NYUTONNI’N’ YEKINSHI NI’ZAMI’.

No’kis rayoni’ XBMXMThSHBne qarasli’

№ - 22- sanli' uluwma worta bilim beriw mektebinin'

Fizika pa'ni mug'allimi

Ag’i’lash   Saylauovti’n’

NYUTONNI’N’ YEKINSHI  NI’ZAMI’

atli’ temasi’ boyi’nsha

sabaqli’q is jobasi’

2015-2016 ji’l

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

№ 18-TEMA    NYUTONNI’N’ YEKINSHI  NI’ZAMI’.

Sabaqti’n’ maqseti

a)Bilimlendiriw maqseti

Woqi’wshi’larg’a Nyutonni’n’ yekinshi  ni’zami’ temasi’ haqqi’nda ken’nen tusinik berip,bul temani’n’ bsaqa temalardan wo’zgesheligin bildiriw.

b) Tarbiyali’q maqseti.

Woqi’wshi’larg’a temadan kelip shi’qqan halda wo’mirde jaqsi’ menen jamanni’n’ birdey juriwin biraq jaqsi’li’qti’n’ jen’ip shi’g’i’wi’n tusindirip, woqi’wshi’lardi’ jaqsi’li’q ruwxi’nda ta’rbiyalaw.

c)Rawajlandi’ri’w maqseti

Woqi’wshi’lardi’n’ pa’nge degen qi’zi’g’i’wshi’li’g’i’n artti’ri’w na’tiyjesinde wolardi’n’woqi’w ham jazi’w ko’nlikpelerin artti’ri’p bari’w

Sabaqti’ qurallandi’ri’w

Sabaqli’q kitap,tarqatpa materiallar, ha’m ko’rgizbeli qurallar.

Sabaqta paydalani’lg’an metodlar: «Blits» interaktiv metodi’ «Skarabey» interaktiv metodi’

Sabaq jobasi’

Sabaqti’n bari’si’

Sholkemlestiriw

Klassqa kirip woqi’wshi’lardi’n’tazali’g’i’na,klass tazali’g’ina itibar qarati’w.Woqi’wshi’lardi’n’ woqi’w qurallari’n ko’zden keshirip  na’wbettegi sabaqqa tayarli’g’i’n tekseriw

Uyge tapsi’rma soraw

Denenin’ massasi’  temasi’n soraw

Tema

Tezleniw ha’m ku’sh arasi’ndag’i’ baylani’s:

Nyutonni’n’ birinshi mzami’nan sonday juwmaq kelip shig’adi: qozg'ali’stag’i’ denege ku’sh ta’sir yetpese, wol turaqli’ tezlik penen wo’z qozg'alisi’n dawam yettiredi Yeger denege ku’sh ta’sir yetse, woni’n’ tezligi wo’zgeredi, yag’niy tezleniwge iye  boladi’. Tezleniwdin’ ta’sir yetiwshi ku’shke baylani’slig'i’n ani’qlaw ushi’n to'mendegi ta’jiriybeni wo’tkizeyik.

1-ta'jiriybe. Gorizontal stol u’stinde ju’da’ az su’ykeliste qozg’alatug’i’n m massali’ arbasha alayi’q. Arbashag’a D dinamometr bekkemlenip. dinamometrdin yekinshi ushi’na G bloktan wo’tkizilgen jiptin’ bir ushi’ baylang'an. Jiptin’ bloktan asi’p tu’sken yekinshi ushi’na bolsa pa’lle asi’lg’an. Arbashag'a ta’sir yetetug’i’n F ku’shin dinamometrdin’ ko’rsetkishlerine qarap ani’qlaw mu'mkin (51-su’wret). Arbashani’ S arali’qtan jiberip qalsaq, wol tezleniw menen qozg’aladi’. Arbashani’n’ S joli’n basi’p wo’tiwge ketken t waqi’ti’n sekundomer ja’rdeminde wo’lsheymiz.

Tuwri’ si’zi’qli’ ten’ wo’lshewli wo’zgermeli qozg’ali’sta a tezleniw menen qozg’alatug'i’n denenin’ t  waqi’t dawami’nda basi’p wo'tken joli’ qalay an’lati’ladi? Jumsalg'an ku’sh ta’sirinde arbashani’n’ alg’an tezleniwi to’mendegishe tabi’ladi’.

1.Pa’llege sonday ju'k salayi’q. arabashani’ uslap turg’anda dinamomerdin’ ma'selen  bolsi’n. Arbashani’  arali’qtan qoyi’p jibersek,wol bul joldi’  ta basi’p wo'tken bolsi’n. Bul jag’dayda arbashani’n’ alg’an tezleniwi    qa ten’

2.Pa’lledegi  ju’ktin’ massasi'n artti’ri’w menen arbashag’a ta’sir yetetug’i’n ku'shti  yetip alayi’q. Bul jag'dayda  joldi’ arbasha  ta basi’p wo’tkenligin ani’qlaw mu’mkin..

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Bunda arbashani’n’ alg'an tezleniwi:   qa ten’.

3.Ku’sh   g’a ten’ yetip ali’ng'anda  joldi’ arbasha  ta  basi’p wo’tedi Woni’n' alg'an tezleniwi:  qa ten',Ta’jriybe  na'tiyjelerinen sol ko’rinedi, arbashag’a ta'sir yetetug’i’n F ku’sh qansha ma’rte artsa. Woni’n' alg'an a  tezleniwi de sonsha ma'rte artadi’.

1-juwmaq: Turaqli’ massali’  denenin' tezleniwi ta'sir yetiwshi ku’shke tuwra proportsional, yag’niy

2-ta’jriybe Bul ta'jiriybede arbashag’a ta'sir yetiwshi ku’shti turaqli’  qaldi’ri’p arbashani’n’' massasi’n wo’zgertip barami’z.

1.Arbashani’n’ massasi’n richagli’ ta'rezide  tarti’p wo’lshep alami’z. Ma’selen, woni’n' massasi’  bolsi’n. Bul jag'dayda arbasha  joldi’ 1-ta’jiriybedegidey  ta  basi’p wo'tedi. Arbashanin’ tezleniwi  qa ten’ligin yesaplap tabi’w mumkin.

2.Arbashani’n’ u'stine tap sonday arbashani’ to'n’kerip qoyayi’q. Usi’ni’n’ menen  massasi’ boladi’. Arbasha   joldi’  s ta basi’p  qa tan’ boladi’..

3. Arbashani’n’ u’stine tap sonday yeki arbashani’ qoyi’p, massasi’n  g’a jetkizemiz. Bul jag’dayda arbasha  joldi’  da basi’p wo’tedi. Tezleniwi  qa ten’ boladi’.

Ta’jiriybe na’tiyjelerinen ko’rinedi, arbashai’n' massasi’ m qansha ma'rte artsa woni’n’ alg’an a  tezleniwi de sonsha ma'rte kemeyedi.

2-juwmaq: Turaqli’ ku’sh ta’sirinde denenin' alg’an tezleniwi dene massasi’na keri proportsional, yag’niy:

Nyutonni’n’ yekinshi ni’zami’:

Wo'tkizilgen ta’jiriybelerdin’ na’tiyjeleri a  tezleniw, F  ku’sh ha’m m massa arasi’ndag’i’ baylani’sti’ ani’qlawg’a mu'mkinshilik beredi.:

Bul – Nyutonni’n’ yekinshi ni’zami’ni’n’ formulasi’. wol to'mendegishe ta'riyiplenedi.

Denenin’ basqa deneler menen wo’z ara ta'sirlesiwi na'tiyjesinde alg'an tezleniwi wog’an ta'sir yetiwshi ku’shke tuwra proportsional ha’m usi’ denenin’ massasi’na keri proportsional.

Nyutonni’n’ yekinshi ni’zami’ vektorli’q ko’riniste to’mendegishe jazi’ladi’:

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash

Denege ta’sir yetiwshi ku’shtin’ birligi N (nyuton) yekenhgin bilesiz. Yendi usi’ N birlik ne yekenligin ko’reyik.

Nyutonni’n’ yekinshi ni’zami’ formulasi’nan denege ta'sir yetiwshi ku'shti to’mendegishe jazi’w mu’mkin: .

Aytayi’q, 1 kg massali’ denege ku'sh ta’sir yetkende wol 1 m/s² tezleniw aldi’.Wol jag'dayda denege ta’sir yetken ku’sh to’mendegishe yesaplanadi’:

Xali’q arali’q birlikleri sistemasi’nda ku’sh birligi yetip nyuton (N) ali’ng'an. 1 N - bul 1 kg massali’ denege 1 m/s² tezleniw beretug'i’n ku'sh.

Sabaqti’ bekkemlew

Bekkemlew ushi’n «Debat», «klaster» interaktiv metodi’ usi’ni’s yetiledi. Tema boyi’nsha woqi’wshi’larg’a  qayta sorawlar berip ha’m qosi’msha tapsi’rma tu’rinde ha’r toparg’a krosvordlar tarqati’ladi’.tapsi’rma wori’nlani’p bolg’annan son’ bosli’qlardi’ toli’qti’ri’w maqsetinde,bilimlerin bekkemlep bari’w ushi’n yadtan formulalar jazadi’

1.1-ta'jiriybeni tu’sindirip berin’.

2.Dene massasi’ turaqli’  bolg'anda woni’n’ alg’an tezleniwi menen ta’sir yetiwshi ku'sh arasi’nda qanday baylani’s kelip shi’g’adi’?

3. 2-ta’jiriybeni tu'sindirip berin’.

4.Turaqli’ ku'sh ta’sirinde denenin’ alg'an tezleniwi menen massasi’ arasi’nda qanday baylani’s ju’z beredi?

5 Nvutonni’n' yekinshi ni’zami’ qalay jazi’ladi’ ha’m ta’riyiplenedi?

6.Ku’sh birligi yetip qanday birlik aii’ng’an? Woni’n' fizikali’q ma’nisin tu’sindirin’. Ku'shtin’ tiykarg’i’ ha'm tuwi’ndi’ birlikleri arasi’ndag’i’ baylani’sti’ ayti’p berin’?

Uy tapsi’rma tapsi’ri’w

Nyutonni’n’ yekinshi  ni’zami’  temasi’n woqi’p keliw

Sabaqti’ juwmaqlaw

Uy jumi’si’n qayta yadi’na sali’p wotip,bugingi sabaqqa belsene qatnasqan woqi’wshi’larg’a tiyisli bahalari’n qoyg’an halda bugingi sabag’i’ma juwmaq jasayman

No’kis Rayoni’                                                                                                         22-mektep  Saylauov Ag’i’lash