зарур бўлган катта ижтимоий эстетик вазифани бажариб келганлар.Аммо уларнинг муддаоси қанчалик улуғ ва соф бўлмасин уламолар қўғирчоқ театри ҳақида турли уйдирма гаплар тарқатиб келганлар. Ўтмишда олимларимизнинг қўғирчоқ театрига етарли эътибор бермаганликларининг боиси ҳам шундадир.

Ўзбек қўғирчоқ театри тарихи.

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг биринчи ярмида рус этнографлари Н.П.Остроумов ва Н.С.Ликошинларнинг маълумотларида ўзбек қўғирчоқ театри
“ Чодир жамол”
“ Чодир хаёл” деган икки турдан иборат экани ҳақида ёзадилар.

XIX аср ва XX аср бошларида Ўзбек қўғирчоқ театри икки турдан иборат бўлган.
“ Чодир жамол” ва “ Чодир хаёл”

«Жамол» сўзи бир томондан томошанинг кундузи ёруғликда кўрсатилишига, иккинчи томондан хаёл эмас, балки кундалик хаётдан олинганлигига ишора қилади.
« Чодир» сўзи ҳам саҳна ҳам театр маъносини беради.

Демак “Чодир жамол” бу кишиларнинг кундалик хаётидан олинган воқеаларни қўлга кийиб ўйнатиладиган қўғирчоқлар ёрдамида кундузи акс эттирувчи ўзига хос театрдир

«Чодир хаёл» театри бино ичида жойлашиб, тегишли газламадан чодир, яъни саҳна ясайди. Томошалар фақат кечқурун бўлади.

Театр саҳнасида қўғирчоқлар иплар ёрдамида ҳаракатга келади. Бир томошада 50 дан ортиқ қўғирчоқлар қатнашган

Ўзбек қўғирчоқ театри билан махсус шуғулланган киши- бу рус хаваскор этнографи Пётр Александрович Комаровдир.
П.А. Комаров 1906-1909 йилларда қўғирчоқ театрини ўрганиш ва саҳнавий қўғирчоқлар коллекциясини тўплаш ишида фидоийлик кўрсатган.

.

П.А.Комаров ўзбек саҳнавий қўғирчоқларининг тўрт коллекциясини йиғиб, музейга жўнатишга муяссар бўлган.

Чимкент кичик қўғирчоқ театри коллекцияси.
Қўғирчоқларни Чимкентлик Саидазимхўжа Исломхўжаевдан сотиб олган.
Коллекция 18 та қўғирчоқдан иборат.

2. Сайрам кичик қўғирчоқ театри.Сайрамда яшовчи Турсунмухаммад Маткаримовдан сотиб олинган.Коллекция 6 қўғирчоқдан иборат.

3. Тошкент кичик қўғирчоқ театри. Тошкентлик Орифжон Отажоновдан сотиб олинган.
Коллекция 10 қўғирчоқдан иборат бўлган

4. Тошкент катта қўғирчоқ театри. Бу коллекция ҳам Орифжон Отажоновдан сотиб олинган бўлиб 47 та қўғирчоқдан иборат бўлган.

П.А.Комаров 37 та қўл қўғирчоқ “ Чодир жамол”
47 та “ Чодир хаёл қўғирчоқларини сотиб олган”
1906-1907 йилларда Тошкент шаҳри ва Чимкент уездида ҳаракатда бўлган қариийб барча қўғирчоқларни қўлга киритган.П.А.Комаровнинг ўзбек қўғирчоқ театри қиёфасини авлодларга сақлаш йўлида жон куйдиргани, фидокорлик қилганини алоҳида таъкидлаш мумкин.