Маълумотлар омбори ва унинг турлари

MA’LUMOTLAR OMBORI VA UNING TURLARI.          (AMALIY  – 2 SOAT) AMALIY MASHG‘ULOTNI OLIB BORISH TEXNOLOGIYASI Vaqt:   80 daqiqa O’quvchilar  soni  _____ ta O’quv mashg’ulot shakli va turi Amaliy mashg’ulot  rejasi Amaliy   ­   bilimlarni   mustahkamlash   va ko’nikma   va   malakalarni   shakillantirish bo’yicha oquv mashg’ulot. 1.Ma’lumotlar ombori haqida tushuncha; 2.Ma’lumotlar omborining turlari. Mashg’ulotning maqsadi:     Ma’lumotlar ombori va uning turlari  haqida umumiy ma’lumot   berish.   Mavzu   bo’yicha   bilimlarni     mustahkamlash,   nazariy   bilimlarni o’hshashlik bo’yicha qo’llash, harakatlarni  tartib bo’yicha bajarish ko’nikmalarini rivojlantirish.O’quvchilarning axborot madaniyatini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar  Ma’lumotlar   turlari    ma’lumotlar omborining  turlarini birma­bir O’quv faoliyati  natijalari     bilan tanishtirish.  Ma’lumotlar   ombori   (MO)   va   haqida   tasnif uning   turlari   berish.  MOning imkoniyatlarini          tushuntirish. yoritib beradilar;  ma’lumotlar ombori turlarini tasniflaydilar;  ma’lumotlar   ombori   to’g’risida     olgan bilimlari   orqali   amaliyotda   tatbiq   eta oladilar;  ma’lumotlar   ombori   xususuyatlarini     tahlil O’qitish metodlari O’qitish vositalari O’quv   faoliyatini   tashkil   etish shakllari O’qitish shart­sharoiti Qaytar aloqani usul va vositalari qiladi;   kichik guruhlarda ishlagan holda o’z oldiga qo’ygan natijaga erishadilar. Namoyish,  amaliy, konvert,  kichik  guruhlarda ishlash, qanday? gfafik organayzeri.  Tarqatma   ma’ruzalar   matni, videoproyektor, slaydlar, grafikli organazerlar. Yakka tartibda ishlash   kompyuter, Kompyuter bilan jihozlangan va yakka tartibda ishlash mo’ljallangan xona savol­javob, yozma topshiriq, amaliy topshiriq.AMALIY MASHG’ULOTNING TEXNOLOGIK XARITASI Faoliyat bosqichlari I­bosqich. Mavzuga kirish. (10 daqiqa) Faoliyatning mazmuni o’qituvchi  Mustaqil  Tashkiliy boshlanish 1.1.   O’quvchilar   davomati   va   darsga tayyorgarligini tekshiradi. ishlash  uchun  berilgan 1.2. topshiriqning  nazoratini  o’tkazadi  va rag’batlantiradi. Mavzuga kirish 3 O’quv mashg’ulot mavzusi, rejasi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi  (1­ilova).   Ta’lim   jarayoni   interfaol usullar   orqali   amalga   oshirilishini e’lon qiladi. 4 Baholash mezoni bilan tanishtiradi (2­ ilova). II­bosqich. Asosiy (70 daqiqa)   Mavzu   bo’yicha   O’quvchilar bilimlarini faollashtirish 2.1.O’tilgan   mavzu   yuzasidan   savollarini beradi (3­ ilova ). Yangi mavzuni bayoni. 2.2. tayyorlangan topshiriqlarni   tarqatadi   va   slaydlardan foydalanib mavzuni tushuntiradi (4­ilova) 2.3. Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savollar beradi (5­ilova) 2.4.Kichik guruhlarga topshiriq beradi (6­ ilova) 2.5. topshirig’ini beradi  (7­ilova) 2.5. O‘quvchining bajargan ishini izohini so‘raydi.   orqali o‘quvchilarni baholaydi.   Amaliy   “Qanday”     Baholash   mezoni test sxemasi III­ bosqich. Yakuniy  (10 daqiqa) Yakunlash va xulosalash  3.1. Ish yakunlarini chiqaradi.  3.2.   Mavzu yuzasidan uyga vazifa beradi (8­ilova) o’quvchilar Tinglaydilar   Uyda yozib kelgan vazifani taqdim etadi Tinglaydilar va yozadilar Savollarga  javob beradilar Tinglaydilar,  yozadilar Savollarga  javob beradilar Topshiriqni bajaradilar Topshiriqni bajaradilar Bajarish jarayonini izohlaydilar,  qo’shimchalar qilishadi  Tinglaydilar Uyga vazifani yozib oladilar.MAVZU: MA’LUM OTLAR OMBORI UNING TURLARI. VA 1­ILOVA                                                             Rеja: 1. Ma’lumotlar ombori haqida tushuncha; 2. Ma’lumotlar omborining turlari. BAHOLASH MEZONI q i r i 2­ILOVA   r a l i h c v u q ‘ O a f i z a v   a g y U ) l l a b 5 (     ) l l a b 0 1 (   t s e T   i l u s u   t r e v n o K h s p o t   i l h u r u G ) l l a b 5 (   ) l l a b 5 (   q i r i h s p o t   y i l a m A 0 1 (   i s a m e x s   y a d n a q l l a b   i m a J ) l l a b 5 3 (   1 2 30­35 ball­“a’lo”;25­29 ball­“yaxshi”;20­24 ball –“qoniqarli”; ) l a b 0­23 ball – “qoniqarsiz” 3­ILOVA B)exe B)Adobe illustrator D)Barcha dasturlar 1.Kompyuterli taqdimotlarni yaratishga mo’ljallangan dastur nomi qaysi katorda berilgan? A)Power Point  C)Corel Draw 2. Microsoft PowerPoint dasturi yordamida yaratiladigan xujjatlar  kengaytma nomi qanday? A)ppt 3. Microsoft PowerPoint dasturi qanday dastur? A) Taqdimotlar yaratuvchi dastur bajaruvchi C)Operatsion tizim dasturi 4. Animatsiya nima? A) Veb­saxifa turi B) Ekranda obyektlarning ko’rinishini formasi va o’lchamlari,  xamda joylashishini multiplikatsion ko’rinishda o’zgarishi B)Jadval xisoblashlarini  Quyidagi mavzulardan birini tanlab referat tayyorlab kelish: Quyidagi mavzulardan birini tanlab referat tayyorlab kelish: Quyidagi mavzulardan birini tanlab referat tayyorlab kelish: 1.Operatsion tizim va uning vazifalari 1.Operatsion tizim va uning vazifalari 1.Operatsion tizim va uning vazifalari D)Matn muharriri dasturi 2. WINDOWS operatsion tizimi va uning imkoniyatlari 2. WINDOWS operatsion tizimi va uning imkoniyatlari 2. WINDOWS operatsion tizimi va uning imkoniyatlari 3. WINDOWS   OPERATSION TIZIMI XUSUSIYATLARI 3. WINDOWS   OPERATSION TIZIMI XUSUSIYATLARI 3. WINDOWS   OPERATSION TIZIMI XUSUSIYATLARI 4. WINDOWS operatsion tizimining Standart dasturlari. 4. WINDOWS operatsion tizimining Standart dasturlari. 4. WINDOWS operatsion tizimining Standart dasturlari. D) rps UYGA VAZIFA TOPSHIRIG‘I UYGA VAZIFA TOPSHIRIG‘I UYGA VAZIFA TOPSHIRIG‘I C)exl5.Microsoft PowerPoint dasturida yangi xujjat yaratilganda,  odatda dastur tomonidan unga kanday nom beriladi? A)“Kniga 1” B)“Dokument 1” C)“Slaydы 1” D) “Prezentatsiya 1” 6. Takdimotga (prezentatsiya) yangi slayd qo’shish uchun qanday  amalni bajarish kerak? A) «Pravka/Vstavka slayd» menyu amalini B)«Pravka/Vstavit» menyu amalini C)Vstavka/Novыy slayd» menyu amalini D)«Fayl/Sozdat» menyu amalini 7. Taqdimot namoyishi vaqtida siz 15 slaydda turibsiz, ammo 3  slaydga qaytishingiz kerak. Darxol ushbu slaydga qaytish uchun  nima qilish kerak? A) Klaviaturadan Ctrl+3 tugmalar birikmasini bosish kerak B)Sichqoncha o’ng tugmasini bosish va kontekst menyusining  «Pereyti k slaydu» bo’limidan 3­slaydni tanlash kerak C) Sichqoncha g’ildiragini orqaga uch marta aylantirish kerak D)Sichqoncha g’ildiragini bosish va kontekst menyusining “Pereyti k slayd” bo’limidan 3­slaydni tanlash kerak 8. Taqdimot namoyishi vaktida klaviaturadagi Page Up tugmasi  bosilsa nima sodir bo’ladi? A)Navbatdagi slaydga o’tiladi B)Birinchi slaydga o’tiladi C) Oldingi slaydga o’tiladi  D)Oxirgi slaydga o’tiladi 9. Taqdimot namoyishi vaqtida klaviaturadagi Esc tugmasi bosilsa  nima sodir bo’ladi? A)Navbatdagi slaydga o’tiladi B)Birinchi slaydga o’tiladi C)Oxirgi slaydga o’tiladi D)Slaydlar namoyishi to’xtatiladi 10. Tayyor prezentatsiyalar bo’lib, unda rasm va matnlar  formatlangan bu A) Avtorazmetka B) Avtografika4­ILOVA 1­slayd Komputerda qayta ishlanadigan ma’lumotlar o’z kundalik turmushida ishlatiladigan barcha axborotlarni oladi. Turli kasb egalari o’zlariga kerakli bo’lgan ma’lumotlar bilan ish yuritadi. Bunday ma’lumotlarning eng asosiylari sonli (raqamli) va belgili (matnli) axborotlar xisoblanadi. Odatda, xar qanday axborot tizimini yaratish uchun bu ikki turdagi ma’lumot shakli etarlidir, chunki foydalanuvchiga etqazilmoqchi bo’lgan barcha axborot raqamlar yoki so’zlardan iborat bo’ladi. Ma’lumotlarning turlari:  1.Belgili ma’lumotlar;  2.Sonli ma’lumotlar Ma’lumotlarni uch xil ko’rinishda ifodalash mumkin: 1.Iyerarxik (shajaraviy), 3.Mantiqiy ma’lumotlar (Masalan, “lampa yoniq” 2.Tarmoqli  3.Relyatsion (jadvalli). Iyerarxik   tizim   jadvallardan   tashkil   topgan   bo’lib,   unda axborotni izlash jarayoni oldindan berilgan tartibda “ko’rib” chiqiladi. Ma’lumotlarning daraxtsimon ma’lumotlarning iyerarxik modeli deyiladi.     Ma’lumotlarning iyerarxik modeliga xos xolda yaratilgan ma’lumotlar   omboriga   ma’lumotlarning   iyerarxik   ombori deyiladi. joylashishiga 2­slaydRELYATSION Telefon F.I.Sh. Manzil 93­450­96­96 Abdullayev K.N. X.Do’stligi 11­20 IYERARXIK 3­slayd Firmalar B S А TARMOQLI 102 752391 391 3915­ILOVA «Konvert» usuli savollari (Har bir savol konvertlarga alohida solinadi)  Ma’lumotlarning qanday turlarini bilasiz?  Belgili ma’lumotlar haqida gapirib bering.  Mantiqiy ma’lurnotlar haqida gapirib bering.  Sonli ma'lumotlar haqida gapirib bering Ma'lumotlar omborini bosliqarish tizimi deganda nimani tushunasiz? Integrallashgan va paketli dasturlar haqida nimalarni bilasiz?Guruhli ish uchun  topshiriq 6­ILOVA Ekspert varaq №1 Ma’lumotlar ombori (MO) va uning turlari va imkoniyatlari 1. Ma’lumotlarning belgili, sonli va mantiqiy turlari tavsiflang 2. Ma’lumotlar ombori (MO) va uning turlari va imkoniyatlarini ta’riflang. 3. Ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari (MOBT) izohlang. Eslatma: (jadval yoki klasterda taqdim etish). Ekspert varaq №2 Ma’lumotlar ombori modellari va tizimlari 1 Ma’lumotlarning ierarxik tizimi tavsiflang. Ma’lumotlarning tarmoqli modeli va tizimini ta’riflang. Ma’lumotlar omborini boshqarishning relyatsion tizimi tavsiflang. Eslatma: (jadval yoki klasterda taqdim etish). Ma’lumotlar omborini yaratish va boshqarishda qo’llaniladgan dasturlar. 1. Assess dasturi, uning ob’eklari va imkoniyatlarini ta’riflang. 2.SQL – so’rovlar tilini ta’riflang. Эксперт варақ №3 Eslatma: (jadval yoki klasterda taqdim etish). 7­ILOVA «Qanday» organayzerini to’ldiring   Ma’lumotlar omborining kamchliklari va afzaliklari qanday?                    Qanday?                              Qanday          Qanday?                               Qanday? Qanday?            Qanday? Qanday?          Qanday?            Qanday?Qanday? 8­ILOVA UYGA VAZIFA TOPSHIRIG’I: MA’LUMOTLARNI UCH XIL: RELYATSION, IYERARXIK, TARMOQLI KO’RINISHLARIGA SXEMALAR TUZING. 14­Mavzu:  Ma’lumotlar ombori (MO) va uning turlari. Reja: 1. Ma’lumotlar ombori haqida tushuncha; 2. Ma’lumotlar omborining turlari. Tayanch tushunchalar: ma’lumotlar ombori, relyatsion model, iyerarxik model, jadval ma’lumotlari, DBF fayl.  Komputerdagi ma’lumotlar ma’lumotlar omborida saqlanadi, ular maxsus dasturlar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MOBT) yordamida boshqariladi.  Ma’lumotlar omborini tashkil etuvchi elementlar turli ko’rinishda bo’lishi mumkin. Eng ko’p tarqalgan va amaliyotda qo’llaniladigan ma’lumotlar matnli fayllar xisoblanadi. Chunki matinli fayllar orqali turli axborotlar ifodalash va komputer xotirasida saqlash mumkin.Komputer   asosidagi   ATning   ko’rinishlaridan   biri   ma’lumotlar   ombori   (bazasi)   xisoblanadi. Oddiy fayllardan farqli ravishda ma’lumotlar ombori (MB) komputer xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.   Ma’lumotlar   ombori   (MO)   deb,   komputerning   uzoq   muddatli   xotirasida   saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullariga imkon beradigan ma’lumotlar yig’indisiga aytiladi.   Ma’lumotlar   omborida   turli   ma’lumotlar   saqlanishi   mumkin.   Masalan,   poyezd,   samolyot, avtobuslarning   xarakatlanish   jadvali,   do’kon   yoki   ombordagi   maxsulotlarning   mavjudligi   xaqidagi ma’lumotlar, talaba, o’qituvchi va xodimlar xaqidagi ma’lumotlar, kitoblar xaqidagi ma’lumotlar va boshqa ma’lumotlar ma’lumotlar omboriga misol bo’la oladi.  Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy komputerdan foydalanish shart emas.   Masalan,   tabibning   qabulxonasidagi   bemorlar   kartotekasini   MO   deb   xisoblash   mumkin. (Kartotekalar kog’ozdan yoki kartonlardan foydalanib bajarilgan bo’lishi mumkin).  Ma’lumotlar   omborlarining   eng   sodda   va   keng   tarqalgan   shakli   jadval   ko’rinishidir. Ma’lumotlar omborining (MO) bunday ko’rinishi RELYASION TIZIM deb ataladi.   Relyasion omborlar aniq sondagi ustunlarga ega bo’lib, ularning xammasi nomlarga ega bo’ladi. Masalan, guruhdagi o’quvchilar xaqidagi ba’zi ma’lumotlarni qo’yidagicha tasvirlash mumkin. Familiyasi, ismi Bo’yi (sm) Og’irl.(kg) A Saidova Shaxlo 168 74 Ko’z rangi Ko’k                Kompyuterda aksariyat xollarda matnli fayllar (tajribasi olib borgan sari u matnli fayllar o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi.  Turli  xat,  referat, she’r  va  x.k)  ni  yaratishda  foydalaniladi  foydalanuvchining  tajribasi  olib  borgan  sari  u  matnli  fayllar o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli belgili ma’lumotlarni kiritish orqali jadvali, kartotekali varakalari ,tel.nomerlari va  b.  ma’lumotlarini  jamlovchi  ombor  sifatida  foydalanish  mumkin.  Bunday  omborlar  axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining o’zi belgilaydi.  Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol tariqasida ko’rib chiqaylik. Masalan, O’zbekistonda tug’ilgan va fundamental fanlar (fizika , matematika , biologiya kimyo va x. k.) soxasida faoliyat ko’rsatayotgan yirik mutaxasislarning “Fanlar ekspertlari ombori“ deb nomlanadigan kartatekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartatekadan foydalanish ancha qulay.  Xar bir olim (ombor atamasida ­ ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus anketani to’ldiradi. Xar bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan NA­ekspertining famiyasi, ismi, sharifi, DA­ uy manzili, ED ­ma’lumoti, FT ­ chet elga xizmat safariga borganligi va boshqa kodlashga ma’lum ma’lumotlarni bildirsin.  Operator xar bir anketani matnli faylga kiritadi .  Masalan:   NA­Soxibov Anvar Tuychievich  DA­ 700019, Toshkent shaxar G’.Gulom kuchasi 34 uy  ED­oliy   FT ­1998 yilda Angliyaga borgan.   Eng asosiysi shundaki Ma’lumotlar omborini yaratishdan maqsad xosil qilingan ma’lumotlardan foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli alomatlariga ko’ra axborotlarni tartiblash, 2­chidan, ixtiyoriy belgilariga   ko’ra   ajratib   olish   oson.   Matnli   fayllar   esa   ma’lumotlarni   ma’lumotlarni   bunday tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi.  Axborotlar   tizimi   vositasida   qayta   ishlash   uchun   jadval   ko’rinishdagi   ma’lumotlar   qulay xisoblanadi.   Komputerning   dasturiy   ta’minotiga   kiradigan   dasturlar   xotiradagi   jadvallarni   “tanitdi”.Kompyuter xotirasida jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asosan kengaytmasi dbf (Data Base File) bo’lgan fayllardir.  Ma’lumotlar   omboridan   foydalanish   uchun   maxsus   dasturlar   yaratiladi   va   bunday   dasturlar ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi deb ataladi (MOBT).   Ma’lumotlar omborida axborotlar asosan matn va raqam ko’rinishida saqlanadi.  Ma’lumotlar   omborini   boshqarish   tizimi   vazifasiga   ma’lumotlar   omborini   boshqarishning qo’yidagi xususiyatlari kirishi mumkin:  ­ ma’lumotlar omboriga kirish: foydalanuvchining talabiga javoban axborot turidan kat’i nazar unga qulay ko’rinishda javob berish;  ­   ma’lumotlarni   modifikasiyalash:   berilgan   axborotni   foydalanuvchi   talabiga   mos   holda o’zgartirish;  ­   ishonchlik   darajasi:   qurilmalar   tasodifan   to’xtatilganda   ma’lumotlar   omborining   qayta tiklanish qobiliyati;  ­ ma’lumotlarni ximoyalash: ma’lumotlar omboridan ruxsatsiz (sanksiyasiz) foydalanishning cheklanganligi;  ­ ma’lumotlar omboridan tarmoqda foydalanish: ma’lumotlardan bir vaqtda bir necha kishining (bir­biriga xalaqit bermasdan) foydalanish.  Komputerda   qayta   ishlanadigan   ma’lumotlar   o’z   kundalik   turmushida   ishlatiladigan   barcha axborotlarni oladi. Turli kasb egalari o’zlariga kerakli bo’lgan ma’lumotlar bilan ish yuritadi. Bunday ma’lumotlarning eng asosiylari sonli (raqamli) va belgili (matnli) axborotlar xisoblanadi. Odatda, xar qanday   axborot   tizimini   yaratish   uchun   bu   ikki   turdagi   ma’lumot   shakli   etarlidir,   chunki foydalanuvchiga etqazilmoqchi bo’lgan barcha axborot raqamlar yoki so’zlardan iborat bo’ladi.  Ma’lumotlarning turlari: Belgili ma’lumot, sonli ma’lumot, mantiqiy ma’lumotlar (Masalan, “lampa yoniq” (TRUE) yoki “lampa uchirilgan” (FALCE).  Ma’lumotlarni uch xil kurinishda ifodalash mumkin: ierarxik (shajaraviy), tarmokli va relyasion (jadvalli).  Ierarxik   tizim   jadvallardan   tashkil   topgan   bo’lib,   unda   axborotni   izlash   jarayoni   oldindan berilgan tartibda “ko’rib” chiqiladi.  * Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning ierarxik modeli deyiladi.  Ma’lumotlarning   ierarxik   modeliga   xos   xolda   yaratilgan   ma’lumotlar   omboriga ma’lumotlarning ierarxik ombori deyiladi.  Qo’yidagi misol orqali ierarxik tizimni ifodalash mumkin: Kator № Maxsulot kategoriyasi 1 2 3 4 Analgetiklar Antibiotiklar Yutalga karshi dori­vositalar Vitamin prepaparatlari Analgetiklar Sitramon Antibiotik­ Benzilpentsin­ Yutalga Bromgeksin Vitamin V1 preparatlari  V6  Analgin Gentamisin dori Tusupreks vositalar Nomlanishi  Sitramon  Aspirin  Analgin  Baxosi 75 sum – 6 dona  100 sum – 10 dona 85 sum­ 6 donaBir pog’anadagi ma’lumotning boshqa pog’onadagi ma’lumot bilan ikki yoki undan ortiq marta bog’lanadigan turiga ma’lumotlarning tarmokli modeli deyiladi.   Relyasion tizim 1970 y IBM firmasining xodimi E.F.Kodd tomonidan taklif etilgan bo’lib, xozirgi paytda eng ko’p tarqalgan tizimlar qatoriga kiradi. Chunki bu tizimda ma’lumotlar orasida eng qo’lay boglanishlarni amalga oshirish mumkin.    deyiladi.  Ma’lumotlarning   jadval   ko’rinishda   saqlanishiga   ma’lumotlarning   relyasion   modeli  Nomer 144­99­61 65­32­14  Abonent ismi Kosimov  Toxir Akbarov Jaxongir Manzili T.Malik­18 G.Gulom­34 Kategoriya UK (um.kategoriya) SHT   aloka kategegoriya)   (shaxarlararo ta’qiqlangan    Ushbu jadvalni biror fayl (masalan, Telefon) ko’rinishida kompyuter diskiga o’tqazilsa, telefon ma’lumotnomasi ­ telefonlar ma’lumot omboriga ega bo’lamiz.  Jadvalda ma’lumotlarni kodlash. Ma’lumotlar ombori bilan ishlashning xususiyatlaridan yana biri   shundaki,   jadvaldagi   ustunlar   va   satrlar   soni   qancha   ko’p   bo’lsa,   ularni   kompyuterga   kiritish shuncha qiyinlashadi. Bu muammoni xal qilish maqsadida jadval elementini jumlalarni ifodalovchi kodlar sifatida kiritish mumkin.   Ma’lumotlarni kiritish ustunlarida belgi yoki jumlalar o’rniga kodlar kiritiladi va bir vaqtning o’zida kodlarni ko’rsatuvchi lug’atlar beriladi. Lug’atlar shaklan boshqa jadvallardan farq qilmaydi. Masalan, Toshkent traktor zavodini 608 kodi bilan belgilab, talab jadvalida bu zavodga tegishli bo’lgan barcha ustunlarda 608 kodini ishlatishimiz mumkin va talablar lug’ati jadvali qo’yidagi satrni kiritadi:  608­Toshkent traktor zavodi.   (Agar operator 608 o’rniga708yoki609 sonini kiritsa, u boshqa nomdagi manzilga tushadi yoki xech narsa topa olmasligi mumkin.  Jadval xar bir yozuv uzining bosh kalitiga ega bo’lishi va uning qiymati yagona bo’lishi kerak. Masalan,   telefon   ma’lumotnomasida   telefon   nomeri   bosh   kalit   bo’lib   xizmat   qiladi.   Bosh   kalitni, ko’pincha birlamchi kalit deb atashadi.  BOSH KALIT – ma’lumotlar omborida saralash ishlarining tez va aniq bajarilishiga imkon beradigan jadvalning bir ustuni.  “Talabnoma” jadvalidagi talab nomeri bosh kalit bo’lib xizmat qiladi. Jadvalda talab nomerini ko’rsatadigan bir xil nomer bo’lishi mumkin emas, aks xolda jadval ma’noga ega bo’lmaydi.  “Xodimlar   jadvali”   ning   bosh   kaliti   tabel   nomeri   bo’lishi   mumkin.(Familiyasi   bo’lmaydi   , chunki bir tashkilot bir xil familiya bir necha kishi ishlatishi mumkin.) N 1 Ustun nomi To’la nomlanishi TAL­NOM Talabnoma nomeri Turi Belgili  Uzunli gi 5. . . . . 2 3 4 5 TAL­KOD Talabnoma kodi  Belgili BANK­R Talabgorning bank rekviziti Belgili  HAJM IJRO­S Talabnoma xajmi (kg) Talabning   ijro   sanasi   (kun yil oy ) Sonli Sana 4 40 6 8    Ma’lumotlar omborini yaratuvchilar ma’lum doirada jadval tuzish va ularning sonini tanlashni amaliyotda mustaqil xal qilishadi (tizimni turli xil usullarda loyixalash mumkin). Bunda ko’zlangan asosiy maqsad – jadvallar miqdorining mumkin qadar minimal bo’lishi va turli xolatlarni xisobga olgan xolda jadvallarni normallashtirishga erishishdir.   Buning moxiyati nimada?  Ma’lumotlar   omboridan   unumli   foydalanish   uchun   undagi   axborotlarni   izlash   va   ulardan foydalanish qulay bo’lishi kerak. Aks xolda ko’zlangan maksadga erishish o’rniga ma’lumotlar o’rnini topish uchun vaqt sarflashga to’g’ri keladi.  Ierarxik   yoki   tarmoqli   tuzilishga   ega   bo’lgan   ma’lumotlarni   relyasion   ko’rinishga o’tkazish jarayoni normallashtirish deyiladi.  Sirtdan qaraganda bu jarayon juda sodda ko’rinsa­da, uni amalga oshirish anchagina murakkab vazifadir. Normallashtirish jarayonini «Talabnoma» jadvalini yaratish misolida ko’rib chiqamiz.  Ma’lumki,  ma’lumotlar  omborini  yaratishda  jadvalning  asosiy  kaliti  bo’lishi  kerak.  Kerakli axborot  ana  shu  asosiy  kalitga  ko’ra  izlanadi.  Yuqorida  ko’rsatilgan  jadvalga  «Talabgorning rekvizitlari»  deb  ataladigan  satr  kiritilib,  uning  qiymati  talabgor  kodining  qiymati  bilan  aniqlanadi. Lekin talab nomeri – jadval kalitiga bog’liq emas. Bunday xollarda axborotning yuqolishi ro’y beradi, chunki biror talabgor nomeri yo’qotilsa, u bilan birga talabgorning rekvizitlari xam yuqoladi. Yana bir muammo shundaki, bir xil rekvizitlarni o’nlab (balki yuzlab) marta kiritish natijasida nafaqat ortiqcha ishni bajarishingiz, balki ko’plab xatoliklarga yo’l quyishingiz mumkin.  Shuning uchun, «Talabnoma» jadvalidan «Rekvizitlar ustunini olib, uni talabgor nomi bilan taklif lug’atiga kiritamiz.  Bu lug’atda muayyan talabgorning rekvizitlari bir marta ko’rsatiladi. Kelgusida bu rekvizitlar nafaqat   «Talabnoma»   faylida,   balki   talabgorning   kodi   bo’lgan   boshqa   fayllarda   xam   ishlatilishi mumkin.  Etarli  ko’nikmaga   ega  bo’lgan   odam  ma’lumotlarni   normallashtirishni   amalga  oshira   oladi. Bunda eng asosiysi, bosh kalit bilan bevosita bog’lanmagan ustunlarni yuqotishdir.  Foydalanuvchilar   ma’lumotlarni   normallashtirishda,   jadvaldagi   ustunlar   sonini   belgilashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.  Misol   tariqasida   tuzilishi   bo’yicha   relyasion   tizimga   ega   bulgan   xodimlar   to’g’risidagi ma’lumotlar omborini ko’rib chiqamiz. F.I.SH. To’ychiev T.I. Lafasov S.B. Sobirov F.M. Tug’il gan yili 1970 1965 1980 Ma’lumo ti Mansabi Maoshi Oliy O’rta O’rta Muxandis Montyor Farrosh 25150 20450 12150Bu fayldagi xar bir yozuv aniq ishchiga tegishli ma’lumotlardan iborat.  Ma’lumotlar omborida imkoni boricha ko’proq ma’lumotlar berilishi lozim. Lekin ma’lumotlar turli   xodimlar   uchun   turlicha   bo’ladi.   Masalan,   oldingi   ish   joyi,   xizmat   vazifasida   siljishi,   xizmat safarlari,   ilmiy   unvonlari,   kasallikka   chalinishi   va   b.   Bu   barcha   ko’rsatilgan   qismlarni   jadvalga “Xodimlar”   fayliga   kiritish   mumkin.   Masalan,   biror   olim   30   ta   mukofotga   ega   bo’lsin.   U   xolda “Xodimlar”ga 60 ustun kiritish kerak: SANA1, KOD1, SANA2, KOD2,... bu yerda sana ­ mos xolda mukofot berilgan sanani, kod ­ mukofot kodini anglatadi.  Obyektning   xar   xil   xajmdagi   axborotga   ega   elementlari   takrorlanadigan   guruhlar deyiladi. Agar xar bir takrorlanadigan gurux uchun o’z kalitiga ega bo’lgan aloxida jadval xosil qilinsa, masalani yechish osonlashadi. Masalan, uchta ustundan iborat MUKOFOT jadvalini tuzish mumkin: Tabel nomeri ... Taqdim sanasi ... Mukofot kodi ...  Bu jadvalda Nomer + Sana jadvalning bosh kaliti xizmatini o’taydi.  dbf fayllaridagi ma’lumotlarni shartli ravishda ikki guruxga ajratish mumkin: o’zgaruvchan va doimiy ma’lumotlar. Bu guruxlar faqat ma’lumotlarni qayta ishlash va ularning yangilanish chastotasi bilangina bir­biridan farq qiladi.  Ma’lumotlar   omboridagi   o’zgaruvchan   ma’lumotlar   eng   ko’p   qo’llaniladigan   ma’lumotlar xisoblanadi. Chunki ular tez­tez o’zgartirib turiladi (ba’zan xar kuni yoki xaftada bir marta). Masalan, metallarni qayta ishlash maxsulotlariga bo’lgan talablar faylida doimiy o’zgarish bo’lib turadi. Bunday axborot tizimlarida qotishma turlari kam o’zgaradi, lekin uning metalldagi tashkil etgan qismi (foizi) o’zgarib turadi.  Ba’zi parametrlar ­ nomlanish, o’rtacha og’irligi, issiklik sig’imi va boshkalar uzoq muddat o’zgarmay qoladi. Ular ma’lumotlar omboridagi doimiy ma’lumotlar deb ataladi.  Relyasion jadvalga katta xajmga ega bo’lgan ma’lumotlarni kiritishda ba’zi satr qiymatlarini bir necha bor qayta ishlatish xollari uchrab turadi. (Masalan, firmalarning kodlari, talabgorning rekvizitlari va x.k.).  Ko’pgina dasturlarda takrorlanadigan guruxlarni kiritish texnologiyalari mavjud va ular orkali berilgan axborotlarning birortasi yuqotilmasdan satrlarga o’tkaziladi.  Masalan,   MS   Office   paketidagi   Excel   dasturidan   foydalanib,   ma’lumotlar   ombori   tuzishda berilgan satr yoki ustundagi qiymatlarni qayta kiritishda «Kopirovat» buyrug’idan foydalanish mumkin. Bu buyrak orqali biror katakchadagi qiymatlar buferga (vaqtinchalik saqlash uchun) o’tkaziladi. Buferda shaklanayotgan ma’lumotlarni esa ko’p marta ishlatish mumkin. Buning uchun qiymat kiritiladigan katakcha tanlanib, «Vstavit» buyrug’ining berilishi etarli.  Xuddi shuningdek, “Kopirovat” buyrug’i yordamida ma’lumotlar guruxi nusxalanishi mumkin.  Tizimlar sistemalar deganda , yagona maqsad yo’lida bir vaqtning o’zida xam yaxshi , xam o’zaro bog’langan tarzda faoliyat ko’rsatadigan bir necha turdagi elementlar majmui tushuniladi.   Informatilada  “tizim”  tushunchasi ko’proq texnik vositalar  va dasturlar  to’plamiga nisbatan ishlatilinadi.Axborotlarni shakli va mazmuniga ko’ra turlariga ajratish ,ularni saqlash, izlash vakata ishlash   prinsiplariga   qayta   ishlashda   qo’llaniladigan   usullar   shaxslar   xamda   vositalarning   o’zaro bog’langan majmuiga axborot tizimi deyiladi.( AT) deyiladi.   Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi axborotni izlash uni qayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish masalalarini xal qilish kiradi.  Axborot tizimlari oddiy xisoblash ishlari uchun emas, ma’lumotlarni avtomatik izlash va tanlash (saralash) masalalarini xal qilishga mo’ljallangan.  Axborotni izlash nima? Masalan,aytaylik kutubxonadan Abdulla Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanini izlayapsiz . Bu kitobni izlashni kutubxonadagi alifboli katalogdan boshlaysiz va unda faqatmuallif nomiga e’tibor berasiz. Kartochkalar ichida bir necha “A.Qodiriy”larni topasiz, ulardan kitob nomini izlaysiz. Shu tartibda izlanayotgan kitobning bor yoki yuqligini aniqlaysiz.   Umuman, kutubxonadan kerakli adabiyotni izlashda alifboli katalog, tizimli katalog, mualliflar ism va shariflari bo’yicha katalogdan foydalaniladi.  Xozirgi davrda axborotlarni izlash va saralash amallari shunchalik rang­barangki, ularni sanab chikish u yoqda tursin, turlarga ajratish xam mushkul. Axborot tizimlari o’zi xizmat qiladigan soxa doirasidagi   belgilangan   xar   qanday   savolga   javobni   avtomatik   izlashga   va   topishga   mol’jallanadi. Odatda izlash sharti faqat foydalanuvchining xoxishiga bog’liq bo’ladi. Beriladigan savollar komputerga kiritilgan ma’lumotlar bilan uzviy bog’langan bo’ladi, aks xolda beriladigan savollar javobsiz qolishi tabiiy.  Axborotni   izlash   jarayonini   axborot   tizimlarida   andozalar   orqali   amalga   oshiriladi.   Andoza ko’rinishi   turli   dastur   uchun   turlicha   bo’lishi   mumkin.   Quyidagi   ma’lumotlarni   izlashning   asosiy boshqarish menyusi keltirilgan.  Andoza   asosida   ishlash   tartibini   asosiy   boshqarish   menyusi   orqali   quyidagicha   belgilash mumkin:   Kalitlar Andoza Kiritish/chiqarish  Birinchi qator tanlanganda, asosiy kalit (so’zlar) ekranda xosil bo’ladi va foydalanuvchi ulardan keraklisini Pg Up, Pg Doun, kursiv va x.k tugmachalaridan foydalanib tanlaydi. Kerakli kalit tanlagach, unga mos andoza ekranga chiqadi (ya’ni ish tartibi o’rnatiladi), so’ngra (lozim bo’lsa) andozadagi axborotlarni o’zgartirib yoki o’zgartirmagan xolda undan foydalaniladi.  Ma’lumotlar omboridan kerakli satrni tez topish uchun jadvaldagi ma’lumotlar berilgan kalit bo’yicha tartibga keltiradi (alifbo bo’yicha, qiymatlarning kamayishi yoki ortishi bo’yicha).  Telefon ma’lumotnomasidan iborat quyidagi jadval, bosh kalit (telefon nomeri) qiymatining o’sishi bo’yicha tartiblangan: Nomer 21­9­63 22­7­56 Abonent nomi Murodov Tolib Aliev Qaxramon Manzili A.Qodiriy 14 T.Rajabov 12 Kategoriya UK SHT  Jadvaldan kerakli telefon nomerini topish uchun saralash bosh kalit bo’yicha olib boriladi. Agar bosh kalit alifbo bo’yicha tartiblangan bo’lsa, kerakli obonentni tez topish mumkin. Aks xolda izlash vakti ancha cho’zilib ketishi mumkin.   Ma’lumotlar  omboridagi  ro’yxatni  turli  kalitlar  asosida  tartiblash mumkin.  Xatto,  tartiblash kalitlarini bir necha ma’lumotlardan tuzish xam mumkin . Masalan, liseyda o’qiydigan talabalarni oldin guruxlar (GURUH) bo’yicha, keyin guruxlardan familiyasi (FAMILIYA) bo’yicha tartiblash mumkin.   U   xolda   tartiblash   kaliti   GURUH+   FAMILIYA   dan   tashkil   topadi   va   GURUH   bosh   satr xisoblanadi.   Ma’lumotlarni komputerda saralash anchagina vaqtni talab qiladigan jarayon xisoblanadi. Shuning  uchun axborot tizimini yaratuvchi saralashning optimal variantini izlab topishi kerak. Bu muammo  quyidagicha xal qilinadi. Boshlang’ich jadvalni o’zgartirmasdan, xar bir saralash kaliti uchun indeksli  fayl belgilanadi. Indekisli faylga kalitning qiymati (masalan, gurux va familiya) yoziladi (ular  tartiblangan bo’ladi) .Xar bir kiymat dastlabki jadvalda o’z tartib nomeriga ega. Tizimda izlashni  indeksli faylning kerakli kalitini topgach, dastlabki jadvalga murojaat qiladi va izlangan satrni o’z  nomeri bo’yicha ekranga chiqaradi. Xar qanday dbf fayli uchun ixtiyoriy sondagi indeksli fayllarni  yaratish mumkin. Bunday xolda faylning o’ziga indekslangan fayl deyiladi. Xar bir indeksli fayl  muayyan indeksli kalit (ya’ni bosh kalit)ga ega bo’ladi. Indekslash tizimi ma’lumotlar omborida  ma’lumotlarni ko’rib chiqish va izlashning bir necha barobar tezlashishiga imkon beradi.Savol va topshiriqlar  1. Ma’lumotlar ombori nima? 2.Ma’lumotlar omborida qanday ma’lumotlar saqlanadi 3. DBF fayllari qanday fayllar? 4. MBBT deganda nimani tushunasiz? 5. Ierarxik tizim bu ...? 6. Relyasion tizim bu ... ?  7. Jadvalda axborotlash nima? Misol keltiring.  Foydalanilgan adabiyotlar: Asosiy adabiyotlar: 1.   A.A.   Abduqodirov,   A.G’.Hayitov,   R.R.   Shodiyev   «Axborot   texnologiyalari»  42­46.Toshkent «O’qituvchi» 2003.  Qo’shimcha adabiyotlar: 1.A.Sattorov. “Informatika va axborot texnologiyalari”. Akademik litsey va kasb ­ hunar kolledjlar uchun darslik. ­ T.: O’zbekiston, 2011 y. 2.R.Y.Mamajonov,   F.Sh.Qosimov,   M.Y.Haydarova,   G‘.G‘.Yunusov,   O.Razzoqova,   M.R.Rasulyeva „Windows operatsion tizimida ma’lumotlar bazasini boshqarish“. Toshkent.  2007 yil. 3.С.Касымов, Х.Зайниддинов, У.Хамдамов «Базы данных в среде ОС Windows».  2007 г. Internet saytlar: 1.www.ziyonet.uz 2.www.metod kopilka.ru