Методическое пособие "Педагогика Далана". Еремеева С.И.

«С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто уопсай үөрэхтээһин оскуолата» уопсай үөрэхтээһин муниципальнай бүддьүөт тэрилтэтэ

 

 

 

 

 

 

 

 

Далан педагогиката

(оҕолор өйтөн суруйуулара)

 

Киһи барыта ыра санаалаах буолуохтаах.

В.С. Яковлев-Далан

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Чурапчы

2018 сыл

 

74.200.58я43

Д-15

 

 

Эппиэттиир эрэдээктэр

С.И. Еремеева

Хомуйан оҥордулар:

С.И. Еремеева

Н.Г. Захарова

 

 

        

 

 

         Далан педагогиката: (оҕолор өйтөн суруйуулара)/ «С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто уопсай үөрэхтээһин оскуолата» уопсай үөрэхтээһин муниципальнай бүддьүөт тэрилтэтэ; [Хомуйан оҥордулар: С.И. Еремеева, Н.Г. Захарова; эппиэттиир эрэдээктэр С.И. Еремеева]. – Чурапчы: 2018. –63 с.

 

         Хомуурунньукка В.С. Яковлев-Далан үөрэнээччилэрин өйтөн суруйуулара уонна суруйааччы төрөөбүтэ 90 сылын көрсө С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын иһинэн ыытыллыбыт «Далан педагогиката» өйтөн суруйуу уруоктарыгар, кылааһы таһынан толоруллубут, сүрүннээн, үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин өйтөн суруйуулара киирдилэр.

 

 

74.200.58я43

Д-15

 

Киирии тыл

 

Хас биирдии көлүөнэ этэр тыллаах,

                                                                    туруорсардаах буолуохтун.

С.А.Попов-Сэмэн Тумат

        

         Быйыл биир дойдулаах суруйааччыбыт В.С. Яковлев-Далан төрөөбүтэ 90 сыла туолар. Сүдү талааннаах норуот суруйааччыта Далан биһиги оскуолабытыгар уонтан тахса сыл учууталынан, завуһунан үлэлээбитэ. Оҕону киһи быһыытынан сайыннарыыны өрө тутан үлэлээбит „айылҕаттан айдарыылаах педагог этэ“. Маннык үтүөкэннээх киһи туһунан эдэр көлүөнэҕэ биллэрии, олорон-үлэлээн ааспыт суолун үөрэтии-чинчийии биһиги, билиҥҥи учууталлар, ытык иэспит буолар.

         Василий Семёнович  иитээччи быһыытынан үөрэтэр оҕолоро көҥүл өйдөөх-санаалаах  личность быһыытынан сайдалларын, баай дууһалаах дьон буола улааталларын өрө тутан үлэлээбитэ. Кини өйтөн суруйууну тэрийэр уруоктара икки соругу толорорго туһуланаллар эбит:

1.    Педагог быһыытынан оҕо тылын, толкуйдуур, ырытар, анаарар дьоҕурун сайыннарыы, дойду-норуот тыыныгар иитии.

2.    Суруйааччы быһыытынан оҕо ис санаатын билии, уйулҕатын үөрэтии-чинчийии.

         Далан үөрэнээччитэ, СӨ үөрэхтээһинин үтүөлээх үлэһитэ С.А. Бродникова „Низкий поклон, учитель...“ ахтыытыгар маннык суруйар: „Василий Семёнович вёл уроки истории на диалоге с учениками, заставлял нас думать, спорить. На его уроках мы часто писали сочинения на свободные темы, например, „Каким я представляю наше село через 20 лет“, „Моя будущая профессия“, „Что такое настоящая дружба“, „Что значит быть современным“ и.т.д. Для нас всё было необычно, интересно. Мы поначалу недоумевали, почему на уроках истории задают сочинения. Он улыбался и успокаивал, что оценки за грамотность не будет. А на разборе сочинений, все ребята, хотя сильно смущались, соглашались на коллективное чтение. Всегда было интересно узнать, а что думают твои одноклассники о тех или иных вещах. <…>

         Оказалось, что у нашего учителя была своя задумка. Таким образом, он нас заставлял думать о будущем, давал возможность осознавать что от нас, нашего образования, труда тоже зависит развитие не только родного района, но и республики. Несомненно развивал и нашу речь, а значит мышление, логику, воспитывал в нас дух патриотизма. Но была, как мы поняли позже, и другая цель – правдиво отразить в своей будущей повести о юношестве амосферу школьной жизни, показать чем интересовались, спорили, мечтали тогда подростки... В те годы он начал собирать материал для будущей своей знаменитой повести „Дьикти саас“.

В.С. Яковлев-Далан төрөөбүтэ 90 сылын көрсө оскуолабытыгар „Далан педагогиката“ диэн ааттаан, маннык тиэмэлэргэ өйтөн суруйуу уруоктарын ыыттыбыт:

1.    В.С. Яковлев-Далан олоҕо, айар үлэтэ(„Мин таптыыр суруйааччым“).

2.    В.С. Яковлев-Далан айымньыларын ырытыы(„Мин таптыыр айымньым“).

3.    „Дьикти саас“ сэһэн.

4.    „Дьикти саас“ сэһэн прототиптара.

5.    Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Егор Афанасьевич Борисов – оскуолабыт киэн туттар выпускнига.

6.    Ким курдук буолуоххун баҕараҕыный? На кого я хочу быть похожим?

7.    Үлэ киһи олоҕор суолтата. Труд в жизни человека.

8.    Чурапчы сүүрбэ-отут сылынан хайдах буолуоҕай? Каким я представляю наше село через 20-30 лет.

9.    Таптал диэн тугуй? Что такое любовь?

10.   Мин талар идэм. Моя будущая профессия.

11.    Дьиҥнээх доҕор диэн кимий? Что такое настоящая дружба?

12.   Аныгы киһи хайдах буолуохтааҕый? Что значит быть современным?

13.   Дьол диэн тугуй? Что такое счастье?

14.   Киһи тоҕо олох олороруй? В чем смысл жизни?

15.   Дойдум, норуотум инники кэскилэ. Будущее моей родины и родного народа.

    Бу тэттик кинигэ В.С. Яковлев-Далан улахан олоҕун биир тыыннаах чахчыта, кини бэйэтин кэмиттэн инникилээн испит өйүн-санаатын туоһута буолар.

С.И. Еремеева,

С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын

саха тылын уонна литературатын учуутала

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

В.С. Яковлев-Далан – педагог

С.И. Еремеева,саха тылын уонна

литературатынучуутала

 

С.А.Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолата олус баай уонна кэрэхсэбиллээх историялаах. Бу оскуолаттан билии-көрүү ылан, куорсун анньынан, үгүс көлүөнэ эдэр ыччат дьон улахан олох суолугар үктэммиттэрэ. Бу оскуолаҕа араас сылларга киһи киэн тута ааттыыр үтүөкэннээх дьоно, саха саарыннара, киһи кэрэмэстэрэ үлэлээн - хамсаан ааспыттара.

    Кинилэр килбиэннээх ааттарын биһиги умнуо суохтаахпыт, кинилэр олорон ааспыт, билигин олорор дьоһуннаах олохторун үтүө холобур оҥостон, төһө кыалларынан сурукка тиһэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэн иһиэхтээхпит. Билиҥҥи уустук кэмҥэ кыраайы үөрэтэр үлэ оҕону-ыччаты дьиҥнээх гражданин, патриот быһыытынан иитиигэ оруола улахан.  

    I БАҺА.  Далан Чурапчыга үөрэхтээһин эйгэтигэр үлэлээбит кэрдиис кэмнэрэ.

Василий Семенович Яковлев - Далан оҕону үөрэтиигэ-иитиигэ сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээбит.

Далан Чурапчыга үөрэхтээһин эйгэтигэр үлэлээбит кэрдиис кэмнэрин туһунан маннык чахчылары биллибит:

         1962-1976 сылга – Чурапчыга үлэлиир (14 сыл).

1962-1964 сылга – интернат-оскуола учуутала.

1964-1976 сылга Чурапчы орто оскуолатыгар үлэлиир.

1967-1976 сылга – Чурапчы орто оскуолатын историяҕа учуутала.

      Интернат-оскуолаҕа бастакы сыл ахсынньы 1 күнүттэн завучтаабыт. Иккис сылыгар сыл аҥаарыттан учууталлаабыт.

      Чурапчы орто оскуолатыгар 1966-1967 үө.дь. завучтаабыта чуолкай биллэр. Бастакы сылыгар 1964 с. атырдьах ыйын 8 күнүттэн завуһунан бирикээс тахсыбыт эрээри, чуолкайа суох.

Чурапчыга үлэлиир кэмигэр Е.И. Курашов уулуссатын 1 №-дээх дьиэтигэр уонна Ленин аатынан уулусса 49№-дээх  дьиэтигэр олорбут.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта, П.А. Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэ лауреата, педагогическай наука кандидата, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Духуобунаска академиятын академига, «Доҕордоһуу» орден кавалера В.С. Яковлев-Далан С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатыгар үлэлээбитинэн биһиги, билиҥҥи көлүөнэ учууталлар, үөрэнээччилэр киэн туттабыт.

II БАҺА. Далан педагог быһыытынан суолтата, уратыта.

В.С. Яковлев-Даланы бииргэ үлэлээбит дьоно: салайааччылар даҕаны, учууталлар даҕаны – учуутал быһыытынан үрдүктүк сыаналыылларын, холобур, маннык этиилэр кэрэһэлииллэр:

Оскуола директора Н.И. Дьячковскай «Бииргэ үөскээбиппит» ыстатыйатыгар: «Оскуола коллективыгар билиитинэн-көрүүтүнэн, үлэтинэн-хамнаһынан бас-көс киһи этэ. Олох улахан оскуолатын ааспыт киһи буолан, оҕоҕо олус истиҥ сыһыаннааҕа. Оҕо личность быһыытынан сайдыыта, айылҕаттан ылбыт дьоҕура арыллыыта, олоххо бэйэтин миэстэтин булуута тус бэйэтиттэн тутулуктааҕын чорбоччу тутара. Киһи психологиятын үчүгэйдик билэр, оҕону куруубайдык дьарыйбат, үчүгэй-куһаҕан диэн араара туппат, эппитин толорор уонна толорторор киэҥ билиилээх, үрдүк культуралаах педагог этэ».1

Оскуола завуһа Р.М.Саввин «Кырдьыктаах ыра санааларынан кынаттаабыта буолбаат» ахтыытыгар: «Лоп курдук 20 сыл учууталлаабыта. Айар-суруйар үлэтин ити учууталлыыр сылларыгар саҕалаабыта. Үрдүкү кылаастарга история учууталынан, кылаас салайааччытынан чахчы ситиһиилээхтик үлэлээн, үөрэтэр оҕолорун куттарын туппута. Ол дьоллоох сылларын үөрүүтүн долгунугар оҕустаран, «Дьикти саас» диэн, кырдьык даҕаны, дьиктилээхэй бастакы сэһэнин айбыта».  

Оттон Далан учууталлаабыт кэмнэрин туһунан тус бэйэтин санаатын  литературовед Д.С. Васильева «Далан» диэн монографиятыгар аахтахха, маннык:  «Сүүрбэччэ сыл тухары эҥкилэ суох эдэр ыччаты үөрэтиигэ-иитиигэ айымньылаахтык үлэлээн кэлбит кэмнэригэр эмиэ кимтэн да сээн дэппитин өйдөөбөт. Ол туһунан суруйаачы ырытан-ырыҥалаан көрөн баран, маннык түмүккэ кэлэрэ: «Сороҕор ис сүрэххиттэн, дууһаҕыттан ылларан, баҕаран үлэлиир да кэмнэр бааллара. Ол да гыннар биирдэ сээн дэппэтим. Мин ону райком, обком секретардарын тус бэйэлэрин сыһыаннарыгар балыйарым.

Кэнники кырдьан олорон санаан көрдөххө, ол биирдии киһиттэн тутулуга суох эбит. Миэхэ ол ыраах 1952 сыллаахха режим репрессивнэй аппарата эрдэттэн ааҕан таһааран, сэрэйэн, мин олохпор сааһым тухары сууйуллубат, сотуллубат гына «он как инородное тело, должно быть отторгнуто из системы» диэн хара тор килиэймэ туруорбут. Ол олоҕум былаһын тухары барбыт. Миэхэ уонна мин курдук дьоҥҥо барыгытыгар».

Үөлээннээхтэрэ ахталларынан, Василий Семенович туораттан көрүүгэ үксүн судургу уруогун эрэ биэрэр, ардыгар оннооҕор педсовет кэмигэр кинигэ ааҕар, уруокка оҕолор сорудах толорор кэмнэригэр стенографиянан тугу эрэ суруксуттуур түгэннэрдээх эбит.  

Завуч ирдиир 12 өҥнөөх индикаторын туттууну утарар, син-биир кэлин бөххө тахсыа диэн суолта биэрбэт эбит. Перемена кэмигэр учительскайга киирбэт, дьону кытта мээнэ сэлэспэт, түбэһиэх киһиэхэ аһыллыбат, куруук тугу эрэ толкуйдуу, саныы сылдьар курдук, хайдах эрэ кытаанах, дьиппиэн көрүҥнээх киһи эбит.

В.С. Яковлев-Далан кэргэнэ Яна Викторовна Яковлева «Нам повезло друг на друга» диэн ахтыытыгар маннык суруйар: «Всю жизнь своим творчеством Василию приходилось заниматься после основной работы. Он всегда с сожалением говорил, что у нас не созданы условия для творческих деятелей. Я думаю, ни один творческий работник не ведает, что такое отпуск и выходные».

Бииргэ үлэлээбит, алтыспыт   дьон кэпсээниттэн да иһиттэххэ, Далан айар үлэнэн дьарыктаныаҕыттан олус тартаран туран, өрөбүлү, сынньалаҥы аахсыбакка үлэлиир эбит.

1973-74 сыллардаахха «Дьикти саас» диэн сэһэнин суруйан холонон көрбүт уонна 1975 сыллаахха бүтэрэн, суруйаачы Ф. Софроновка аахтара биэрбит. 1976 сыллаахха куоракка киирэн баран, научнай улэҕэ күүскэ ылсан, 1981 сыллаахха диссертация көмүскээбит.

Мин сабаҕалыырбынан, Василий Семенович сорох салайааччыларга сээн дэппэтэҕин, түбэһиэх дьону кытта мээнэ орооһо, алтыһа сатаабакка, дьонтон-сэргэттэн ойуччу туттан сылдьыбытын төрүөтүнэн маннык түгэннэр буолуохтарын сөп эбит:

1) Тыа учууталын таһымыттан таһыччы үрдүк билиилээх, сайдыылаах киһи, үлэтиттэн быыс буллар эрэ, элбэҕи ааҕан, суруйааччы, учуонай буоларга бэлэмнэммит, айар үлэнэн дьарыктаммыт. Ол иһин кини бириэмэтин олус харыстыыр, таба аттаран туһана сатыыр эбит. Филологическай наука кандидата Р.Т. Аммосова 1988 сыллаахха ылбыт интервьютугар: «Суруйаачы буоларга эн хайдах бэлэмнэммиккиний?» - диэн ыйытыытыгар кини маннык хардарбыт: «Мин бу идэбэр бэйэм самостоятельно бэлэмнэммитим, соҕотоҕун үөрэппитим, суруйуунан дьарыктаныам быдан инниттэн, бэрт өртөн. Бэрт уһуннук».

2) Дьонтон-сэргэттэн ойуччу туттан сылдьара, мээнэ орооһо, алтыһа сатаабата хаайыыга олорбутун сабыдыала буолуон сөп.

«Кэнники мин эмиэ хаайыллыым содулугар, хаайыыттан тахсан баран,сүүрбэччэ сыл интеллектуальнай эйгэттэн тэйэн сылдьыбытым, киһи обществотынааҕар хара тыа кыылын-сүөлүн ордорор буолбутум», - диэн «Дьылҕам миэнэ» романыгар суруйар.

Манна эбии саха народнай суруйаачыта Николай Лугинов «Саҥа саҕахтары арыйбыта» ахтыытыттан биир түгэни аҕалабын: «Туораттан көрөөччүлэр Даланы, кырдьык, кытаанах, ыарахан соҕус киһи этэ дииллэр. Дьиҥэр, хайа да киһи биир буолбат, араас өрүттээх, кырыылаах. Оттон суруйаачы киһи төрүт да үгүс кырыылаах дэнэр, кини олус утарыта да майгыннаах буолуон сөп. Далан, арааһа, оннук дьоннортон биирдэстэрэ этэ. Ханнык эрэ дьоҥҥо кытаанах, дьиппиэн курдук, оттон дьиҥнээҕэ итэҕэйэр, чугас дьонноругар атын. Көстөрө оннук буолуо дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, ыарахан үлэни толоро, санаатын түмэ сатыы сылдьар киһи мээнэ сэлэһэ, кэпсэтэ сылдьара кини санаатын аймыыр, дьалкытан кэбиһэр». 

III БАҺА. Далан учуутал, кылаас салайааччытын быһыытынан суолтата, уратыта.

Василий Семенович история предметин үөрэтэрин таһынан икки кылааһы салайан оскуоланы бүтэртэрбитэ. 1969 сыллааҕы 16-с выпуск 10 «б» кылааһын уонна 1971 сыллааҕы 18-с выпуск 10 «б» кылааһын.

Василий Семенович оҕону олус таптыыр уйан сүрэхтээх киһи, үтүөкэннээх педагог буоларын кини ииппит-үөрэппит оҕолорун ахтыылара туоһулууллар.

Далан чулуу үөрэнээччитэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Е.А. Борисов «Учууталым туһунан кэс тыл» диэн ахтыытыгар:«Василий Семенович айылҕаттан айдарыылаах педагог этэ», - диэн сыаналыыр. Салгыы манныгы ааҕабыт: «Орто оскуоланы Чурапчыга 1971 сыллаахха бүтэрбитим. Биһиги кылаас оҕолоро иллээх-эйэлээх буолуубутун 1968 сыллаахтан ыла кылааспыт салайаачытынан үлэлээбит Василий Семенович Яковлев-Далан хааччыйбыта диэн этиэхтээхпит. Кини хаһан да көбдьүөрэн туран мөхпөт-эппэт этэ. Кылаас иһигэр күөдьүйэр тэрээһиннээх хайысханы өрүүтүн өйүүрэ. Үөрэнээччи айымньылаах өйө-санаата тобулларыгар, ол олоххо киирэригэр үтүө баҕалааҕа. Аны санаатахха, оҕо айылҕаттан бэриллибит дьоҕурун хааччахтыыры, барыбытын биир муостанан хаамтарары утарар эбит. Хас биирдиибит көҥүл соҕустук кэпсэтэрбитин, общественнай этиканы тутуһарбытын кэрэхсиирэ, ардыгар туох эмэ үөрүүлээх-көтүүлээх кэмҥэ түбэһиннэрэн сэҥээрэн, хайҕаан да ылар түгэннэрдээҕэ. Общество чилиэнэ личность быһыытынан көҥүллүк сайдыахтаах диэн тылга эрэ баар этии ис хоһоонун кини, арааһа, биһиги нөҥүө дьиҥнээх олох хаамыытыгар тирэннэрбит быһыылаах. Олус аһыныгас, сытыары сымнаҕас майгылааҕа».

Екатерина Бястинова «Үтүөдьон буолан тахсыбыттарын илэ көрдүбүт» диэн ыстатыйатыгар маннык суруйар: «Оччотооҕу оҕолор төрөппүттэриттэн толлон ыйытыахтаахтарын да ыйыппакка хаалаллара. Ол оннугар улаханнык ытыктыыр, сырдыкка, кэрэҕэ угуйбут учуталларыттан үгүс интэриэһиргиир ыйытыыларын биэрэн толору хоруйдары ылаллара. Учууталлара Василий Семёнович хас биирдии уруога кинилэргэ күндү, кэтэһиилээх, умнуллубат буолбута. Кини оҕолор айылгыларын утары барбакка, мөхпөккө-эппэккэ, хайдах баарынан иитэрин-үөрэтэрин билигин астына, киэн тутта кэпсииллэр».

2009 с. бэчээттэнэн тахсыбыт Далан үөрэнээччитэ суруйааччы, журналист П.П. Федоров-Сомоҕо «Умнуллубат «Дьикти саас» оҕолоро» диэн кинигэтигэр киирбит ахтыылартан маннык уопсай түмүгү оҥоруохха сөп:

 1. Идэҕэ туһаайар үлэни кыайа тутар.

 2. Саха оҕотун сахалыы иитэр.

 3. Киһи, педагог быһыытынан демократичнай, үөрэтэр оҕолоро көҥүл өйдөөх-санаалаах личность быһыытынан сайдалларын, баай дууһалаах дьон буола улааталларын өрө тутан үлэлээбит:

•   Оҕоҕо доҕор, табаарыс.

•   Улахан киһини кытта курдук тэҥҥэ кэпсэтэр.

•   Куолаһын үрдэппэт, оҕону мөхпөт-эппэт, ыкпат-түүрбэт.

•   Сүбэлээн-амалаан, наҕыллык өйдөтөн кэпсэтэр.

•   Оҕо санаатын истэр. 

•   Оҕо бэйэтэ толкуйдаан быһаарыы ылынарыгар кыах биэрэр.

•   Оҕоҕо инициатива биэрэр, биллибэтинэн салайар.

•   Ылыннарыылаах тыллаах.

•   Юмордаах.

•   Оҕону барытын тэҥҥэ тутар.

•  Бэйэҕэ бигэ эрэллээх буоларга, көҥүллүк тутта сылдьарга   такайар.

•  Олоҕу таба сыаналыырга, киһи тус бэйэтин өйүнэн-санаатынан салайтаран олоҕу олоруохтааҕын туһунан өйдөбүлгэ үөрэтэр.

•  Оҕо үрдүк культуралаах, сайдыылаах буоларыгар кыһаллар(кинигэ ааҕыыта, киинэ).

Билигин «Дьикти саас» сэһэн прототиптара - саас ортолоох дьон. Кинилэр Далан бу айымньыны суруйарыгар бэйэлэрин быһыыларынан-майгыларынан, тулалыыр эйгэҕэ сыһыаннарынан, олоххо көрүүлэринэн ханан эрэ төһүү буолбуттара саарбаҕа суох.

Өссө тыыннааҕар «Далан Дархан» диэн сүдү ааты сүкпүт киэн туттар, сүгүрүйэр биир дойдулаах улуу суруйааччыбыт В.С. Яковлев-Далан ииппит-үөрэппит, уһуйбут оҕолоро, кини «Дьикти саас» сэһэнин прототиптара, илэ баар дьиҥнээх геройдара, «Дьикти саас» оҕолоро,  билигин улахан олоҕу олорбут, түс-бас, туруу үлэһит дьон, саха ыалын аҕа баһылыктара, күбэй хотун ийэлэрэ, эһэлэрэ, эбэлэрэ. Кинилэр бары даҕаны, олоххо суолларын таба тайанан, «Саха саарына» диэн үрдүк ааты сүгэр дьолломмут ытык-мааны дьон. Кинилэр «улуу учууталга үөрэнэн, кинини кытта алтыһан, инники олохпут сырдык суолун тэлбиппит диэн киэн тутта кэпсииллэр».

Түмүктээн эттэххэ, «Дьикти саас» курдук үрдүк сыанабылы ылбыт, «хайдах эрэ ис-иһиттэн ыраас, сырдык романтическай салгыннаах, чуор ис хоһооннноох», кынаттаах оҕо, эдэр саас туһунан чахчы да дьиктилээхэй айымньыны оҕону, идэтин таптыыр дьиҥнээх учуутал эрэ суруйуон сөп дии саныыбын.

Түмүк

1)«Оскуола коллективыгар билиитинэн-көрүүтүнэн, үлэтинэн-хамнаһынан бас-көс киһи этэ».

2)«Улахан дьон даҕаны, оҕолор даҕаны хайдах эрэ ис-истэриттэн олус ытыгылыыр, таптыыр киһилэрэ этэ».

3)«Олох улахан оскуолатын ааспыт киһи буолан, оҕоҕо олус истиҥ сыһыаннааҕа».

4)Далан - айылҕаттан айдарыылаах педагог.

7)«Кини тоталитаризмы, коммуннистическай идеология диктатын ис – иһиттэн абааһы көрөрө». Онон кини иитээччи быһыытынан үөрэтэр оҕолоро туох-ханнык иннинэ көҥүл өйдөөх-санаалаах личность быһыытынан сайдалларын, баай дууһалаах дьон буола улааталларын өрө тутан үлэлээбитэ өйдөнөр.

8)Кини „сырдык аартыкка тахсан“, „күөх сыырдарын“ „эрдээхтик өрө дабайан“, „саҥа суолу тэлэригэр“, „үрдүккэ күөрэйэ көтөрүгэр“ төрөөбүт дойдутун дьоно-сэргэтэ, сирэ-уота, салгына күүс-көмө, тирэх буолбуттар. Ол курдук, кини Чурапчыга үлэлиир кэмигэр «Дьикти саас» диэн сэһэнин суруйбут, 1976 сыллаахха куоракка киирэн баран, научнай үлэҕэ салгыы  күүскэ ылсан, 1981 сыллаахха диссертация көмүскээбит.

2012 с.

 

 

 

„ДЬИКТИ СААС“ АХТЫЛҔАНА

(В.С. Яковлев-Далан үөрэнээччилэрин өйтөн суруйуулара)

 

Что такое любовь?             1971 23/IV

                Сочинение                           Александров Коля

 

Каждый человек стремится к счастью. Советские люди справедливо видят одно из главных условий счастья в создании семьи, основанной на взаимном чувстве любви и уважения, взаимопонимании и дружбы.

Любовь - не случайность, не субъективный момент, а необходимость и объективная ценность. Кто кого и как любит – раскрывают культуру общества, лицо целого населения, его черты. Кто кого и как любит – один из ключей к пониманию человека. Любовь никак не может быть выключена из жизни полноценного человека. Любовь, как чувство, имеет не только конкретно-исторический характер, но также она носит классовое содержание. По словам В.И. Ленина в стране социализма полнота любви несет с собою жизнерадостность и бодрость.

Любовь для нас средство полного выражения внутреннего существа человека, одно из условий его счастья.

Любовь-это поэзия будущей жизни. Любовь – чувство капризное и богатое. Платон Ойунский говорил, что сердце якутов   горячее, ласковое, умеющее сильно и красиво любить. Первая любовь обладает могучей силой преобразить человека, т.е. весь его душевный склад.

Глубокое чувство любви двигает помыслами и действиями человека.

 

 

Верховцев В.В.

       Любовь занимает большое место в жизни человека. Любовь приходит людям по-разному: одним рано, другим поздно.

Любовь – это самое искреннее чувство, которое испытывает человек в жизни. Человек сам не может сказать, что он любит. Какая-то невидимая сила притягивает их, сближает. Человек только это чувствует.

Одни влюбляются с первого взгляда, другим – иначе: сначала они не обращают внимания друг другу, а потом возникает какое-то чувство. И они не могут жить друг без друга. Например, в произведении А. П. Чехова  «Чайка» любовь не имеет предела. Человек должен быть верен первой любви, даже если начинает вторую любовь. Первая любовь – это восходящее солнце. Такое время бывает только один раз в день, а первая любовь приходит один раз в жизни. С первой любви начинается жизнь. К любви приходят через товарищество и дружбу.

А если взять меня, то любви еще не испытывал. Не знаю. Только есть симпатия. Есть якутская пословица «Тыыннаах киһи тапталтан куоппат». Поэтому я тоже считаю, что когда-то придет моя любовь.

 

Оконешников Николай

10/II

(Сочинение)

На кого хочешь походить и почему?

Хочу походить на героя отечественной войны Сашу Матросова. Это человек был очень молодым, когда он погиб защищая родину от Фашистских людоедов. Саша был очень решительным, находчивым и храбрым бойцом, очень любил свою Родину. Саша  вырос в детдоме в большом  коллективе, поэтому очень любил, уважал и почитал свих товарищей и взрослых.

Когда нагрянула Великая отечественная война, он пошел защищать свою Родину. Саша крепко дружил с товарищами из своей части.

Однажды, когда наступали наши части  в деревню Чернушки, наткнулись на дзот, оставшийся  в последней  деревне. Дзот дал жару нашим войскам. Поле было усеяна трупами товарищей Сашки. Саше очень было жаль своих друзей. Он, получив разрешение, стал пробраться к дзоту. Так продолжалось несколько десятков минут.

После нескольких неудачных бросков гранатами, остался последний выход спасения- Александр бросился в амбразуру, защищая друзей от града пуль врага. Деревня была  взята. Александру Матросову было посмертно присвоено звание Героя Советского Союза.

Так погиб замечательный молодой советский гражданин.

 

 

 

3/III                            Оконешников     X „б“

Как мы представляем коммунистический труд?

Каков наш вклад в строительстве коммунизма?

Коммунистический труд- это использование всех возможностей с применением современных технлологий. При этом люди работают добросовестно и с большим (максимальным) трудовым показанием.

При коммунизме люди будут работать по-коммунистически.

Я стану инженер-механиком.

Буду “доктором” техники.

Я выбрал эту профессию, потому что люблю эту профессию от всей души. В этом большое  влияние имеет мой отец. Он был простым шофером, комбайнером и трактористом. Потом стал механиком. Сейчас тоже механик.

Я после окончания учебы приеду в родную Чурапчу, буду работать  в колхозе и совхозе.

Эта профессия всегда нужна,  каким бы ни был общественный  строй.

При коммунизме будет работать техника.

Для ее использования нужно знание данной техники.

Таким образом, при  коммунистическом обществе инженеры- механики будут очень востребованны.

 

1/II

Мин Чурапчыны 1980 сыллаахха көрүүм

 

1980с. Чурапчы күүскэ сайдыа. Сытар сирин иэнэ кэҥиэ.

Билиҥҥи тутуулар бүтүөхтэрэ.

Саҥа уопсай, школалар, маҕаһыыннар тутуллуохтара.

Суоллар асфальтаммыттар.

Суол икки өттүнэн күөх олордуу субуруйар. Автобустар, легковой массыыналар субуллаллар. Кинилэр колхозтар икки ардыларыгар сылдьаллар. Самолеттар оройуон икки ардыгар сылдьыахтара. Кирдээх уубут суох буолуо. Өрүс кэлиэ. Быар ыарыыта суох буолуо. Культура үрдүк таһымҥа тиийиэ. Улахан кулууп, стадион, спортзал баар буолуо. Спорт, үөрэх, улэ барыта күүскэ сайдыахтара.

Уу кытыытыгар пляж баар.

Чурапчы дьиэлэрэ өрө үүнэн, уопсай буолуохтара (сорох өттүгэр). Икки этажтаах дьиэлэр элбиэхтэрэ. Оройуон үлэтин таһыма улаатыа. Техника ханна баҕарар ньиргийэн сменанан үлэлиэ.

Үөрэх таһыма төрүт уларыйыа. Билиҥҥи таһымы төрүт ааһа көтүө.

Уулусса дьонунан туолуо. Ол эбэтэр нэһилиэнньэтэ элбиэ.

Телевизорнай вышка туруо. Дьон бары телевизор, радио, газета, радиоприемник буолуо. Хаһыакка, сурунаалга сурутуу элбиэ.

Уот эрэйэ суох кэлиэ.

Оконешников Николай

 

 

28/II – 69г.                                                      Шура Потапова

 

Чурапчы 1980 сыллаахха

1980 сыл. Бу уон сыл иһигэр, 1969 сылтан 1980 сылга дылы, Чурапчыга туох улахан уларыйыылар буолуохтарай?

1959 сылтан 1969 сылга диэри Чурапчыга улахан уларыйыылар буолбатылар.  Ол курдук Чурапчы билигин культура уонна олох өттүнэн соччо улахан сайдыыта суох оройуон киининэн буолар. Ол эрээри инники өттүгэр, 1969 сылтан 1980 сылга диэри, Чурапчыга улахан уларыйыылар буолуохтара диэн киһи эрэнэр. Ол биричиинэтинэн хас сылтан сыл аайы нэһилиэнньэ культурата, өйө-санаата уонна үрдүк чыпчаал - коммунизм өрөгөйдөөһүнүгэр улахан оруолу ылар электрофикация, химизация уонна механизация сайдыылара уонна үрдээһиннэрэ буолар.

Холобур, 1980 сыллаахха биһиги Чурапчы үгүс уулуссалара асфальтаммыттарын көрсүөхпүт диэн эрэнэбит. Ити курдук өссө олорор уонна общественнай дьиэлэр олбуордара уонна уулуссалар бары күөх үүнээйинэн киэргэнэллэригэр эрэнэбит.

Күөх үүнээйи салгыны үчүгэйдик ыраастыырын уонна онон киһиэхэ олус улахан туһалаах буоларын быһыытынан, нэһилиэнньэ күөх үүнээйини үгүстүк уонна культурнайдык олордуоҕа.

Уулуссалар уонна олбуордар бары ыраас уонна киэҥ буолуохтара.

Дьиэлэр үксүлэрэ иккилии этажтаах, элбэх квартиралардаах уонна киэҥ, борустуой хостордоох буолуохтара.

Уулуссалар уонна общественнай дьиэлэр элбэх саҥаны кэпсиир плакаттрадаах буолуохтара.

Биир эмэ маҕаьыын, клуб, школа уонна да атын ханнык эмэ саҥа общественнай таас дьиэ тутуллуоҕа диэн сабаҕалыахха сөп.

Аэропорт уонна автовокзал транспордара эбиллиэхтэрэ уонна нэһилиэнньэ барыыта-кэлиитэ транспордарынан толору хааччыллыаҕа уонна тупсуоҕа.

Билиҥҥи кыракый гостиница оннугар икки этажтаах саҥа улахан гостиница туруллуоҕа. Билигин, ол курдук, саҥа быткомбинат уонна кулууп тутулла сылдьаллар. Өссө саҥа ресторан тутулла турар.

Ясля уонна детсад олбуордара бары саҥа сынньалаҥ оонньуурдарынан тупсарыллыахтара. Стадион-парк өссө ордук тупсарыллыаҕа диэн эрэниллэр.

Ити курдук бары уулуссалар уонна дьиэлэр тупсарыллыахтара.

 

26/II – 69.

 

Сочинение

Чурапча через 20 лет

 

       Я Чурапчу хотел бы видеть таким:

       На улицах осенью и весной нет прежних болот, центральные улицы асфальтированы. Во всех улицах будут тротуары, а  вокруг зеленые деревья. Вместо  шумной речки вырыты колодцы, есть много водокачек. Построен новый кинотеатр, где показывают новые кинофильмы. А для концертов построен театр. Построен двухэтажный спортивный зал, где тренируются и проводятся соревнования по различным видам спорта. Сильно развит бокс, как сейчас развита вольная борьба. Открыт ресторан. Болото под гостиницей высушено, а рядом  с ней построена детская площадка и новая двухэтажная гостиница. Также вижу очень много других двухэтажных зданий, в том числе двухэтажных универмагов, будет открыт новый спортивный магазин. Рядом с  ипподромом будет построены парк культуры и отдыха, много различных киосок и ларьков. Построены новые школы, большая хорошая электростанция, которая дает свет днем и ночью.

Яковлев        

 

 

Автора биллибэт

23/IV-71 г.

Что такое любовь?

/сочинение/

 

Каждый человек хочет жить счастливо. При этом люди видят одно из главных условий счастья в создании хорошей семьи- любовь. Если семья основана на любви, то эта семья будет жить счастливо.   К любви надо относиться серьезно. Человек не должен относиться к ней как к игре. Надо любить правильно, если любовь будет обманчивой, то последствия, конечно, будут плохими. Но любовь бывает разной. Мы это знаем из книг и из кино.

Есть ли  любовь с первого взгляда? С первого взляда любовь может быть.  Но все же человек с первого взгяда не может сказать  «Я его люблю». Ведь это может  зависитеть и от характера человека. Любовь сама тянет людей друг  к другу.  А можно ли много раз любить? Я сам этого не знаю. Но, по- моему, да. Если два человека встречались и  у них самые  настоящие чувства, то это будет любовь на всю жизнь. А может быть и короткая любовь. Это зависит от характера человека. Если человек легкомысленный,  то он не будет дорожить любовью.

 

Автора биллибэт

 

Что такое любовь?  Я, конечно, не знаю, что такое любовь, но догадываюсь. Любовь бывает разной, она приходит  человеку в жизни один раз, и люди  по- разному воспринимают любовь.

Любовь – это чувство самое сильное, дорогое и нежное, что есть у человека – это великая радость и глубокое переживание. Говорят, что любовь не начинается  с дружбы? Я согласна с этим. Но бывает ли любовь с первого взгляда? Вполне возможно! Об этом же пишут в журналах, в кигах и показывают в кино. Я думаю, если ты увидишь или случайно встретишь хорошего парня, ты можешь сразу полюбить его? Нет! Он просто будет мечтой или тому прочее. А если подумаешь, что ты его полюбила? А за что? Наверное, за внешность, за глаза или тому подобное. А что ты знаешь об его внутреннем мире? Конечно, не знаешь, но думаешь, что  «твой» именно этот парень. Я согласна тем, что любовь не начинается с дружбы.

Например, у  меня есть друг.  Он учится в 10-м классе. Мы с ним познакомились, наверное, тоже случайно. Но как подружились не могу сказать, потому  что сама до сих пор не помню, с чего началась наша дружба. Дружбу мы не предлагали. Дружба пришла сама собой. Значит, мы уже дружим 3 года. За это время мы очень сблизились и научились понимать друг друга. Он первый человек, которому я поверила все свои маленькие и, наверное, большие тайны. Он никогда не смеется надо мной, хотя  я говорю ему всякую чушь! Мы очень часто спорим о кино, о книгах, о дружбе и о любви. 

Мне нравится бесодовать, спорить с ним. Если я ошибаюсь, он без смеха исправляет или советует. Он очень умный и милый. Он вообще не похож на других. Очень серьезный, деловой и всегда такой вежливый и чуткий. Такой он мне очень нравится, я с ним так просто могу шутить, поболтать сколько угодно и, главное, спорить или слушать его страстные, но очень убедительные рассуждения. Мы мечтаем часто о будущем, что будет у нас впереди? Он мечтает стать инженером, я уверена и даже могу покляться, что его мечта сбудется непременно. Даже не стоит об этом говорить. Я никогда не видела, что он был при встрече хмурым или сердитым. Он  всегда веселый, но не такой  шут, как другие парни. А бывает просто веселым.

Ребята думают, что если ходишь вместе с парнем, то значит это «твой», и сразу начинают о вас говорить и рассуждать. Это же несправедливо, но все- таки этот парень становится «твоим». Наверное, о нас тоже думают так. Но я не хочу даже скрывать, что дружу с ним. Даже горжусь, что у меня есть такой друг. Я привыкла разным словам. Мне с ним интересно и весело, и мы просто дружим. Наши отношения я только считаю дружбой. Да это только так. Могут дружить мальчик и девочка без любви, если они сами не выдумают всякое. Он только дружит со мной(из девочек), я тоже только с ним. На вечерах мы ходим вместе, танцуем, говорим, а  после вместе  идем домой. Значит он меня провожает домой? Ну, конечно, провожает. Мне это как-то все привычно, и  даже думаю, как же он не может меня провожать? А у нас, если кто-нибудь проводит девочку, то  это просто большое чудо.  Очень трудно писать об этих отношениях и еще труднее разбираться  в чувсвах другого человека. Я хочу, во-первых, слушать только его мнение и совет, а что он скажет об этом? Это бывает очень часто, я задаю себе такой вопрос. Но, говорят, человек надоедает человеку, но почему-то он мне не надоел, а каждый раз становится интересным и загадочным. Встреча с ним большая радость мне. Он тоже радуется и всегда спешит. Я однажды(в прошлом году) его увидела и спряталась, он меня искал, а я стояла за дверью. Было потом так смешно нам. Мы просто катились от смеха.
      А сейчас о любви.

Любовь начинается ли с дружбы?

Я его жду, я только знаю его.

Значит, я люблю его? Это же смешно, что я люблю его. А он меня любит? Может любит, откуда я знаю, любит или нет. Но, он мой друг! Я это говорю всем, что он мой друг! Говорят, что любовь  не вздохи на скамейке и не прогулки. А мы не вздыхаем, только иногда, особенно в этом году бывают минуты молчания, я проосто ненавижу эти минуты, они бывают какие-то тяжелые и проходят сквозь душу. Тогда, я думаю, что он не доволен, а говорит, что задумался. Наверное, любовь -это очень сложно. Я сказала ему, что мы пишем сочинение «Что такое любовь», а он подумал и сказал: «Напиши сама, но прежде  подумай, тогда ты сможешь написать хорошо». Он внимателен, вежлив со мной, и я хочу ответить ему тем же. Он- мой школьный Ромео. Вот через несколько месяцов мы расстаемся, а если встретимся опять, что будет с нами? Забудет ли он меня? Нет не забудет, а я его тоже постараюсь не забыть. Мы тоже будем вспоминать школьные годы, а если встретимся, то это будет большая радость нам. Я уверена, что он никогда не предаст меня и не обманет, я так ему верю. В трудные минуты, он не оставит меня, протянет мне свою крепкую руку и улыбнется, а я пойду с ним, только с ним. Но люблю ли я его? Этого я не знаю. Я его уважаю и верю ему. Я желаю ему  большого счастья. Хочу, чтобы  наша дружба еще окрепла, и мы не забыли нашу большую дружбу. Дружба – это большое счастье молодости. Дружба в зрелом возрасте крепче, чем юношеская, потому что ты понимаешь, что такое дружба и чего стоит друг!

Я всегда тайно мечтаю о любви и жду, когда она придет. Каждая девочка мечтает о дружбе, о любви. Мир человека в шестнадцать лет сложен. Приходят неизведанные ранее чувства, переживания. Все  чаще и чаще не можешь справиться со своим настроением: то беспричинная радость, то беспричинная грусть. И множество тревожащих вопросов и стремление «излить душу». Если у тебя есть друг, ты можешь своими мыслями  поделиться с ним.  Это бывает очень хорошо, если все расскажешь ему без утайки. Чувствуешь такую легкость, и бывает светло на душе.

Я непременно встречу свою любовь. Но какой же любви я хочу и жду, какой? Я хочу крикнуть или сказать: «Мне надо любви – звездопада! Красивой, красивой! Большой – большой! Если этот человек будет упрямым, но хорошим, то он должен быть очень прекрасным человеком. Я  его буду любить  несмотря на его недостатки. Любить, любить, - злого, часто хмурого, часто непонятного, но все равно любить! А он принадлежать будет только мне – колючий, упрямый, но дорогой и любимый.

Пока я не знаю, что такое любовь и не испытывала, но уверена она придет скоро, большая,  красивая любовь!

А дружбу нельзя забыть, оно же счастье молодости. А мой друг очень  хороший человек.

Он должен тоже встретить прекрасную девушку. А сейчас я имею большого друга и горжусь! Я его уважаю, а люблю ли его?  Не знаю. Может разлука скажет мне, дорог ли он мне. Говорят, что разлука лечит!

Все впереди, но надо уметь ждать этот радостный или жестокий период любви. Вот и все мое сочинение.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЭРДЭТЭЭҤҤИ СУРУЙУУЛАРТАН

 

Марфа Петрова,  11 «а» кылаас үөрэнээччитэ

 

Эдэр саас, дьикти саас

Сырдыкка сирдиир, үрдүккэ арыаллыыр

Оскуолам аанын долгуйа аhабын.

Оҕо-аймах чугдаара, учууталым мичээрэ

Саҥа саҕахха кынаттыыр.

 

Умнуом суоҕа «Дьикти саас»

Үтүөкэннээх сылларын,

Хотторуу хомолтотун, кыайыы үөрүүтүн,

Эрэллээх доҕотторбун, оскуола кыhабын.

 

Өрүү саныам дьикти сааспын,

Иллээх-эйэлээх кылааспын,

Билии, үөрэх кэһиилээх

Үтүө сүбэhит учууталбын.

 

2011 с.

 

Анюта Яковлева, 11 «а» кылаас үөрэнээччитэ

Дьикти саас

Күннүүн күлэ, сулуустуун сандаара,

Тыаллыын көтө, ыйдыын мичээрэ,

Оҕо сааспыт бутэрэ бу кэллэ.

Дьикти, эдэр саас тиийэн кэллэ,

Иннибитигэр күүтэр кэрэ кэм.

Улаатан, оскуоланы бүтэрэн,

Сыыhан-табан, элбэҕи билэн,

Дьоллуун тэҥҥэ сиэттиhэн,

Оскуола үрдэлин ситиһэн,

Эрчимнээх студент олоҕун көрсөн,

Төрөппүтү, оскуоланы ааттатан,

Дьикти саас устун баран иһиэҕиҥ.

2011 с.

 

Нарыйа Горохова, 11 «в» кылаас үөрэнээччитэ

Оскуолабынан киэн туттабын

 

Мин үөрэнэр оскуолабар гражданскай-патриотическай иитиигэ үгүс үлэ барар. Хас биирдии кылаас биир дойдулаах чулуу дьоммут аатын сүгэр. Биһиги кылааспыт киэн туттар биир дойдулаахпыт В.С.Яковлев-Далан аатын сүгэр. Быйыл «Дьикти саастаахтар» түмсүүлэрэ» диэн бырайыагынан үлэлээтибит. Биһиги «Сүрэх тэбэрин тухары» романы, «Дьикти саас» сэһэни үөрэнэ киирээт аахпыппыт. Үлэ күһүҥҥүттэн саҕаламмыта. Араас идэлэри билистибит, кылааспыт историятын үйэтитэр матырыйаал хомуйдубут. В.С. Яковлев-Далан үөрэппит, салайбыт 10 «б» кылааһыгар сыһыарыллан,  оскуолаҕа мунньуллубут матырыйаалы түмэн, ону байытан, электроннай презентация бэлэмнээтибит.

Кулун тутар 26 күнүгэр оскуолабытыгар үгэс буолбут «За честь школы» дьаһал тэрилиннэ. Манна араас сылга оскуоланы бүтэрбит үөрэнээччилэр муһуннулар. Сарсыардаттан оҕолор сыһыарыллыбыт кылаастарын кытта кылаас чаастарыгар көрүстүлэр. Онтон «Игра по станциям» көрдөөх оонньуу  буолла. Манна урукку үөрэнээччилэр араас предмеккэ билиилэрин тургутан күрэхтэстилэр. Күн иккис аҥаарыгар «Ахтан-санаан аастахха» көлүөнэлэр көрсүһүүлэрэ буолла. Онтон салгыы выпускниктарга спортивнай күрэхтэһии, үрдүкү кылаас оҕолоругар «Умнуллубат «Дьикти саас» оҕолоро» көрсүһүү саҕаланна. Бу көрсүһүүгэ оскуола 18-с выпуһа: В.С. Яковлев-Далан  салайбыт 10 «б», үөрэппит 10 «а», «в» кылаастарыттан барыта 10 киһи – кэлэн ыалдьыттаата.

     Көрсүһүү Евдокия Гаврильева тылларыгар, бу выпуск үөрэнээччитэ С.А.Тимофеева-Константинова мелодиятыгар «Дьикти саас» ырыанан саҕаланна.

    Бастаан учууталбыт ыалдьыттары билиһиннэрдэ, кылааспыт туһунан уонна бырайыак ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ. Ол кэнниттэн кылааспыт старостата Даша Беляева «Далан – учуутал» диэн тиэмэҕэ иһитиннэрии оҥордо.   

Далан биһиги оскуолабытыгар уонча сыл үлэлээбитэ. Төрөөбүт дойдутугар оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ үлэлээбит кэмнэрин туһунан «Дьикти саас» диэн  айымньытын суруйбута. Бу сэһэн «кынаттаах тылларын» улахан кылаас үөрэнээччилэрэ ааҕан иһитиннэрдилэр. Бүгүҥҥү «дьикти саастаах» оҕолор сэһэнтэн оччолордооҕу оҕолор ис санааларын  эттилэр.

     В.С. Яковлев – Далан ииппит-үөрэппит оҕолоро, кини «Дьикти саас» сэһэнин прототиптара, тылы ыллылар.

10 «б» кылаастан алта киһи:

1.    Борисова Светлана Васильевна – Чурапчытаҕы тубдиспансер лаборана;

2.    Егорова(Саввина) Евдокия Петровна – Якутскай куорат балыыһатын диетолог бырааһа;

3.    Игнатьева Яна Викторовна – А.Е. Кулаковскай аатынан республикатааҕы культура киинин генеральнай директора;

4.    Местникова Любовь Афанасьевна – Томпо улууһун Хаандыга нэһилиэгин олохтооҕо, предприниматель, меценат;

5.    Филипплова Вера Михайловна – «Диамантер» ХЭТ генеральнай директора;

6.    Никитина Анисья Васильевна – элбэх оҕолоох ийэ.

7.    Петрова Ирина Николаевна – нэһилиэнньэни олох-дьаһах өҥөтүнэн хааччыйар эйгэҕэ өр сылларга салайааччынан үлэлээбит, «Сыл бастыҥ предприниматель дьахтара» Бүтүн Россиятааҕы конкурс кыайыылааҕа.

10  а» кылаастан икки киһи:

1.    Наумов Петр Максимович – «Дорстрой» тэрилтэ солбуйааччы директора;

2.    Софронов Иван Иванович – предприниматель.

10 «в» кылаастан биир киьи:

1.    Протопопова Наталья Васильевна -  СР Наука министерствотын главнай бухгалтера.

Далан үөрэнээччилэрин кэпсээнэ бүгүҥҥү көрсүһүү саамай кэрэхсэбиллээх түгэнэ буолла. Ытыктабыллаах күндү ыалдьыттарбыт  оскуолаҕа үөрэммит кэмнэриттэн ахтыы оҥордулар уонна оскуоланы бүтэрэн бараары сылдьар оҕолорго сүбэ, алгыс тылларын анаатылар. Кинилэр кэпсээннэриттэн мин В.С. Яковлев-Далан олус кэрэ киһи, талааннаах учуутал  эбит диэн өйдөөтүм. Далан үөрэнээччитэ Е.А. Борисов Саха Республикатын Президенэ буола үүнэн тахсыбыт. Кини учууталын сүбэтинэн норуот санаатынан салайтаран үлэлиир, норуот күүһүгэр эрэнэр.

 Көрсүһүү «Саха үҥкүүтэ» уопсай ырыанан түмүктэннэ. Ыалдьыттарбытыгар Далан туһунан, выпуск туһунан  чинчийбит матырыйаалбытын бэлэхтээтибит. Ыалдьыттарбыт «Далаҥҥа үөрэммит дьоллоохтор» CD диск бэлэхтээтилэр. Кинилэр үөрэх дьылын бүтүүтэ оскуоланы бүтэрбиттэрэ 40 сылын бэлиэтии үөрэммит оскуолаларыгар ыалдьыттыы кэлиэхтэрэ.

Мин быйыл оскуолабын бүтэрэн, үөрэххэ туттарсабын. Хойут улахан киһи буоллахпына, оҕолорго Далан үөрэнээччилэрин көрсүбүппүн кэпсээн оҥостуом.  Мин үтүөкэн учууталлардаах, үөрэнээччидэрдээх ытык кырдьаҕас оскуолабынан киэн туттабын.

2012 с.

 

 

Надя Гуляева, 11 „б“ кылаас үөрэнээччитэ

Үтүө күнүнэн, ытыктабыллаах ыалдьыттар, учууталлар уонна күндү оҕолор!

Биһиги 11-с кылааска оруобуна бу көрсүһүү иннинэ саха литературатын уруогар В.С. Яковлев-Далан «Дьикти саас» диэн сүрдээх үчүгэй, интэриэһинэй айымньытын аахтыбыт. Далан 70-с сыллардааҕы ыччат идеалын, олоххо көрүүтүн, дьону, тулалыыр эйгэни кытта сыһыанын суруйар. Бу айымньы биһиги оскуолабытыгар үөрэммит оҕолор, биһиги бүгүҥҥү ыалдьыттарбыт, тустарынан.

Сэһэҥҥэ автор, олус муударай киһи, тус бэйэтин санаалара элбэх бэргэн этиилэргэ бааллар. Холобур: «Мин санаабар, дьон бары икки суолга хайдаллар: кинигэ ааҕаччылар уонна аахпаттар. Хайдах кинигэни аахпакка сатаан олороллоро буолуой?», - диэн сүрүн герой Кеша Попов мунаарар. 70-с сыллар уонна билиҥҥи кэм ыччатын тэҥнээн көрдөххө, Кеша Попов уонна кини табаарыстарын олоҕор кинигэ улахан суолтаны ылар. Оттон билиҥҥи оҕо кинигэ ааҕарын оннугар компьютерга олороро, киинэ көрөрө, телефоҥҥа аралдьыйара үгүс. Бу олох уларыйыытын кытта сибээстээх. «Кинигэ – билии төрдө, оттон билии – күүс-кыах», - диэн мээнэҕэ эппэттэр. Биһиги бастакы суруйааччыларбыт кинигэни ааҕан сайдыбыттара, үксүн сахалыы өйдөрүнэн бэйэлэрэ үөрэммиттэрэ. Н.Д. Неустроев этэн турар: «Кинигэ баар – дьоһун оскуола, сыаналаах кылаат», - диэн. Кинигэ киһи өйүн байытар, толкуйун сайыннарар. Мин санаабар, кинигэҕэ өйдөөх, мындыр дьон бэйэлэрин опыттарын кэпсииллэр, сүбэлэрин этэллэр. Онон кинигэни ааҕыы өйдөөх киһини кытта кэпсэппиккэ, бодоруспукка тэҥнээх. Билигин үөрэхтээх, сайдыылаах  киһи үчүгэй үлэ булан, олоххо бигэ тирэхтээх буоларын бары өйдүүбүт. Онон саастыылаахтарбын «Дьикти саас» сэһэн геройдарын курдук кинигэни ааҕыҥ, кинигэни таптааҥ диэн ыҥырабын. Оччоҕо ситиһиигит элбиэҕэ, киэҥ эйгэлээх,  киһи кэрэхсиир дьоно буолуоххут.

В.С.Яковлев–Далан үөрэнээччилэрэ учууталларыгар махлалларын  бэлиэтигэр таһаарбыт «Учуутал дьоло-үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр» диэн кинигэни бары кэрэхсээн ааҕыаҕыҥ. Төрөөбүт дойдубут историятын билэр буоллахпытына, ханна да тиийдэрбит, кэпсиирдээх, кэрэхсэтэрдээх дьон буолуохпут.

Биһиги, С.А.Новгородов аатынан оскуола бүгүҥҥү үөрэнээччилэрэ, күндү ыалдьыттарбытыгар улахан махталбытын этэбит. Биһиги эһигини холобур оҥостобут, эһигинэн киэн туттабыт. Өссө үрдүк ситиһиилэри, дьоллоох олоҕу баҕарабыт.

«Учуутал дьоло – үөрэнээччилэрин ситиһиилэригэр»

кинигэ сүрэхтэниитигэр этиллибит тыл

2012 с.

 

АЙЫМНЬЫНЫ ЫРЫТЫЫ

 

Дуня Макарова, 11 “б” кылаас үөрэнээччитэ

Туматтар тоҕо эстибиттэрий?

 

         Ол былдьаһыктаах быдан дьылларга аатырбыт Туманнаах Түбэҕэ үүт оргуйарын курдук үллэр өһөхтөөх, көмүөл устарын курдук күүстээх-уохтаах, күдэн туман көтөрүн курдук күргүөм үгүс Тумат омуктар олорбуттара. Кинилэр кыргыһыы-охсуһуу кыайбат кылаан өргөс санаалаах, хааннаах өс чаҕыппат хатан бии хааннаах Тумат омуктар этилэр.

         Кинилэр “быһылаан-өлүү үйэтигэр өргөстөөх үҥүүнү өрө туппут ол өрөгөйдүүр, кыырыктаах батаһы кыбына сылдьыбыт ол кыайар” дии саныыллара. Өлүөхтэригэр диэри өлөрсөллөрө, кыайтарыахтарыгар диэри кыдыйсаллара, бэйэлэриттэн ситиспэтэхтэринэ бэдэриттэн ситиһэр санаалаахтара. Хааннаах өс! Туматтар “биһиги тоҕус киһи үйэтин тухары хаан өһу ситиһээччибит” диэн киэн тутта кэпсииллэрэ.

         Туматтар элбэх үгэстээхтэрэ. Холобур, үчүгэйдик бултуйан кэллэхтэринэ арааны эргийэ сылдьан, үс төгүл алакыылаалыыллара, үс төгүл суордуу хаһыытыыллара. Кинилэр кырдьаҕас киһини ыраах, ыарахан айаҥҥа соһон боҕуу гыммакка, өлөрөн, “уҥуох тутан” бараллара. Онно кинилэр тыа ортотугар аҕыс атахтаах араҥас оҥороллоро. Араҥастарыгар өлөөччү таҥаһын, сэбин-сэбиргэлин мунньаллара. Араҥас үрдүгэр олбоххо олорор кырдьаҕас уҥа өттүгэр үҥүүтүн уурара, хаҥас өттүгэр алаҥаалаах нимчикатын. Кини саҕынньаҕын арыннаҕына, сытыы муос уһуктаах үҥүүнэн сүрэххэ анньан өлөрөллөрө. Хаан чоккуруу сылдьар үҥүүлэрин халлаан диэки өрүтэ анньа-анньа: «Алакыы! Алакыы! Алакыы!» - диэн үстэ хаһыытыыллара. Ол кэнниттэн араҥас анныгар уот анньаллара. Былыргы өбүгэлэрэ мөлтөх, иринньэх, куһаҕан оҕо төрөөтөҕүнэ, хайаҕа, тыаҕа таһааран быраҕан кэбиһэллэрэ үһү. Хоһуун буолар киһи, холомо тирии дьиэлин арыйан, кыһыл таҥаһын кэтэн ойон тахсара, суордуу кылана-кылана өрүтэ көтүөлүүрэ, үс сиринэн тардыллыбыт үс өркөнү быһыта түһэрэ, сэлэлии турар дьону кэрийэ сүүрэрэ. Онтон тутуллан кэлбит киһини сытыы үҥүүтүнэн түһэн хаан таһаарара. Өстөөхтөрүн өлөрдөхтөрүнэ, кутаа аттыгар үҥүүлэрин өрүтэ анньыалыы-анньыалыы, өрөгөйдөөх үҥкүүнү сэтэрэн туран үҥкүүлүүллэрэ. Тиит төргүү мутуктарын аайы олорор кыһыл таҥастаах эр бэртэрэ суордуу кыланаллара, алакыылыыллара.

         Туматтар олус кытаанах, аһыныгаһа суох биистэр этэ. Тыйыс, модун санаалаах, уйадыйыы диэни билбэт, харах уутун тохпот, кэргэттэрин да тараҥнаппат, өс-саас ситиһэн тэйэр, өлөллөрүн-сүтэллэрин утуйарга холуур хорсун, улуу сэрииһит дьон этилэр. Туматтар, ордуос, хаанымсах сэрииһит биистэр буолан, элбэх кыдыйсыыны, өлөрсүүнү көрсүбүттэрэ. Оннук кыргыһыыларга кыайтарыахтарыгар, өлүөхтэригэр диэри сэриилэһэллэрэ. Кинилэр, маннык харса суох буолан, олохторугар улахан охсууну ылбыттара. Туматтар хааннаах өһө суох олох баара буолуо диэн санаан да көрбөттөрө. Кинилэр элбэх күүстээх буойуттара араас биистэр илиилэриттэн өлбүттэрэ. Кэнники тэбиллэн, үтүрүллэн, Киэҥ Кэллээмэ эбэҕэ, Бэрдьигэстээх Дэбэндэҕэ олохсуйбуттара. Кэлин букатын да эстибиттэрэ.

         Ол быдан дьылларга Киэҥ Кэллээмэ эбэҕэ элбэх араас биистэр тус-туһунан олохсуйан олорбуттара. Ол курдук, Улуу Хоролор, Тоҥ Биистэр, Күп омуктар, Саха Урааҥхайдар, тигиилээх сирэйдээх Дьирикинэй омуктар, Майааттар, Туматтар диэн бааллара. Бу омуктартан сахалар эрэ биир сиргэ олороллоро. Кинилэр ураа муостааҕы иитэллэрэ, нэлим сиэллээҕи көрөллөрө-харайаллара. Сахалар атын омуктар курдук сэриилэһэллэрин сөбүлээбэттэрэ, бэйэлэринэн баран атын омугу кыргыбаттара. Ол иһин кинилэр атыттардааҕар кэскиллээх омуктар эбит.

         Далан бу айымньытынан өлөрсүбэккэ, кыргыспакка, төрөөбүт дойду баайын-дуолун харыстаан, сөпкө туһанан, эйэлээхтик-иллээхтик олорорго ыҥырар.

 

Света Флегонтова,8 «б»  кылаас үөрэнээччитэ

 

Үтүөҕэ иитэр айымньылар

 

В.С.Яковлев-Далан - саха норуотун уһулуччулаах, талааннаах суруйааччыта. Далан улахан суолталаах, историческай тиэмэлээх  өлбөт-сүппэт айымньылары суруйан хаалларбыта. Ол курдук, «Тулаайах оҕо» (1981), «Кэриэн ымыйа» (1988), «Тыгын Дархан» (1993) диэн кэрэхсэбиллээх айымньылары суруйбута. Бу историческай айымньыларга  кини былыргы сэһэннэри, үһүйээннэри хасыһан  үөрэтэн, саха норуотун  XVI-XVIIүйэлэрдээҕи олоҕун  көрдөрөн суруйбута. Бу айымньылартан биһиги өбүгэлэрбит түҥ былыргы олохторун, төрүттэрин-уустарын, тылларын-өстөрүн, үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын билэбит.

       1988 сыллаахха Далан «Кэриэн ымыйа» диэн саха былыргы номохторугар, үһүйээннэригэр  олоҕурбут кинигэтэ тахсыбыта. Мин бу кинигэҕэ тахсыбыт айымньылары сөбүлээн аахтым.  Кинигэҕэ саха былыргы күүстээхтэрин, хорсун булчуттар, мындыр, өйдөөх   дьоннор тустарынан суруллар. “Илгиэлэ уонна Инэрчэ” диэн номоххо убайдыы быраат туһунан кэпсэнэр. Бу уолаттар, аҕалара суох улаатан, ийэлэрин тылын  истибэт, куһаҕан санаалаах, сиэрэ-майгыта суох,  тугу да үлэлээбэккэ  дьонтон уорар, былдьыыр, атаҕастыыр буолбуттар. Дьон кэлин, итинник сиэрэ суох быһыыны тулуйбакка, бу уолаттары өлөрөргө кытаанах быһаарыныы ылыналлар. Бу айымньыттан киһи сиэрэ-майгыта суох быһыыланара, дьоҥҥо куһаҕаны оҥороро иэстэбиллээх буолара, бэйэҕэр хаһан баҕарар төннөн кэлэрэ  өйдөнөр.

         “Бүтүн оҥоруу” диэн  үһүйээҥҥэ  Уйулгу диэн айанньыт туһунан кэпсэнэр. Уйулгулаах сэттиэ буолан,  тойонноро, атыыһыт  киһи, оҕустарын ыраах бириискэҕэ көмүсчүттэргэ атыылаан баран төннөн истэхтэринэ,  тайҕа бандьыыттара саба түһэллэр, алта доҕорун өлөрөллөр. Кини,  бу алдьархайдаах быһыыга уолуйбакка, өлбүтэ буолан кубулунан тыыннаах ордор. Күһүҥҥү хараҥа түүн  оҕотох хаалан айаннаан иһэн,  биир  ыалы көрөн онно киирэн хонор.  Утуйа сытан, иччилээх түүлү көрөн уһукта биэрэн, ампаар умуһаҕын көрбүтэ: дьон өлүгэ буолар.  Бу дьон айанньыттары өлөртөөн, халаан олорор бандьыыттар эбит. Уйулгу уолуйбакка, тыыннаах ордор туһуттан өлөрүөхсүттэри албыннаан,  бэйэтин оннугар  өлүгү ууран, аан кэннигэр саһан  турар. Киирбиттэригэр түҥнэри көтөн тахсан,  туох баар күүһүнэн сүүрэн куотан тыыннаах ордор. Бу үһүйээн  ыксаллаах түгэҥҥэ уолуйбат, булугас өйдөөх, хорсун санаалаах буоларга  уонна хаһан баҕарар, ханна баҕарар куһаҕан санаалаах   дьоҥҥо киирэн биэрбэт буоларга үөрэтэр.

         “Тиһэх кэриэс” диэн кэпсээҥҥэ аҕата өлүөн иннинэ уолугар баайын-дуолун аныыр уонна кэриэс тылын этэр. Уол, аҕатын тылын  истибэккэ, баайын барытын арыгылаан, хаартылаан бүтэрэн, муҥур уһугар собус-соҕотох иччитэх дьиэтигэр хаалар.  Бу айымньыга  сымыйа,  эрэлэ суох доҕор-атас  харчылаах эрэ буоллаххына баар буолалларын туһунан, арыгы, «көҥүл» олох үчүгэйгэ тиэрдибэтин туһунан өйдөтөр. Соҕотох хаалан баран, дьэ  өйдөнөн,кэмсинэн,   инникигэ эрэлэ суох уол, саатар, аҕам тиһэх кэриэһин толоруом диэн,  аҕата эппитин курдук, дьиэтин орто өһүөтүгэр ыйанар. Муударай аҕата,  уола кини муспут баайын барытын матайдыахтааҕын билэн,  өлөр күнүгэр  өйдөннүн, саҥаттан олорон киһи буоллун диэн толкуйдаабыт.  Бу айымньыттан ийэ-аҕа  сүбэтэ киһиэхэ олох олороругар күүс-көмө, үтүө суолдьут буоларын биллим.

           В.С. Яковлев - Далан  «Кэриэн ымыйа» кинигэтигэр суруллубут  айымньылар киһи олоххо тардыһыытын,  үтүө, хорсун, сырдык  санаатын көрдөрөллөр. Олох хайдах да сайыннаҕына,   сиэрдээх-майгылаах буоларга, ийэни-аҕаны таптыырга, тулалыыр дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннаах буоларга иитэллэр. 

 

ДАЛАН ҮӨРЭНЭЭЧЧИЛЭРЭ – „ДЬИКТИ СААС“ ОҔОЛОРО

 

Филипп Ефремов, 11 «а» кылаас үөрэнээччитэ

 

Арҕаа түөлбэ киэн туттар киһибит

 

Биһиги Президеммит Егор Афанасьевич Борисов Чурапчы сэлиэнньэтин арҕаа эҥээригэр Ярославскай уулуссаҕа олорбута, оҕо сааһа манна ааспыта. С.А.Новгородов аатынан Чурапчытааҕы орто окуоланы үөрэнэн бутэрбитэ. Кини кылааһын салайааччыта норуот суруйааччыта Василий Семенович Яковлев-Далан этэ. Улуу суруйааччы Егор Афанасьевич оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэригэр элбэх билиини биэрэн, көмөлөһөн, олоҕун суолугар оҥкул уурбута.

     Арҕаа баска кини төрөппуттэрин кытта кэккэлэһэ, ыаллыы мин ийэм Наталья Александровна Ефремова эбэтэ Татыйаас, хос эһэм Мээхэлэлиин олорбуттара. Кинилэр улахан кыыстара Анисия Михайловна Седалищева (Шадрина) мин эбэм буолар. Мин ийэм Егор Афанасьевич ийэтэ Боккуойа туһунан кэпсээччи. Сөбүлэһэн, элбэхтэ киирэ-тахса ыалдьыттаһаллар эбит, эйэҕэс-сайаҕас, элбэх кэпсээннээх этэ диэн кэпсээччи. Кыра үлэ буоллун, улахан үлэ буоллун, Боккуойа толлубакка, саараҥныы барбакка, түһүнэн иһэрэ эбитэ үһү. Кини эрдэ элбэх оҕолоох аҥаардас хаалан, улахан уола Егор ийэтигэр төһүү күүс, көмөлөһөөччү, өй-санаа үллэстээччи буолан сылдьыбыт. Онон эрдэ эппиэтинэһи сүгэ үөрэммитэ кэнники кини олох киэҥ аартыгар тахсарыгар улахан туһалаах буолбут.

     Егор Афанасьевич 1971 сылтан 1974 сылга диэри Чурапчыга арҕаа бас тугэҕэр баар «Сельхозтехника» диэн тэрилтэҕэ ремонтник-слесарынан үлэлээбитэ. Онтон 1979 сыллаахха «инженер-механик» диэн идэни баһылаан,  Новосибирскайдааҕы сельхозинституту үөрэнэн бүтэрбитэ. Ити идэтинэн механигынан үлэтин саҕалаан баран, партия райкомун 2-с секретарыгар уонна народнай депутаттар советтарын председателигэр тиийэ үүммүтэ.

     Политическай үлэтин сэбиэскэй кэмҥэ саҕалаабыта. 1991 сыллаахтан тыа хаһаайыстыбатын министрин солбуйаччынан үлэлээбитэ, онтон 1998 сыллаахха министр буолбута. 2000 сыллаахха Якутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун директорынан анаммыта.

     2002 сыллаахха Вячеслав Штыров избирательнай кампаниятын салайааччытынан үлэлэспитэ. 2007 сылтан «Единая Россия» партия чилиэнэ.

     2010 сыл бэс ыйын 17 күнүттэн Саха Республикатын Президенинэн талыллыбыта. Күн бүгүҥҥэ диэри ити дуоһунаһыгар бэриниилээхтик, таһаарылаахтык үлэлии сылдьар, дъон итэҕэлин, ытыктабылын ылыан ылар дии саныыбын.

     Биһиги олорор арҕаа түөлбэбитин таптыыбыт. Кини историятынан, кини туруу үлэһит, дьиҥ сахалыы, олохтоохтук дьаһанан олорор дьоннорунан, ыалларынан уонна, чуолаан, бу Сахабыт сирин Президенэ Егор Афанасьевич Борисовынан киэн туттабыт!

 

Влада Оконешникова, 9 „а“ кылаас үөрэнээччитэ

 

Мин эһэм – Гассан

 

„Дьикти саас“ сэһэн мин дьиэ кэргэммэр ыкса сыһыаннаах. Мин эһэм Николай Васильевич Оконешников, В.С. Яковлев-Далан салайар кылааһыгар үөрэнэн, оскуоланы бүтэрбитэ. Сэһэн сүрүн геройа ыраас дууһалаах, көнө майгылаах, эдэркээн Кеша Попов диэн уол буолар. Бу уол уобараһын айарга мин эhэм  майгытынан, олоххо сыһыанынан, олоҕу көрүүтүнэн тирэх буолбут дии саныыбын. Эһэм оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, Гассан диэн хос ааттаах этэ. Ол аата айымньыга Кеша Попов хос аатын быһыытынан киирбитэ. „Гассан“ диэн араб тылыттан төрүттээх аат эбит. Нууччалыы быһаардахха, „хороший“, „красивый“, „мужественный“ диэн эбит. Сэһэҥҥэ Далан быһаарарынан,   „хорсун санаалаах хайа олохтооҕо киһи“ диэн.

Эһэм элбэх истиҥ доҕордоох этэ. Сахабыт сирин Ил Дархана Егор Афанасьевич Борисовы эмиэ чугастык билэрэ, доҕордоһоро. Эһэбин эдэр эрдэҕиттэн билэр дьон мэлдьи Гассан диэн ыҥыраллара. Билигин эһэм Гассан диэн аатын сиэнэ, мин бииргэ төрөөбүт кыра быраатым, сүгэр. Эһэм дойдутугар сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар, күүстээх санаалаах дьиҥнээх патриот этэ.

Николай Васильевич Оконешников 1951 сыллаахха Алаҕар нэһилиэгэр Оконешников Василий Семенович уонна Александра Николаевна дьиэ кэргэннэригэр бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Кини үс  аҥаар саастааҕар ийэтэ өлөн, Чурапчыга көһөн кэлбиттэрэ. Аҕата үлэлиир буолан, үксүн эһэлээх эбэтигэр иитиллибитэ. Оскуолатааҕы сылларыгар ахсаан предметигэр күүстээҕэ биллибитэ. 6-7 кылаастан саҕалаан, олимпиадаларга кыттан миэстэлэһэрэ. Мындыр толкуйдаах буолан, саахымат, дуобат күрэхтэһиилэригэр элбэхтэ ситиһиилэммитэ.

1968 сыллаахха Павел Стасов оҕолору сүүмэрдээн ох саа секциятын арыйан дьарыктаабыта. Коля, бииргэ үөрэнэр оҕолорунуун дьарыктанан, аҕыйах ый иһигэр Дальнай Восток, РСФСР күрэхтэһиилэригэр Саха сирин, Чурапчытын аатын дуораччы ааттаппыта. Кини, Россияҕа кыайыылааҕынан тахсан, хары чаһытынан наҕараадаламмыта. Чурапчыга буолбут „Манчаары оонньууларыгар“ чемпион үрдүк аатын ылары ситиспитэ. Онон Чурапчы историятыгар бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрбитэ.

9-10 кылаастарга кини кылааһын салайааччытынан Василий Семенович Яковлев-Далан үлэлээбитэ. Бу кэмҥэ Василий Семенович оскуола оҕолорун туһунан «Дьикти саас» диэн кинигэ суруйбута. Онно Николай Васильевич „Гассан“ диэн оскуолатааҕы аатынан сэһэн сүрүн геройа Кеша ааттаммыта  кылааһын оҕолоругар дьикти сонун буолбута. Армияҕа сылдьан, ытык иэһин төлөөн, онтон Улан Удэ куоракка инженер-механик үөрэҕин 1979 сыллаахха бүтэрэн, Чурапчыга «Сельхозтезникаҕа» идэтинэн үлэтин саҕалаабыта. «Чурапчы» совхозка реммастерскойга заведующайынан, кылаабынай инженеринэн, 1989-1997 сс. Чурапчытааҕы саҥа тэриллибит «Агропромэнерго» тэрилтэ начальнигынан ананан үлэлээбитэ. Араас дуоһунастарга үлэлээн баран, 2003 сылтан «Чурапчытааҕы МТС» ААО директорынан анаммыта.

Төрөөбүт улууһун социальнай-экономическай сайдыытыгар үгүс сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээн, тус бэйэтин кылаатын киллэрбитэ. «Тыа хаһаайстыбатын туйгуна» ааты ылбыта, улууска икки төгүл депутатынан талылла сылдьыбыта.

Кэргэнэ Валентина Петровналыын үс уол оҕону төрөтөн, барыларын үрдүк үөрэхтээх үлэһит оҥортообуттара. Тоҕус сиэннээхтэр.

         Эһэм Николай Васильевич Оконешников улуу учуутала В.С. Яковлев-Далан „Дьикти саас“ айымньытын сүрүн геройугар иҥэрбит Гассан диэн дьикти аатын олоҕун устатын тухары чиэстээхтик, дьоһуннук сүкпүт. Учуутала суруйтарбыт өйтөн суруйууларыгар бэлиэтээбит „я буду “доктором” техники“ диэбит сыалын-соругун толорон, инженер-механик идэтин баһылаан, төрөөбүт улууһугар туһалаах үлэһит, салайааччы буола үүнэн тахсыбыт.

Мин эһэбин таптыыбын уонна кининэн киэн туттабын.

 

ДАЛАН ПЕДАГОГИКАТА

(Билиҥҥи үөрэнээччилэр өйтөн суруйуулара)

 

Таптал диэн тугуй?

 

Мила Дьячковская, 11 «а» кылаас үөрэнээччитэ

 

         Таптал диэн тугуй? Таптал диэн киһи олоҕо, тоҕо диэтэххэ, таптала суох олох суох. Тапталы эн тутан-хабан көрбөккүн, тапталы сүрэххинэн, ис дууһаҕынан, хараххынан билэҕин, таайаҕын.

Таптал олоххо саамай улахан суолталаах. Таптал киһини сырдыкка, ырааска, кэрэҕэ сирдиир. Таптал өйдөбүлэ киэҥ: төрөөбүт дойдугар, дьоҥҥор, учууталларгар, доҕотторгор. Ол эрээри саамай күүстээх таптал – киһи киһини таптыыра. Таптал диэн доҕордоһуу, киһи киһини өйдүүрэ, өйүүрэ, саамай ыраас, сырдык сыһыан.

Таптал диэни киһи-киһи атын-атыннык өйдүүр. Оттон, мин санаабар, саамай улахан таптал диэн олоххо таптал буолар. Киһи олорор олоҕун таптыыр буолуохтаах. Тус бэйэтин олоҕун астынар, олоҕу таптыыр киһи – ол дьоллоох киһи.

Онон мин саамай дьоллоох киһибин! Махтанабын дьылҕабар төрөөбүт дойдубар, төрөппүт ийэбэр, чугас доҕотторбор таптал диэн баарын биллэрбиттэригэр. Олоҕу таптыаҕыҥ. Таптал баар бу олоххо!

Дьикти саас – саамай кэрэ кэм.

Дьикти саас үйэлэргэ умнуллубат.

Дьикти саас – дьоллоох оҕо саас,

Дьикти саас – мин эдэр сааһым.

Дьикти саас -

Кэрэ, сырдык санаалар,

Ыраах, ыраас ыралар,

Бииргэ үөрэнэр доҕотторум,

Чугас-күндү дьоннорум.

Мин дьоллоохпун дэнэбин

Таптыыр доҕоттордоох буоламмын,

Мин эрэллээхпин дэнэбин

Ытыктыыр учууталлардаах буоламмын.

Дьикти саас – саамай дьоллоох кэм.

Дьикти саас – олоҕум ис хоһооно.

 

 

Илона Ефремова, 11 «б» кылаас

Дьол диэн тугуй?

Дьол диэн тугуй? Дьолу киһи тыытан да, сыттаан да, амтаһыйан да көрбөт, ол эрээри, кэтээн көрүөххүн сөп. Дьолу киһи дьон хараҕар көрүөн сөп. Холобур, кыра оҕо саамай баҕарар, ымсыырар оонньуурун ыллаҕына, оттон улахан киһи саамай сөблүүр малын ыллаҕына. Мин элбэх харчы дуу, улахан мал дуу ылан баран, дьоллоохпун дэнэр дьону сыыһа толкуйдууллар дии саныыбын.

         Мин санаабар, дьол диэн хас хардыы аайы баар. Ону сорох дьон таба көрбөттөр. Саас буолан эрэрэ, тыаларбыт көҕөрөр кэмнэрэ, ама, дьол буолбатах дуо? Эбэтэр ардах кэнниттэн кустук тахсара – бу эмиэ дьол. Уонна биһиги олорорбут, күн аайы оскуолаҕа үөрэнэ барарбыт, үлэлии барарбыт эмиэ дьол дии саныыбын. Итии таптал, доҕотторум, ийэм үөрэрэ, дьиэ кэргэним уонна бэйэм доруобай сылдьарым - мин дьолум бу буолар. Уонна мин дьоллонуом этэ чугас дьонум доруобай уонна уһун олохтоох буоллахтарына. Кинилэр мин күҥҥэ тэҥниир күндү дьонум буолаллар!

         Киһи кыраттан да үөрэрэ эмиэ дьол, ол иһин киһи дьолу булан көрө үөрэниэхтээх дии саныыбын.

Рена Ефремова, 11 «б» кылаас үөрэнээччитэ

Дьикти саас

         Дьикти саас. Мин саныахпар, бу туохха да тэҥнэммэт, киһиэхэ биирдэ бэриллэр кэрэ кэм. Бу киһи олоҕор хаһан да умнуллубат кэрэ түгэннэрдээх, олоххо элбэх саҥаны арыйар, интэриэһиргиир, толкуйдуур ураты  сааспыт буолар.

         1976 сылаахха биир дойдулаах суруйааччыбыт Василий Семёнович Яковлев-Далан «Дьикти саас» диэн бастакы сэһэнин сүрэхтээбитэ. Кини олоххо баары, дьиҥнээҕи, сүрүннээн, оскуоланы бүтэрээри сылдьар оҕолор олохторун суруйбута. Бу сэһэн прототиптара – Далан үөрэнээччилэрэ.

         «Дьикти саас» сэһэҥҥэ Айталаах Кеша бастакы нарын тапталлара ойууланар. Бастакы таптал диэн икки эдэр киһи истиҥ, ыраас сыһыаннара буолар. Көрсүө, эйэҕэс уол Кеша уонна кэлии, сайаҕас кыыс Айта доҕордоһуулара улам тапталга кубулуйар. Кырдьык, таптала суох дьикти саас суоҕа буолуо дии саныыбын.   

         Василий Семёнович үөрэнээччилэрэ сайдалларын туһугар кинилэр ыра санааларын ыраахха, үрдүккэ тиэрдэ сатыыра. Кини баҕа санаатын толорон, үөрэнээччилэрэ сайдыылаах, киэҥ эйгэлээх дьон буола үүнэн тахсыбыттара. Далан үөрэнээччилэрэ күн бүгүнүгэр диэри бэйэ-бэйэлэрин билсэллэр, сыл аайы истиҥ көрсүһүүлэри тэрийэллэр эбит. Бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара убайдыы-балыстыы курдук сылаас, сырдык-ыраас эбит.

         Василий Семёнович Яковлев-Далан бу айымньытынан биһигини олохпут дьикти сааһын сырдык ыратыгар бэриниилээх буоларга ыҥырар. Оҕолоор, оҕо, эдэр сааспыт көмүс күннэрин, биири да мүлчү туппакка, өйдүү-саныы сылдьар курдук кэрэтик атаарыаҕыҥ!

 

Диана Захарова, 9 «а» кылаас үөрэнээччитэ

Дьол диэн тугуй?

         Дьолу киһи араастык өйдүүр. Ким эрэ элбэх харчыланнаҕына дьоллонор, ким эрэ, утатан баран, көннөрү уу да истэҕинэ дьоллооҕунан ааҕынар.

         Киһи бэйэтэ үчүгэйи эрэ саныы, үчүгэйи өйдөөн көрө, кэрэни кэрэхсии сылдьыахтаах, оччоҕуна кини санаата ырааһырар, дууһата чэпчиир. Күн көрөрө, сайыҥҥы үрүҥ түүннэр, күһүҥҥү сулустаах киэһэ, кыһыҥҥы хаар кыыдама – барыта дьол амтана дии.

         Кыыс оҕо дьоло – айыҕаттан бэриллибит аналын толорон, ийэ буолуу. Миэхэ саамай үрдүк дьолум – ийэм таптала. Дьиҥнээх, истиҥ, ыраас, саамай күүстээх таптал. Ийэм баар буолан, бу күн сиригэр кэлбитим, дьоллоох оҕо сааһы билбитим.

         Мин дьолум диэн төрөппүттэрим, чугас дьонум бары доруобайдык, үөрэ-көтө  сылдьаллара. Бииргэ төрөөбүттэрим этэҥҥэ буолуулара – мин дьолум. Сарсыарда саҥа күнү көрсөрүм – эмиэ дьол.

         Дьол диэн олох суолтата, ис хоһооно.

 

         Наташа Захарова, 9 «а» кылаас үөрэнээччитэ

Дьиҥнээх доҕор диэн кимий?

      Киһи олоҕор араас дьону көрсөр, алтыһар, доҕордоһор. Ол эрэн дьиҥнээх доҕор диэн аҕыйах буолар, сороҕор биир эрэ да дьиҥнээх доҕордоох буолуохха сөп.

      Доҕор да араас буолар. Албын доҕор эмиэ баар буолуон сөп. Олоххор ыарахан түгэн тирээтэҕинэ, сорох доҕоттор түҥнэри хайыһан кэбиһиэхтэрин сөп. Көмөҕө наадыйар кэмҥэр эйиэхэ илиилэрин уумматтар. Оттон чугас доҕоттор ыарахан да кэмҥэр эн аттыгар баар буолуохтара. Мэлдьи өйүү-өйдүү, күүс-көмө буола сылдьыахтара.  Маннык кэмҥэ дьиҥнээх доҕору сымыйа доҕортон арааран билиэххэ сөп.

      Дьиҥнээх доҕор куруутун чугас баар буолар, ыраата да сылдьан, мэлдьи сүрэххэр хатанар. Ол эрээри доҕордуу да дьоҥҥо өйдөспөт түгэн кэлээччи. Онно даҕаны дьиҥнээх доҕор эйигин хаһан да куһаҕаннык саныа суоҕа.

      Дьиҥнээх доҕор диэн бу олоххо саамай чугас киһиҥ буолар, олоҕуҥ тухары сиэттиспитинэн сылдьар киһиҥ.

 

Таптал диэн тугуй?

Иванова Юлия, 11 мат

 

         Таптал диэн таайыллыбат таабырын, киһи тылынан сатаан хоһуйбат иэйиитэ. Олоххо саамай суолталаах, босхо бэриллэр дьол. Ол эрээри, таптал сатамматах өттө эмиэ баар. Кимиэхэ эрэ дьоллонон ыллыыр олоҕун суолтата, кимиэхэ эрэ ытаан сордонор дьылҕатын эрэйэ. Бу барыта соҕотох киһиттэн тутулуга суох, таптал оруола икки киһиэхэ сытар.

         Бу олоххо киһи-киһи атын-атыннык таптыыр, араас өйдөбүлү өрө тутар. Ким эрэ сүрэҕэ төрөппүт дьонугар сытар, кимиэнэ эрэ оҕолоругар, кэргэнигэр, бииргэ төрөөбүттэригэр, оттон ким эрэ төрөөбүт дойдутун, сирин-уотун күндүргэтэр. Ол да буоллар, мин санаабар, бу олоххо саамай суолталааҕа – кыыс уолу, уол кыыһы ис-иһитэн сөбүлүү көрөн, ол санаатын биллэрээри, кини сүрэҕин кыайаары оҥорор быһыылара. Киһи бу олорор олоҕун биир киһилиин атаарар, ол киһитин  ис санаатыттан, майгытыттан-сигилититтэн, туттарыттан-хаптарыттан көрөн, кутунан-сүрүнэн ис-иһигэр киллэрэн сөбүлүүр дии саныыбын.

         В.С. Яковлев-Далан “Дьикти саас” сэһэнигэр Айталаах Кеша доҕордоһуулара, бастакы тапталлара ойууланар. Таптаабыт киһи өйө-санаата барыта кини туһугар долгуйа, санаарҕыы сылдьар буолар. Дьиҥнээхтик таптаһар дьон санаалара, олоҕу көрүүлэрэ, тускулара биир, тэҥ буолар дии саныыбын. Оччоҕуна эрэ кинилэр олохторун тэҥҥэ үллэстэн олороллор. Икки киһиттэн биирэ эрэ таптыыр буоллаҕына, туох да табыллыбат. Кешалаах Айта иккиэн кинигэни таптыыллар, элбэҕи ааҕаллар. Билиилэрэ-көрүүлэрэ, толкуйдара киэҥ. Элбэҕи кэпсэтэллэр, ырытыһаллар. Ол иһин кинилэр бастаан бэйэ-бэйэлэригэр тардыһаллар, онтон доҕордоһоллор.

Истиҥ доҕор таптыыр киһитигэр ыарахан кэмигэр көмөлөһөр, өйүүр-өйдүүр. Ол курдук, Кеша балыырга түбэспит кэмигэр чугас доҕоро Айта дьиэтигэр кэлэн аһаҕастык кэпсэтэр:  “Мин маҥнайгыттан да эн буруйа суоххар саарбахтаабат этим. Эн оҕолортон барыларыттан аһаҕас дууһалааххын, ол иһин көмүскэһэн быыһаатаҕыҥ дии.  Эн буруйуҥ суох, барыма, ” – диир. Онтон үөрэн, Кеша “сөп” диэбитин  бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалар.

          Тапталтан ураты бу сиргэ киһини дьоллуур туох да суох. Таптал туһугар киһи тосту уларыйыан да сөп. Таптыыр доҕор эйэҕэс тыла, үтүө сүбэтэ үчүгэйгэ тиэрдэр, үрдүккэ кынаттыыр.

 

Ньургуяна Кардашевская, 11 «б» кылаас үөрэнээччитэ

Таптал диэн тугуй?

Мин санаабар, таптал диэн итии-истиҥ сыһыан. Кини биир эрэ өрүттээх буолбатах, көрүҥэ араас. Бу санаан көрдөххө, төһөлөөх элбэх ырыа-хоһоон, номох айыллыбыта буолуой тапталы хоһуйан?

         Оттон мин дьиҥ кырдьыктык, ис дууһабыттан саамай таптыыр дьонум диэн күн сирин көрдөрбүт ийэлээх аҕам буолаллар. Ийэм миэхэ - тыыннаах таҥарам. Киниттэн ордук ким миигин маннык такайыай, сүбэлиэй-амалыай? Ийэбиттэн ырааттахпына, санаам ыарыыр курдук, кини сырдык мичээрин санаатахпына, ахтылҕаным өссө күүһүрэр.

         Алта сыл анараа өттүгэр биһиги дьиэ кэргэҥҥэ кыракый кыыс оҕо, балтым, кэлбитэ. Мин аҕабын кытта, кырачаан балтым сирэйин көрөөрү, балыыһа түннүгүн одуулаһа турарбыт бу баар курдук.

         Ийэм тэҥэ биир саамай таптыыр, күндү киһим аҕам буолар. Кылгас да кэмҥэ буоллар, аҕам миэхэ төһөлөөх үчүгэй өйдөбүлү хаалларбытай? Өссө кыра саастаахпыттан аҕам курдук буола сатыыбын. Билигин даҕаны оннук сыаллаах сылдьабын. Аҕам итэҕэлин, баҕа санаатын толорорго туруммутум. Аҕабыт билигин төһө даҕаны аттыбытыгар суох буоллар, биһиги кинини муҥура суох таптыыбыт уонна ахтабыт.

         Ол эрээри чугас дьүөгэлэрбин, доҕотторбун төрөппүттэрбинээҕэр итэҕэһэ суох сыаналыыбын. Кыра эрдэхпиттэн кинилэри кытта алтыһан төһөлөөх күнү-дьылы бииргэ аһарбыппыт буолуой? Оонньоон-көрүлээн ахан биэрэр этибит. Мин дьүөгэлэрим диэн мин олоҕум кэрэ бэлэхтэрэ. Ама кинилэрэ суох сылдьыам дуо? Быйыл бу дьиэ кэргэммиттэн, доҕотторбуттан, төрөөбүт дойдубуттан хайдах  арахсарбын сатаан санаабаппын. Окуолатааҕы сылларым түмүктэнэр кэмэ чугаһаатар-чугаһаан иһэр. Ол эрээри онтон санаабын түһэрбэппин. Кинилэри кытта төһө кыалларынан элбэх бириэмэни бииргэ атаара сатыыбын.

         Түмүкпэр чугас дьоҥҥутун харыстааҥ уонна сыаналааҥ диэн этиэхпин баҕарабын. Дьол диэн онно сыттаҕа: ийэлээх аҕа тапталыгар сууланан улаатыы.

 

Вилена Константинова, 11 «а» кылаас үөрэнээччитэ

 

Таптал диэн тугуй?

 

    Таптал – сир үрдүгэр баар саамай күүстээх иэйии, таайыллыбат таабырын, кинини кыайар туох да суох. Ким барыта бу олоххо таптал истиҥ иэйиитин билэр, кини аптаах алыба, абылаҥа, уостубат күүһэ киһи уйулҕатын таарыйар.

    В.С.Яковлев-Далан «Дьикти саас» сэһэнигэр оскуоланы бүтэрээри сылдьар биһиги саастыы оҕолор олоҕу анаарыыларын, бастакы сэмэй, килбик тапталларын, истиҥ доҕордоһууларын кѳрдѳрѳр. Сүрүн герой – Кеша Попов-Гассан. Кини бииргэ үѳрэнэр кыыһа Айтаны таптыыр. Айта – ылбаҕай, кѳнѳ, кѳрсүѳ майгылаах кыыс. Гассан кинини кытта аан бастаан библиотекаҕа кѳрсѳр, кинигэни иккиэн сѳбүлээн ааҕар буолан биир интэриэстэнэллэр. Ол аата, тапталга бастакы хардыы туох эрэ уопсай интэриэстээх буолууттан саҕаланар эбит дии санаатым.

Таптал – таайыллыбат таабырын. Ол курдук, Гассан Айтаҕа тапталын сатаан биллэрбэккэ эрэйдэнэр. Айта киниэхэ сыһыана арыт элэккэй, арыт тоҥуй. Бииргэ үѳрэнэр уоллара Толя эмиэ киниэхэ интэриэстээх. Киинэтигэр Толя Айтаны атаҕастыырга холонор, кинигэтигэр атын этэ. Мин санаабар, киинэтин аныгы кэмҥэ маарынната сатаабыттар курдук. Холобур, Толя бэйэтин балаһыанньатын туһанан, кыыс болҕомтотун тарда сатыыр. Ол эрээри, Айта – ѳйдѳѳх кыыс, тиһэҕэр Гассаны Толяттан ордорор, кинини талар.

Ѳссѳ биир киһи уйулҕатын таарыйар, толкуйдатар айымньы – Н.А.Габышев «Анфиса» диэн кэпсээнэ. Бу айымньыга таптал ханнык да мэһэйи билиммэтэ кѳстѳр. Кэпсээн сүрүн геройдара – Аркадий уонна Анфиса. Аркадий – студент уол, оттон Анфиса - таайа, ыаллара этэллэринэн, куһаҕан майгылаах, этиһиик, уоруйах, икки оҕолоох дьахтар. Кэпсээн устата сыыйа Анфиса оннук буолбатаҕа кѳстѳр. Аркадий аан бастаан кинини үчүгэй хаһаайка, оҕолоругар олус кыһанар истиҥ ийэ буоларын бэлиэтии кѳрѳр, онтон салгыы  кини сыһыана күүстээх тапталга кубулуйар. Устунан Анфиса оҕолорун наһаа сѳбүлүүр, кинини бэйэтин хайдах баарынан ылынар, таптыыр. Оттон Анфиса Аркадийтан сааһынан аҕа, ол иһин кинини оҕо курдук кѳрѳр. Ол да буоллар, Аркадий бэриниилээх таптала киниэхэ  да тиийиэ диэн ааҕааччы эрэнэ хаалар.

Түмүктээн эттэххэ, бу айымньылартан таптал хайдахтаах курдук күүстээҕин, ханнык да мэһэйи билиммэтин билиэххэ сѳп. Ордук «Дьикти саас» сэһэн, олох бары харгыстарын туоруурга кѳҕүлүүр буолан, оскуола, үѳрэнээччи диэн баарын тухары суолтата сүтүѳ, умнуллуо суоҕа.

 

Кристина Попова, 11 «б» кылаас

Таптал диэн тугуй?

 

         Таптал диэн саамай сырдык, ыраас, күүстээх иэйии буолар. Таптал баар буолан, биһиги бары баарбыт.

         Таптал диэн икки киһи сыһынынан муҥурдаммат. Ийэ, аҕа, эбэ, эһэ, быраат-балыс, убай-эдьиий таптала эмиэ баар. Эбэтэр ким эмит ыллыырын дуу, үҥкүүлүүрүн дуу наһаа сөбүлүөн, таптыан сөп. Холобур, мин үҥкүүлүүрбүн наһаа сөбүлүүбүн. Мин үҥкүүгэ тапталым 2007 сылтан саҕаламмыта. Ол кэмтэн ыла үҥкүү кэрэ эйгэтигэр уһуйуллабын.

         Мин таптыыбын олохпун, мин таптыыбын тулалыыр эйгэбин, таптыыбын чугас доҕотторбун, күндү дьоммун, мин таптыыбын бэйэлээх бэйэбин.

         Ол гынан баран, бу олоххо саамай күүстээх таптал диэн ийэ, аҕа таптала буолар дии саныыбын. Кинилэр сылаастарыгар, тапталларыгар угуттанан биһиги улаатабыт. Кинилэр эйиэхэ төһө улахан тапталы биэрэллэр да, оччону эн тулалыыр эйгэҕэр биэрэҕин. Мин бу олоххо туохтааҕар да ордук күүскэ дьиэ кэргэммин таптыыбын.

         Мин махтанабын дьылҕабар маннык үчүгэй төрөппүттэрдээхпин иһин, бырааттаах балтым, чугас дьонум баалларын иһин. Кинилэртэн мин билэбин бу олоххо таптал диэн баарын.

         Тапталы харыстааҥ, тапталы сыаналааҥ, кини эрэ баар буолан, биһиги баарбыт.

 

Ариана Сивцева, 11 «а» кылаас үөрэнээччитэ

 

Доҕордоһуу диэн тугуй?

Доҕордоһуу диэн, мин санаабар, икки эбэтэр элбэх киһи, бэйэ-бэйэлэрин ѳрүү ѳйдѳһѳн, бииргэ сылдьалларын этэллэр. Ханнык баҕарар киһи олоҕун устатын тухары үгүс киһини кытта алтыһар, ол эрээри дьиҥнээх доҕор диэнэ аҕыйах буолар. Тоҕо диэтэххэ, ѳс хоһоонугар этиллэрин курдук, «атас туһугар атах тостор, доҕор туһугар тобук туллар», ол эбэтэр, ыарахан түгэҥҥэ эрэ биллэр ким дьиҥнээх доҕор буолара.

       Саха норуотун талааннаах суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан «Дьикти саас» сэһэнигэр эмиэ биһиги курдук оскуоланы бүтэрээри сылдьар оҕолор бэйэ-бэйэлэрин кытта истиҥ   доҕордоһууларын ойуулуур. Сүрүн герой Кеша Попов-Гассан – бэйэтэ олох туһунан туспа толкуйдаах, элбэҕи ааҕар, хорсун санаалаах уол. Кини доҕотторо эмиэ бэйэтин курдук кинигэни сѳбүлээн ааҕар оҕолор: Саша Мандаарап, Айта Бархатова. Айталыын аан бастаан библиотекаҕа билсэллэр, онтон ыла улам доҕордоһон бараллар. Оттон Сашалыын олох кыра эрдэхтэриттэн бииргэ сылдьаллар, сайын аайы окко үлэлииллэр. Ваня Халдаевы кытта ыаллыы олороллор. Киниэхэ үѳрэҕэр ыарырҕатарын иһин кѳмѳлѳһѳр. Гассан доҕотторугар бэриниилээҕэ кулуупка буолбут охсуһууга кѳстѳр. Тѳһѳ да сѳбүлээбэтэр, уолаттара ыҥырбыттарыгар барсар. Уонна охсуспатах эрээри, тэҥҥэ буруйданар. Санаата түспүт кэмигэр доҕотторокиниэхэ кэлэ сылдьаллар, аралдьыталлар, өйөбүл буолаллар. Сөптөөх быһаарыныы ылынарыгар өй угаллар.

         Мин санаабар, билигин сорох оҕолорго доҕордоһуу ѳйдѳбүлэ арыый атын: туоххун эмэ уларсар, тугу эмэбэрсэр эрэ буоллаххына, эйигин кытта доҕордоһоллор. Ол иһин быһыылаах, билиҥҥи оҕо үксэ баай, элбэх харчылаах буолуон баҕарар, онно тардыһар.

         Биир интэриэстээх оҕолор эмиэ доҕордоһоллор, холобур, үҥкүүгэ, ырыаҕа сылдьар буоллахтарына. Маннык доҕордоһуу быдан үчүгэй, истиҥ,  туһалаах буолар дии саныыбын.        

         Бу сэһэни ааҕан баран, мин оҕолорго Гассан, Айта, Саша Мандаарап курдук доҕордоноллоругар баҕарыам этэ. 

 

 

Дьол диэн тугуй?

Маша Сивцева, 11 мат кылаас

         Мин санаабар, дьол диэн киһини үөрдэр, наһаа ыраас, киһи тылынан сатаан эппэт өйдөбүлэ. Киһи-киһи дьолу арааһынайдык ылынар уонна сыаналыыр. Холобур, кимиэхэ эрэ ыт оҕотун бэлэхтээтэхтэринэ, ону кини дьолунан ааҕар. Оттон ким эрэ чугас дьоно доруобайдарыттан, үөрэ-көтө сылдьалларыттан дьоллонор.

         Ол эрээри, дьол ардыгар эмискэ күлүм гынан кэлэн ааһар, күнү быһа дьоллоно сылдьыбаккын. Сороҕор дьол кэллэҕинэ, киһи сатаан тыла өҕүллүбэт. Куоттаран да кэбиһиэххин сөп. Дьолтон киһиэхэ  араас иэйии уһуктар: ким эрэ дьоллонон ытыан сөп, сорох киһи биллэрбэккэ иһигэр тутуон эмиэ сөп.

Мин дьоммор, доҕотторбор наар дьолу эрэ баҕарабын, тоҕо диэтэххэ, аан дойду барыта дьолтон тутуллан турар. Мин санаабар, дьолго барыта баар: доруобуйа, олох уйгута, таптал уонна доҕоттор.

Сорох дьон дьолу үчүгэйдик өйдөөн көрбөттөр. Биһиги бу тыынарбыт, хаамарбыт-сүүрэрбит, көрөрбүт, саҥарарбыт, үөрэрбит – барыта дьол дии саныыбын. Сорох дьоҥҥо итилэртэн туга эрэ суоҕа буолуо дии. Ону биһиги улаханнык сыаналаабаппыт, суолта биэрбэппит. Мин бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын, тоҕо диэтэххэ, төрөппүттэрим, убайдарым, чугас дьонум, доҕотторум аттыбар үөрэ-көтө сылдьаллар.

Тулалыыр эйгэбитин таптыаҕыҥ, харыстыаҕыҥ!

 

Дима Скрябин, 11 «а» кылаас үөрэнээччитэ

 

Таптал диэн тугуй?

 

          Таптал диэн тугун былыр-былыргыттан киһи аймах үгүс үтүѳ ѳйдѳѳхтѳрѳ, бэрт мэйиилээхтэрэ толкуйдуу, быһаара сатыыллара, элбэхтик мѳккүһэллэрэ. Конфуцианство диэн былыр Кытайга уонна Илин Азияҕа 1000 сыл устата баһылаабыт философскай системаны тѳрүттээбит Конфуций таптал туһунан маннык толкуйдуура: «Таптал – олоххо кутуллар эбиилик (приправа), аһытыан да сѳп, минньигэс оҥоруон да сѳп». Оттон Оскар Уайльд, Ирландияттан тѳрүттээх викторианскай эпоха биллиилээх суруйааччыта: «Ханнык даҕаны наука быһаарбатах кѳстүүтүн таптал эрэйэ суох быһаарар», - диирэ.

          Оттон мин санаабар, таптал элбэх кѳстүүлээх: табаарыска таптал, тѳрѳѳбүт дойдуга таптал, тѳрѳппүттэргэ таптал о.д.а. Оннук таптал араас кѳстүүтэ В.С.Яковлев-Далан «Дьикти саас» сэһэнигэр киэҥник арыллар. Сүрүн герой Кеша Попов-Гассан кинигэ ааҕарын олус таптыыр, бэйэтин тылынан эттэххэ, «кинигэни арыйдахпына, тугу барытын умнабын» диир. Олох бары кѳстүүлэрин кини таптыыр геройдарын быһыыларынан сыаналыыр: «Ыстаал хайдах хатарыллыбыта» Павка Корчагинын, «Тиэриллибит кырыс» Макар Нагульновын холобурунан. Кырдьыгы таптыыр, ол туһугар туруулаһар: «Туох барыта чуолкай буолуохтаах: албын-кѳнѳ, кырдьык-сымыйа, үрүҥ-хара икки ардыларыгар чуолкай кыраныыссалаах буолуохтаахтар, бэйэ-бэйэлэригэр сыыйа кубулуйуо суохтаахтар».  Тѳрѳѳбүт тылын таптыыр, ол иһин кыргыттар нууччалыы булкуйан саҥаралларын сүѳргүлүүр. Олоҥхо имэҥнээх-илбистээх тылын тартаран истэр. Табаарыстарын таптыыр, холобур, Саша Мандаарабы. Гассан «кинини кытта эһэ арҕаҕар киирэрбин да куттаныам суох этэ» диир. Дьиҥнээх доҕор итинник буолуохтаах дии саныыбын. Оттон Гассан Айтаҕа таптала олус килбик, сэмэй, ол эрээри тугу барытын тулуйар ураты күүстээх. Ол курдук туора дьон хобун-сибин, ардыгар ѳйдѳспѳт буолууну, күнүүнү барытын тулуйар. «Айтаттан атын кыыс тѳһѳ да ыарахан кэмҥэр, кыбыстар аатыран кэлэн маннык санааҕын чэпчэтэрэ биллибэт»  диэн олус сыаналыыр.

          Түмүктээн эттэххэ, таптал диэн киһини киһи оҥорор күүстээх иэйии, ол иһин ону харыстыахха, онно олох устата тардыһыахха наада. Кини кѳстүүтэ араас, ону таба ѳйдѳѳтѳххѳ, олоҕуҥ дьоллоох буолуо дии саныыбын.

 

Анжела   Степанова,   7 «б» кылаас үөрэнээччитэ

                                        Мин талар идэм – учуутал

               Мин уһуйааҥҥа сылдьар эрдэхпинэ, оскуолаҕа үөрэниэхпин олус баҕарар этим. Оскуола оҕолоро өйдөөх, дьоллоох баҕайы курдук көстөөччүлэр. Мин маҥнайгы кылааска киирэр кэмим кэлэн, үөрэнээччи буоламмын, наһаа үчүгэй, эйэҕэс, үтүө санаалаах учууталлар, оҕолору төрөппүт оҕолорун курдук кэтээн-манаан, көрөн-истэн, өй-билии бэлэхтииллэр эбит диэн билбитим.

                Ханнык баҕарар киһиэхэ бастакы оскуола, маҥнайгы учуутал кини инники үөрэҕэр, олоҕор, дьылҕатыгар ураты суолталаах дииллэрин курдук, мин олохпор “үөрэх”, “оскуола”, “учуутал” диэн тыллар инники миэстэҕэ тураллар.

               Мин учуутал үлэтин сөбүлүүбүн, тоҕо диир буоллахха, бу идэ үлэһиттэрэ дьону кытта уопсай тылы булаллар, сүбэ-ама биэрэллэр. Кинилэр дьиэ кэргэҥҥэ чиэһинэй, үтүө, күүстээх киһини иитэргэ көмөлөһөллөр.

               Улаатан баран, мин хайаан даҕаны учуутал буолуоҕум. Татьяна Васильевна – ирдэбиллээх учуутал. Кини уруоктара чопчу аналлаах-соруктаах, дириҥ ис хоһоонноох, үрдүк иитэр суолталаах буолаллар. Уруогу таһынан араас интэриэһинэй кылаас чаастарын, төрөппүттэргэ анаан бэсиэдэлэри ыытар. Ону таһынан хас биирдиибит дьиэтигэр сылдьан, дьиэтээҕи усулуобуйабытын билсэн, дьоммутун кытары үөрэхпит туһунан кэпсэтэр, общественнай миэстэлэргэ сылдьыы бэрээдэгэр үөрэтэр, ыалдьан үөрэҕэр ситиспэт оҕолорго эмиэ болҕомто уурар. Киниттэн хаһан баҕарар кэлэн ыйытыаххын, сүбэлэтиэххин сөп. Итинник дьон наар олоҕуҥ суолун таба тайанарга көмөлөһөллөр.

               Мин кыра эрдэхпинэ оонньуур дуоскалаах этим. Онно наар оскуолалаах оонньооччубун. Бэйэбин учуутал курдук сананан баран, оонньуурдар иннилэригэр уруок ыытарбын олус астынар этим.

               Олоххо наһаа элбэх интэриэһинэй идэ баар. Ол иһин бэйэҕэр сөптөөх идэни булар ыарахан. Үлэни талар киһи кыаҕыттан, дьоҕуруттан тутулуктаах.

               Учуутал үлэтэ диэн, биллэн турар, олус түбүктээх, улахан эппиэтинэстээх үлэ. Ардыгар киһи бэйэтин туһунан толкуйдуур, саныыр бириэмэтэ да суох буолар. Учууталлар биэрэр билиилэрэ, сүбэлэрэ-амалара хас биирдиибит олоҕор олус туһалаах буолар. Учуутал - саамай эйэҕэс, үтүө санаалаах киһи. Мин эмиэ, улаатан баран, хайаатар даҕаны кинилэр курдук учуутал буолуоҕум.

 

 

 

 

 

 

Оля Толстоухова, 11 “б” кылаас үөрэнээччитэ

Дьиҥ таптал диэн бу олоххо баар дуо?

 

Дьиҥ таптал диэн ып-ыраас, сып-сырдык, истиҥ сыһыан буолар. Таптал диэн киһи олоҕор биир саамай дьикти, кэрэ, умнуллубат кэм. Дьиҥнээх таптал туох да албына, харата суох буолуохтаах. Киһи таптыыр киһитигэр эрэниэхтээх. Ол гынан баран, таптал эмиэ ыарахан түгэннэрдээх  буолар. Кыраттан этиһэн ылыы, сыыһа өйдөһүү баар буолуон сөп. Ол ону барытын толлубакка, тостубакка эрэ аһарыахха наада. Син-биир киһи олоҕор ыарахан баар буолар. Киинэҕэ курдук буолбатах. Таптыыр киһиҥ эйигин өйдүөхтээх, өйүөхтээх. Ыарахан күннэргэ наар аттыгар баар буолуохтаах.

Мин санаабар, дьиҥ таптал диэн бу олоххо баар. Биирдэ эмит таһырдьа тахсан баран көрөөччүбүн ээ: кырдьаҕас оҕонньордоох эмээхсин, бэйэ-бэйэлэриттэн тутуһан, аргаайдык хааман иһэллэрин. Оччоҕо испэр үөрэ санааччыбын, дьэ, дьиҥнээх таптал бу олоххо баар эбит диэн. Кинилэр олохторун бэйэ-бэйэлэригэр анаабыт дьон буоллахтара. Таптыыр буоланнар, туох баар ыараханы барытын тулуйан, бачча саастарыгар диэри бииргэ буоллахтара.

Таптал диэн киһи дьылҕатыгар саамай суолталаах, күндү иэйии. Мин таптал баар диэҥҥэ итэҕэйэбин. Бэйэм улаатан бараммын, дьиҥнээх тапталбын булуом, дьоллоох олоҕу олоруом диэн эрэнэбин.

 

 

 

 

Саша Федоров, 11 «мат» кылаас үөрэнээччитэ

Үлэ киһи олоҕор суолтата

      Үлэ киһини аһатар-таҥыннарар, киһи оҥорор, үлэ киһини киэргэтэр. Ол курдук, хас биирдии киһи дьылҕа хаан ыйааҕынан ыйыллан, бу орто туруу-бараан дойдуга үлэлээри-хамсаары, бэйэбит кэннибититтэн кэнэҕэски кэлэр ыччаттарбытыгар тугу эрэ айан хааллараары үлэлиибит, үлэлии да туруохпут.

Үлэ диэн дьол! Киһи үлэлээтэҕинэ эрэ сөптөөх олоҕу олордум диэх тустаах. Үлэлээтэхпитинэ эрэ бу олоххо тугу эмит ситиһиэхпит. Үлэһит киһи туохха да тэҥнэммэт сыаналаах. Үлэлиир эрэ киһи бу олоххо дурдалаах-хаххалаах, инникигэ эрэллээх буолар. Кини бэйэтин эрэ туһугар буолбакка, дьон туһугар эмиэ үлэлиир буоллаҕына, улахан суолталанар. Үлэлиир киһи эт илиитинэн тутан-хабан, сыыһан-табан, сатабыла элбиир, билиитэ чиҥиир.

  Киһи сөбүлүүр, астынар-дуоһуйар идэтин таба таллаҕына, элбэҕи ситиһиэх тустаах. Холобур, мин электромонтёр идэтин баһылаан, тимир тыҥырах кэтэн, элбэх ыалга сырдык-сылаас уоту киллэриэм этэ диэн баҕа санаалаахпын.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПЕДАГОГИКА ДАЛАНА 

 

Алексеева Кристина, 8 «в» класс

 

Что такое дружба?

Что такое дружба? Для меня дружба-это, прежде всего,  поддержка близкого человека и твердая уверенность в том, что он придет на помощь в трудную минуту. Настоящий друг не умеет завидовать, обижать или причинять боль.

Друг способен простить все твои ошибки. Настоящий друг – это тот человек, с которым вы не будете скучать. И в радости, и в горести рядом с нами должен находиться только преданный и верный друг. Мне кажется, что в дружеских отношениях должно быть доверие друг к другу. Важно понимать, что друг - это не идеальный человек, он тоже может совершить ошибки и глупые поступки. Главное, чтобы друг умел не только прощать, но и поддержать.

Ни один человек в мире не может прожить в одиночестве. В литературе есть множество примеров, как тяжело человек переживает одиночество. Например, Робинзон, который попал на остров  и 18 лет прожил в одиночестве. И мне бы очень хотелось, чтобы в своей жизни я тоже могла бы с гордостью сказать: «Да, у меня есть настоящий друг!» Вот тогда я поистине буду счастлива. Берегите друзей и цените их за то, что они у вас есть.

 

Артемьева Алена, 8 «в» класс

 

Что такое настоящая дружба?

Настоящая дружба - это когда вы с друзьями не ссоритесь, храните тайны друг друга. Настоящие друзья всегда помогут в трудную минуту.

У меня есть настоящий друг. Для меня достаточно того, что мы остаёмся друзьями даже тогда, когда ссоримся. Мы дружим с детского сада. Друзья должны заботиться друг о друге, как   мы делали, когда учились в    7 «в» классе. Мы всем классом всегда навещали одноклассника, когда он болел. К сожалению, он редко учился с нами по состоянию здоровья. Мальчики никогда не забывают своего друга. Общаются с ним и делятся своими новостями. Я считаю, что это  пример настоящей дружбы.

Я думаю, у каждого должны быть верные друзья. Если вы поссорились со своим другом, то обязательно помиритесь. Ведь дружба важна, помогайте друг другу в трудные времена. И если друг доверяет вам свою тайну, не рассказывайте его другим людям. Любите своих друзей. Одному человеку трудно на свете, а если есть друзья,  то любые трудности можно преодолеть.

 

 

Диодорова Аня, 11 «а» класс

Что такое любовь?

Я думаю, любовь-это самое прекрасное чувство. Понятие любви очень многогранно. Любовь к родителям, к природе, к другу, к родине. На данный момент я считаю, что любовь к Родине- самое важное. Любовь к Родине-это, в первую очередь, уважение  к своей семье и тому месту, где ты появился на свет и живешь. Мы должны защищать всегда и везде, должны знать ее историю и героев.

К теме любви к Родине обращались многие писатели родной, русской, зарубежной литературы. Я прочитала роман Василия Семеновича Яковлева-Далана «Дьикти саас», где ярко раскрывается тема Родины. Я могу с уверенностью сказать, что в этом романе изображается настоящая любовь к Родине. Выпускники школы, совершенно юные люди, чтобы принести пользу Родине, своему народу, остались работать в колхозе. Они всем классом взялись изучать историю своего наслега и района, тем самым показали свое уважение и любовь к Родине.

Но не все так любят свою родину. Пример неверности Родине мы можем наблюдать в романе Александра Сергеевича Пушкина «Капитанская дочка». В этом романе один из главных героев-Алексей Швабрин из-за трусости переходит на сторону врага, тем самым Швабрин предает не только Родину, но и любимую девушку, друга, всех обитателей Белогорской крепости.

Пока наш народ будет любить и уважать свою Родину, наша страна будет жить, она будет оставаться нашим родным домом.

 

 

 

 

 

 

                     Дуранова Нарияна, 8 «в» класс

 

Что такое настоящая дружба?

                                                                   

Счастлив тот человек, который может сказать, что у него есть настоящий друг. В нашем мире истинная  дружба встречается очень редко.

Но если у тебя есть  такой друг, то эту дружбу нужно беречь. Друг должен быть рядом, когда у тебя трудные времена. Когда ты искренне дружишь, каждый готов пожертвовать собой ради друга. Именно истинный товарищ никогда не посоветует ничего плохого, не совершит подлости, не сделает тебе больно.

И мне бы очень хотелось, чтобы в своей жизни я тоже могла бы с гордостью сказать: «Да, у меня есть настоящий друг». Берегите друзей и цените их за то, что они у вас есть.

 

Моя будущая профессия

 

Дьячковская Мила,11 «б» класс

 

Сейчас сложно выбирать профессию. Профессии, востребованные сегодня, через несколько лет станут ненужными, потому что все стремительно меняется. На смену одним профессиям приходят новые.

В этом году я оканчиваю школу. Меня волнует вопрос, кем я стану. Я хочу стать учителем физкультуры или тренером. Сегодня мало кто мечтает об этой профессии. Я считаю, что учитель всегда будет необходим обществу. Думаю, что я смогу помочь детям стать сильными, выносливыми, смогу воспитать их уверенными, смелыми. Поэтому я хочу заниматься этим делом. Профессию нужно выбирать по своим убеждениям, по своему характеру, тогда она будет приносить радость и удовлетворение.

 

Килибеева Алина, 9 “а” класс

 

Каким я вижу село через 20 лет?

Через 20 лет я вижу не то село, в котором мы сейчас живем. Все изменится кардинально: высокие здания, летающие машины, фиолетовые облака.

Люди будут дружить с роботами, работать будут через интернет. Вместо сегодняшних телефонов, гаджетов будут предметы, как ручки с антеннами, с помощью которых можно будет писать, звонить, общаться, играть и учиться. Если нажать на кнопку ручки, то в воздухе перед человеком появится экран, который будет виден только владельцу ручки.

Дома будут все из стекла, высокие и белые. Вместо обычных скачек лошадей будут проводиться гонки летающих машин.

Вместо привычных продуктов вся еда будет упакована в серебряные пакеты.

Всё будет комфортно, качественно и надежно. Но... не будет ни зеленой травы на земле, ни поющих птичек , ни чистой прозрачной воды- всё будет искусственным.

Через 20 лет будет красиво, чисто, люди будут жить долго и богато, но , я думаю, многие будут вспоминать с ностальгией  о своем прошлом.

 

Макарова Дуня,1 1 «б» класс

Что такое счастье?

 

 

Что такое счастье? У каждого человека свой ответ на этот вопрос. Для меня счастье – это когда я вижу улыбку на лице мамы, когда все мои близкие здоровы, когда со мной рядом мои верные друзья.

Я самый счастливый человек на этом свете. Потому что у меня есть все. Когда родные тебе люди рядом с тобой и ты можешь слышать их, прикасаться к ним, чувствовать тепло, исходящее от них – это и есть истинное счастье. Мне ничего больше не надо. Я считаю, что каждый человек достоин того, чтобы быть счастливым.

 

 

Никитина Алина, 11 “а” класс

 

Что такое счастье?

Счастье-это те мгновения жизни, когда все твои мечты, стремления и ожидания вдруг сбываются. Счастье может нас достичь когда угодно и где угодно. Оно может быть в материальных ценностях, в уюте родного дома, во взаимности любимого человека. У каждого человека- свое личное проявление счастья в зависимости от его жизненной ситуации.

Счастье у каждого свое. Пример счастливого героя можно найти, прочитав роман великого русского писателя Л.Н.Толстого. Автор рассказывает о детях, которые чувствовали себя счастливыми, когда представляли себя Робинзоном, садились на землю и воображали, то плывут “на рыбную ловлю”, когда “ в долгие зимние вечера мы накрывали кресло платками, делали из него коляску и отправлялись в дорогу” Писатель показывает, что детей объединяет общая фантазия, сила воображения, творчества-это и делает их счастливыми.

Что такое счастье? Я могу объяснить на личном примере. Хорошо помню тот день, когда в доме появилась собака. Вернувшись из школы, я увидела бегущего навстречу серого щенка. Чувство изумления, восторга и неожиданности - всё это и было состоянием счастья. В этот момент я осознала, как хорошо понимают мои мечты родители, как они стремятся сделать меня счастливой.

Если бы не было на свете чувства счастья, то жизнь была бы скучной, безрадостной, неинтересной.Поэтому надо стараться не только самому быть счастливым, но и приносить счастье другим.

 

 

Скрябин Кеша, 11 “а” класс

 

В чем смысл жизни

Каждый человек  размышляет о смысле своей жизни. Эти рассуждения подробно излагаются в различных вероисповеданиях.  Например, в буддизме хотят достичь нирваны т.е. просветления, а именно  это хотят достичь, потому что сама жизнь, по их мнению, страдание. Основатель буддизма Гаутама Будда до взросления  жил во дворце, ни раз не выходя на улицу, (его отец боялся показать ему внешний мир и т.п.), но однажды ,выйдя на улицу, он узнал все : о болезни и бедности , о несправедливости  и зле и пр. После Гаутама 30 лет медитировал в священном дереве Бодхи,он стал Буддой (Просветленным). Вот таков смысл жизни буддистов- они должны ,пройдя все препятствия, достичь нирваны.

Смысл жизни у христиан является то, что они не должны совершать грех, д олжны любить Бога, должен быть у них страх перед богом (либо он вездесущ). Если они и совершают грех, то должны исповедоваться  (по правос. Причащения,  а по катол. Евхаристия), а все они это совершают для того чтобы не попасть в ад, а хотят попасть в рай. Вот в этом и смысл жизни у христиан,  они не хотят попасть в ад и делают доброе дело, чтобы после смерти попасть в рай.

Смысл жизни у мусульман заключается в том, что они считают, что Аллах даровал им жизнь и молятся о дарованной жизни, они  ,как  и все верующие ,живут и верят. А также как и в христианстве, верят в существование  Джаннат и Джаханнат (ад и рай).

В современном мире, где люди перестали верить в бога, смыслом жизни у каждого человека является то, что нужно работать, учиться и т.п. , т.е. жить хорошей жизнью. Смыслом жизни еще является мораль – добро и зло,  и потребности чего-то, напримеp, жить хорошо без никаких неудач и несчастий.

Смысл жизни для каждого человека считается хорошо жить,  ведь не зря говорят,  когда человек чем-то страдает, он теряет  смысл жизни. Смыслом жизни у каждого является хорошо жить, без страданий и без несчастий. Я считаю,  что смысл жизни заключается в счастливой семье: в счастье родителей, детей, в здоровье, в том, что каждый человек должен делатьчто-то хорошее, полезное для своей Родины.

 

Слепцова Наташа, 8 «в» класс

 

Что такое счастье?

 

Для меня счастье – это мои родители, мои друзья. Видеть их здоровыми, радостными - это и есть мое счастье.

По – моему,  для счастья нужно только это, все остальное неважно. Если у тебя есть любимая  семья и верные друзья, ты будешь самым счастливым человеком. В  наше время мало людей, которые поддерживают в трудную минуту, таких людей нельзя называть близкими людьми. Не у каждого человека есть лучший друг. Его найти очень сложно.

Для счастья много не надо. Мы все пришли в этот мир, чтобы жить, радоваться, получать удовольствия от жизни.  Некоторые люди думают, что счастье- это деньги и богатство. По- моему, это не так. Да, я знаю, сейчас без денег прожить невозможно, их тоже не просто найти, деньги надо заработать. Но все же их количество - это не цель жизни и оно не определяет человеческое счастье. Можно быть очень богатым и не иметь друзей, семьи, любимого дела . Вообще, состоятельные люди чаще всего одиноки. А может ли быть счастлив тогда этот человек? Моральное удовлетворение , тепло в душе, радость в сердце, любовь, дружбу  невозможно купить за деньги.

Я считаю, что жизнь прекрасна, если ты счастлив. Я хочу, чтобы все люди были счастливы. Я счастлива.

 

 

Старостина Лида,11 "б» класс

 

Что такое любовь?

Для начала можно сказать, что у  любви есть много значений. В реальности с любовью приходит не только радость, но и горе. Жизнь не так сладка, как сахар в фильмах, поэзии, стихах и, наконец, в сказках.

Мы иногда не выбираем  любовь по разуму, потому что любовь выбирает сердце и оно не всегда бывает взаимной. Есть много цитат о любви, одна из них - "Мир создан из мужчин и женщин".  Это показывает, что благодаря любви мир существует. Но и есть такие случаи, когда любовь отнимает жизнь.

Если хочешь знать самое большое счастье,  чувствовать, что тебя любят, тогда найди того самого единственного. Но всё же не стоит забывать, что любовь нас окружает везде, только нужно раскрыть глаза шире  и увидеть тот свет от любви, который  приносят нам родные люди. Любовь -  это одно из самых красивых чувств, которыми  нас наделил сам Бог. Если ты хоть раз в жизни почувствовал радость, смех, внимание, заботу и любовь, то ты самый счастливый человек.

Любовь  дает силы идти вперед к  целям и победам.

Цените близких, любите родных и друзей, дорожите ими и своей жизнью. Ведь все, что нас окружает, создано  любовью наших предков.

 

 

Тихонова Анюта, 8«в»класс

 

Что такое счастье?

Счастье - это чувство и состояние полного, высшего удовлетворения, успех, удача.

Каждый человек имеет право на свое счастье. Счастье может быть очень разным. Для одних счастье – это много денег, а для других счастье – это здоровье семьи и близких. Каждый человек представляет счастье таким, каким он хочет его видеть. Лично для меня счастье – это видеть рядом любимых, родных и близких мне людей. Видеть их улыбки и слышать их смех. Я считаю, что свое счастье нужно достичь, заслужить. Надо бороться за него. Это твоя жизнь, и за тебя его никто не отыщет и не отдаст свое, лишившись своего.

Мы желаем счастья друг другу в день рождения, в праздники, либо в будничные дни. Наверное, трудно найти открытку без слова «счастье».

Но иногда бывает в нашей жизни, что в один день для нас «счастье»- это любовь, в другой день, это благосостояние и деньги, а в третий день -  это здоровье, жизнь. В разные моменты нашей жизни мы принимаем разные значения этого слова. В жизни у каждого из нас бывают взлеты и падения.

 

Что такое счастье?

 

Толстоухова Оля,11 «а» класс

 

Что же такое счастье? Счастье не описать словами. Это мгновения, кадры из жизни, которых считаем самыми ценными и которые мы вспоминаем с улыбкой на лице.

Счастье – это улыбка родителей, радость друзей. Человеку не надо очень много для счастья. Достаточно того, чтобы тебе улыбались. Тогда и мир станет ясным, красочным. Если люди всегда будут улыбаться друг другу, то будет абсолютно другая картина. Мир пополнится разнообразными красками и эмоциями. Ведь бывает очень хорошо, когда смотришь, как твои друзья, родственники весело смеются или разговаривают. В такие моменты они искренне улыбаются, забыв обо всем, что их тревожит. Тогда так тепло и радостно становится на душе и приятно за всем этим наблюдать. Это и есть счастье.

Счастье состоит из мелочей. Это мгновения, которые надо ценить.

 

 

 

 

 

Флегонтова Лия, 8 «в» класс

 

Что такое счастье?

 

Что такое счастье? Думаю, многие люди задумывались над этим вопросом. И у каждого человека есть свое определение счастья.

Если заглянуть в толковый словарь, там будет написано: 1) Счастье- это чувство и состояние полного, высшего удовлетворения. 2) Счастье- это успех и удача. Кто- то скажет, что у человека, у которого есть богатство, власть, награды, почести, слава- это счастливый человек. Но даже человек, у которого все это есть,  может завидовать тем, у кого их нет.  Еще очень важно иметь работу, которая тебе интересна, свободное время, которое можно провести в соответствии со своими желаниями, семью, которая всегда тебя поддержит.

Лично для меня счастье- близкие люди, интересные занятия, развитие, возможность учиться новому. Аристотель считал, что секрет счастья  кроется в самореализации человека. Только тот, кто познал себя, свое предназначение и раскрыл свой потенциал, может быть по- настоящему счастлив. И действительно, занятие любимым делом делает нас счастливыми.

Если вы не знаете или не можете объяснить понятие счастья, то об этом даже не стоит и говорить, а нужно просто жить, наслаждаться каждым днем, радоваться солнцу, природе, окружающему миру и людям. Если следовать этому, то счастье возникает само по себе, тихо и незаметно, главное условие- это верить и ждать.

Вообще вопрос «Что такое счастье?»- скорее философский. Еще с древних времен мудрецы пытались познать его. И сколько будет существовать человечество, столько оно и будет искать ответ. Думаю, что ответа-то и нет. Пусть над этим думают мудрецы, ученые- да, кто угодно. Я- то точно знаю, что счастье есть и не быть его не может!

 

Что такое счастье?

Фомина Паша, 8 «б» класс

 

Я хочу рассказать вам о счастье. Слово счастье каждый человек понимает по- своему. Для кого- то это богатство, для других здоровье, мир над землей, а для меня- это видеть счастливые лица своих родных и знакомых.

Определить его, потрогать, пощупать невозможно, но можно его ощутить. А ощущение- это вещь индивидуальная. Как говорят в народе: «Кому хлеб сладкий, кому жемчуг мелкий».

Счастье может проявляться в разных вещах. Например, Акакий Акакиевич Башмачкин из повести Н.В.Гоголя «Шинель» становится счастливым, когда у него появляется новая шинель, намного лучше прежней, ведь до этого у него было лишь изношенное пальто, которое невозможно было даже починить. Вместе с новой шинелью у Башмачкина появляется новая жизнь. На него сослуживцы уже смотрят как на равного себе, даже его пригласили на праздник.

Как мне кажется, счастье- это положительное чувство, радость в душе от того, что у тебя здоровые родители, родной очаг, настоящие друзья. По- моему счастье- это когда ты каждый день радуешься жизни.

Счастье- это очень хорошее и ценное чувство, на которое имеет право каждый человек на земле.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ИҺИНЭЭҔИТЭ

Еремеева С.И. Киирии тыл…………………………………… 3-5

Еремеева С.И. В.С. Яковлев-Далан – педагог………………. 6-13

„ДЬИКТИ СААС“ АХТЫЛҔАНА

Александров Коля. Что такое любовь? ................................... 13-14

Верховцев Валентин. Что такое любовь? ............................... 14-15

Оконешников Коля. На кого я хочу быть похожим? ............. 15

Оконешников Коля. Как мы представляем коммунистический

труд? ............................................................................................ 16

Оконешников Коля. Мин Чурапчыны 1980 сыллаахха көрүүм....16-17

Потапова Шура. Чурапчы 1980 сыллаахха.............................. 17-18

Яковлев Вася. Чурапча через 20 лет.........................................18-19

Что такое любовь? ..................................................................... 19-20

Что такое любовь? ..................................................................... 20-24

ЭРДЭТЭЭҤҤИ СУРУЙУУЛАРТАН

Петрова Марфа. Эдэр саас, дьикти саас……………………… 24

Яковлева Анюта. Дьикти саас………………………………… 24-25

Горохова Нарыйа. Оскуолабынан киэн туттабын…………… 25-27

Гуляева Надя. Кинигэни ааҕыҥ, кинигэни таптааҥ…………. 28-29

АЙЫМНЬЫНЫ ЫРЫТЫЫ

Макарова Дуня. Туматтар тоҕо эстибиттэрий?....................... 29-31

Флегонтова Света. Үтүөҕэ иитэр айымньылар…………….... 31-33

ДАЛАН ҮӨРЭНЭЭЧЧИЛЭРЭ – „ДЬИКТИ СААС“ ОҔОЛОРО

Ефремов Филипп. Арҕаа түөлбэ киэн туттар киһибит............ 33-35

Оконешникова Влада. Мин эһэм – Гассан................................ 35-37

ДАЛАН ПЕДАГОГИКАТА

Дьячковская Мила. Таптал диэн тугуй? .................................. 37-38

Ефремова Илона. Дьол диэн тугуй? ......................................... 38-39

Ефремова Рена. Дьикти саас...................................................... 39

Захарова Диана. Дьол диэн тугуй? ........................................... 40

Захарова Наташа. Дьиҥнээх доҕор диэн кимий? .................... 40-41

Иванова Юлия. Таптал диэн тугуй? ......................................... 41-42

Кардашевская Ньургуяна. Таптал диэн тугуй?........................ 42-43

Константинова Вилена. Таптал диэн тугуй? ........................... 43-45

Попова Кристина. Таптал диэн тугуй? .................................... 45

Сивцева Ариана. Доҕордоһуу диэн тугуй? ............................. 46-47

Сивцева Маша. Дьол диэн тугуй? ............................................ 47

Скрябин Дима. Таптал диэн тугуй? ......................................... 48-49

Степанова Анжела. Мин талар идэм – учуутал....................... 49-50

Толстоухова Оля. Дьиҥ таптал диэн бу олоххо баар дуо?..... 50-51

Фёдоров Саша. Үлэ киһи олоҕор суолтата.............................. 51

ПЕДАГОГИКА ДАЛАНА

Алексеева Кристина. Что такое настоящая дружба? .............. 52

Артемьева Алена. Что такое настоящая дружба? ................... 52-53

Диодорова Аня. Что такое любовь? ......................................... 53

Дуранова Нарияна. Что такое настоящая дружба? ................. 54

Дьячковская Мила. Моя будущая профессия........................... 54

Килибеева Алина. Каким я вижу село через 20 лет ................ 54-55

Макарова Дуня. Что такое счастье? .......................................... 55

Никитина Алина. Что такое счастье? ........................................ 55-56

Скрябин Кеша. В чем смысл жизни .......................................... 56-57

Слепцова Наташа. Что такое счастье?....................................... 57-58

Старостина Лида. Что такое любовь? ........................................ 58

Тихонова Анюта. Что такое счастье? ........................................ 58-59

Толстоухова Оля. Что такое счастье? ........................................ 59

Флегонтова Лия. Что такое счастье? ......................................... 60

Фомина Паша.Что такое счастье?............................................. 60-61

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Эппиэттиир эрэдээктэр

С.И. Еремеева

Хомуйан оҥордулар:

С.И. Еремеева

Н.Г. Захарова

 

 

        

 

         Далан педагогиката: (оҕолор өйтөн суруйуулара) / «С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто уопсай үөрэхтээһин оскуолата» уопсай үөрэхтээһин муниципальнай бүддьүөт тэрилтэтэ; [Хомуйан оҥордулар: С.И. Еремеева, Н.Г. Захарова; эппиэттиир эрэдээктэр С.И. Еремеева]. – Чурапчы: 2018. - 63с.

         Хомуурунньукка В.С. Яковлев-Далан үөрэнээччилэрин өйтөн суруйуулара уонна суруйааччы төрөөбүтэ 90 сылын көрсө С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын иһинэн ыытыллыбыт «Далан педагогиката» өйтөн суруйуу уруоктарыгар, кылааһы таһынан толоруллубут, сүрүннээн, үрдүкү кылаас үөрэнээччилэрин өйтөн суруйуулара киирдилэр.

 

 

 

74.200.58я43

                                                                                               Д-15

 

 

 

С.А.Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын ИБК типографията,

Чурапчы с., Октябрьскай уул., 32

тел/факс: (411-51) 41-309, e-mail:churss@churap.ru