МАРКЕТИНГ БЮДЖЕТИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

МАРКЕТИНГ БЮДЖЕТИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

СамИСИ, Маркетинг кафедраси ассистенти С.К.Бойжигитов

+99893 350 06 09, 00_бек94@маил.ру 

         Аннотация: Мазкур мақолада корхоналарнинг маркетинг бўлимининг бюджети тақсимоти, бюджетни аниқлашнинг саккиз хил усули ҳақида фирк мулоҳазалар келтирилган. Сабаби бугунги кунда маркетинг бюджети маркетинг фаолиятини белгилаб берувчи муҳим мезон ҳисоюланади.

         Калит сўзлар: маркетинг, маркетинг бюджети, корхона, маркетинг элементлари.

         Бугунги кунда саноат, ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва бошқа тармоқларда фаолият юритаётган ҳар бир корхона ўз молиявий мустақиллигига эга. Уни қай даражада тақсимлаш ва тегишлича сафарбар этиш корхонанинг ўзининг иҳтиёрида бўлади. Янги иш фаолиятини бошлаётган ҳар бир корхрна олдида битта тўсиқ мавжуд, яъни корхона бюджети ва молиявий ҳолатини шакллантиришдир. Корхонанинг ўзи кўпгина бўлимларга бўлинган. Улардан биттаси маркетинг бўлимидир. Демак маркетинг бўлимининг ҳам ўз харажатлари ва бюджети мавжуд бўлар экан. 

         Амалиётда маркетингни бошлаган деярли ҳар бир корхона муқаррар равишда ажаблантиради: бу иш қанча туради? Янги бошланувчиларнинг ушбу саволга жавобни аниқ белгилаш, аниқ кўрсатмалар, механизмлар, кўрсатмалар олиш истаги деярли бўлмайди. 

Айни пайтда, бундай саволнинг шаклланиши кўп жиҳатдан ноқонунийдир, чунки унда маркетинг фаолияти олиб бориладиган вазият тўғрисида бирон бир бошланғич маълумотлар кўрсатилмаган. Бозор конъюнктураси ҳар хил бўлиши мумкин, шунингдек маркетинг бюджети ҳам.

Маркетинг бюджети - бу пул шаклида уни амалга ошириш бўйича ҳаракатлар режасидир. Бюджетни муваффақиятли бажариш маркетинг режасининг барча тадбирларини амалга ошириш учун оқилона харажатларни таъминлашни англатади.

Маркетинг бюджети сотишни таъминлаш ва нашрни сотишдан пул маблағларини олишни таъминлайдиган тарзда шакллантирилади, бу нафақат ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини қоплабгина қолмай, балки ишлаб чиқарувчининг соф фойдасини кўпайтириш учун зарур даромад келтиради. Шуни эсда тутиш керакки, маркетинг бюджети ишлаб чиқарувчининг бошқа фаолияти бюджетлари билан бир қаторда шакллантирилади ва улардан алоҳида кўриб чиқилмайди.

Маркетинг бюджети одатда ишлаб чиқарувчининг режалаштирилган йиллик обороти асосида режалаштирилган, яъни йиллик даромадга боғлиқ. Ва маркетинг бюджети максимал даромад олиш учун молиявий манбалардан фойдаланишни назарда тутганлиги сабабли, даромад миқдори уни олиш харажатлари миқдорига боғлиқ деб айтиш мумкин.

Маркетинг бюджетига мисол қилиб қуйидаги жадвални келтирамиз.

Маркетинг бюджетига мисол[1]

Кўрсаткичлар

Жами йиллик сотишдан тушган даромад

Ишлаб чиқаришнинг мумкин бўлган нархи

           Маркетинг харажатлари:

- реклама

- савдо ташкилоти

- маҳсулотни илгари суриш билан боғлиқ бошқа харажатлар

- тарқатиш, мижозларга хизмат кўрсатиш

- қадоқлаш

- техник хизмат кўрсатиш қиймати

- ишчилар ва раҳбарларнинг иш ҳақи маркетинг хизматлари

Мижозларга берилган кредитлар миқдори

Маълумотларнинг нархи ва жалб қилинган экспертларнинг тўловлари ва маслаҳатчилар

Марказлашган иқтисодиёт анъаналарида ҳар қандай режалаштирилган маркетинг харажатлари молиявий томондан ўзига хос “ўзини-ўзи рад этиш” сифатида қабул қилинади. Бозор иқтисодиёти шароитида бунинг акси бор. Япония бозоридаги маълумотлар шуни кўрсатадики, ишлаб чиқарувчиларга барча турдаги хизматларни тақдим этадиган ихтисослашган маркетинг фирмаларининг хизматлари учун тўлов (ассортиментни янгилаш бўйича тавсиялардан тортиб, ўз маҳсулотларини реклама қилишгача) тегишли экспорт ҳажмининг 30% гача пул тўлашади.

         Турли соҳалардаги товарларни сотиш ҳажмида маркетинг харажатларининг улуши жуда фарқ қилади. Шу муносабат билан косметика ва парфюмерия ишлаб чиқарадиган саноат компаниялари: реклама харажатлари ва компаниянинг имиджи учун маркетинг бюджетини 50 фоиз, баъзан эса сотишнинг 70 фоизига етказиши мумкин. Бошқа соҳаларда масалан, узоқ муддатли алоқалар билан хом ашё етказиб беришда ва сотишда маркетинг харажатлари улуши номутаносиб бўлиши мумкин.

Табиийки, маркетинг харажатларининг мутлоқ ва нисбий ҳажми ҳам корхона ҳажмига, ҳам унинг ролига боғлиқ. Корхона маркетинг бўлими ўзларининг маркетинг харажатларини минималлаштириб, бозорни деярли бепул ривожлантириш йўлидаги ҳаракатларидан фойдаланади.

         Аксинча, янги бозорларнинг мустақил, фаол ривожланиши ва товарларни янгилаш каби харажатлар кескин кўтарилишига олиб келинади. Қандай бўлмасин, маҳсулот тури ва янгилиги, бозорни ривожлантириш ўлчови, стратегиянинг моҳияти компания, унинг обрўсига бўлган ташвиш - булар ҳар қандай компаниянинг маркетинг бюджети ҳажмини белгилайдиган асосий омиллардан биридир. 

         Келинг, маркетинг бюджетини аниқлашнинг энг кенг тарқалган усулларини батафсил кўриб чиқайлик.

         1. “Ўз ҳисобидан молиялаштириш” усули. Бу усул анти-бозор тамойиллари бўйича ўқитилган ҳар бир кишига яхши таниш “юқоридан” буйруғининг устуворлиги ҳисобланади. У маркетингга эмас, балки истеъмолчига эмас, балки ишлаб чиқаришга йўналтирилган фирмалар томонидан қўлланилади. Корхоналар ўзларининг ишлаб чиқаришини ўзи томонидан молиялаштириб боради.

         2. “Нархлар рўйхати” усули - маркетинг бюджетини режалаштириш ҳисобланади. Ҳисобланган савдо харажатлари, умумий харажатлар ва мақсадли фойданинг белгиланган миқдори (меъёри)  ҳисоблаш орқали амалга оширилади. Гарчи бу усул Ф.Котлер томонидан “мақсадли кўрсаткичлар асосида режалаштириш” деб номланган бўлсада, асосан, қолдиқни молиялаштириш усули ҳам бу ерда қўлланилади. Бу ҳолда маркетинг бюджети ялпи фойда (савдо минус ўзгарувчан ва белгиланган харажатлар) ва мақсадли фойда миқдори фарқ қилади. 

3. “Белгиланган фоизлар” усули. Ўтган йилнинг маълум бир улушини ушлаб қолишга асосланган (энг яхши - кутилганидан савдо ҳажми). Ушбу усул жуда оддий ва кўпинча бюджетни аниқлаш учун кенг марказлаштирилган компаниялар томонидан қўлланилади. Бироқ, бу энг кам мантиқийдир, чунки у (маркетинг) сабабини қўяди текширув (савдо) га боғлиқлик. Тугалланган даврнинг натижаларига эътиборни қаратишда маркетингни илгари эришилган ютуқлардагина ривожлантириш мумкин бўлади.

4. “Рақобатчиларга мос келиш” усули. Уни амалга ошириш учун сизга тез-тез учрамайдиган бир қатор шартлар керак. Биринчидан, сиз ресурсларингиз, қизиқишларингиз ва бошқа жиҳатларингиз бўйича компаниянгизга ўхшаш рақобатчини танлашингиз керак. Иккинчидан, сиз маркетинг бюджети, шу жумладан харажатларнинг айрим моддаларининг камида ўлчамини аниқлаб олишингиз керак.

         5. “Максимал харажатлар” усули. Маркетинг зарурлигини таъкидлайди. Маркетинг учун иложи борича кўпроқ пул сарфланг. Ушбу ёндашувнинг “прогрессивлиги” учун унинг заиф томони фаолиятни оптималлаштириш усулларини эътиборсиз қолдириш мумкин эмас. Бундан ташқари, харажатларни амалга ошириш ва натижаларга эришиш ўртасида сезиларли вақт муддатини ҳисобга олган ҳолда, ушбу усул компанияни қийин молиявий қийинчиликлар вақтида маркетинг позитсияларидан чиқиб кетишига олиб келади.

         6. “Мақсад – вазифа” усули - ҳар қандай маркетингнинг барча имкониятларини назарда тутади. Бажариладиган маркетинг ҳаракатлари қатъий равишда ишнинг аниқ мақсадларига мос келиши керак. Бунда ҳар бир маркетинг ҳаракатларининг харажатлари, кўзланган мақсадга ўтиш учун кутилаётган фойда билан боғлиқдир. 

7. “Маржинал даромад” усули албатта бизни диққатимизни жалб қилади. Аммо у бундай умумлаштирилган кўрсаткичдан фойдаланмайди, сотув ҳажми сифатида (белгиланган фоизлар усулида) ва унинг ўзгариши ва маркетинг харажатлари ўртасидаги ҳақиқий чизиқсиз боғлиқлик. Турли хил вариантларни таққослаш сизга энг мақбулини топишга имкон беради. Ушбу усул асосан маблағ сарфлайди, бу энг кўп даромад келтиради. “Маржинал даромад” усули катта илмий-тадқиқот ва тажрибавий ишларни ўз ичига олади, “мақсад-вазифа” усули билан яхши ишлайди ва максимал харажатлар усулини мувозанатлаштиради.

         8. “Маркетинг дастурини бухгалтерия ҳисоби” усули олдинги иккита усулни бирлаштиради. Булар: “мақсад – вазифа” ва “максимал даромад”. Бу функцияга яқин қиймат таҳлили ва аниқ мақсадларга эришиш харажатларини батафсил таҳлил қилишни ўз ичига олади. Лекин маркетинг воситаларининг бошқа мумкин бўлган комбинатсиялари харажатлари билан таққослаш, яъни маркетинг стратегиясига алтернатив бўлган бошқа “занжирлар” ни амалга оширишда ўз ичига олади.

         Юқорилардан кўриниб турибдики, корхонанинг маркетинг бўлими томонидан барча турдаги харажатлари, бошқача қилиб айтганда маркетинг бюджети саккиз хил усул орқали ҳисоблаб чиқарилади. Бу усуллар маркетинг бюджетини ҳисоблашда кенг кўламли ишларни амалга оширилади.

Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир корхонанинг маркетинг бўлими юқоридаги маркетинг бюджетини аниқлаш усулларидан фойдаланган ҳолда ўз фаолиятларини ҳамда бюджетларини шакллантирса, қўйилган мақсадга эришишлари осон бўлади ҳамда сарф-харажатларни бевосита аниқлаштирилган ҳолда кўриш имкони пайдо бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1.   Панкрухин А.П., Маркетинг. Учебник. 6-е изд. - М.: 2009. — 656 с. 

2.   Кобзева Наталия Михайловна. «Управление маркетингом» Липецк – 2015. 106 с.

3.   Т.А. Бурцева, В.С. Сизов, О.А. Цень. Управление маркетингом.Учебное пособие. М.: 2005 – 272 с.

4.   А.Солиев, С.Бузрукхонов. Маркетинг, Бозоршунослик. Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, - Т.: “ИҚТИСОД-МОЛИЯ”, 2010-424 б.

5.   Эргашходжаева Ш. Ж., Қосимова М.С., Юсупов М.А. Маркетинг. Дарслик.- Т.: Иқтисодиёт, 2018.-315 б.

Скачано с www.znanio.ru