"Organizmlarning ko’payishi. Jinssiz ko’payish" mavzusida ochiq dars ishlanma

.
I topshiriq:
1. Tirik organizmlar tomonidan modda va energiyaning o’zlashtirilishi …… deyiladi.
2.Avtotroflar qaysi energiya turidan foydalanishiga ko’ra … va ... larga bo’linadi.
3.Golozoy oziqlanish bir necha bosqichdan iborat: …., …., … .
4.Parazit hayot kechiruvchi bakteriyalar …, …, …, … qo’zg’atuvchilari hisoblanadi.
5.O’simliklar tomonidan mineral moddalar: …, …, … ko’rinishida qabul qilinadi.

1.Tirik organizmlar nima uchun ochiq sistema deyiladi? 2.Tirik organizmlarning qaysi jarayonlari uchun enrgiya kerak?
3.Fototrof organizmlarga nimalar kiradi?
4.Xemotroflar deb nimaga aytiladi?
5.Geterotroflar energiyani nimadan oladi?
6.Geterotroflarning qanday tiplari bor?
7.Saprofit oziqlanish qanday amalga oshadi?
8.Parazit zamburug’larni ayting.
9.Yashil o’simliklarning hayotiy jarayonlari uchun nimalar zarur?
10.Ca tuzlarining qanday ahamiyati bor?

Ko‘payish tirik organizmlarning genetik axborotdan foydalangan holda
o‘ziga o‘xshaganlarni yarata olish xususiyatidir. Tirik organizmlarning ko‘ -
pa yish xususiyati tufayli tur doirasida avlodlar almashinuvi uzluksizligi
ta’minlanadi. Ko‘payish jarayonida genetik materialning xilma-xil kombinatsiyalari
hosil bo‘lishi tufayli yangi irsiy belgilarga ega organizmlar paydo
bo‘ladi. Bu esa tur ichida xilma-xillikni ta’minlovchi omildir.
Tabiatda ko‘payishning ikki xil turi: jinssiz va jinsiy ko‘payish farqlanadi:
Jinssiz ko‘payish. Jinssiz ko‘payish tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, bir
hujayrali va ko‘p hujayrali organizmlarda kuzatiladi.
Jinssiz ko‘payishga xos xususiyatlar: ko‘payishda faqat bitta ona organizm
ishtirok etadi, somatik hujayralar yordamida amalga oshadi, mitoz jarayoniga
asoslangan, hosil bo‘lgan yangi organizm ona organizmning genetik jihatdan

Jinssiz ko‘payishning evolutsiyadagi ahamiyati. Qulay sharoitda individlarning
tez va ko‘p nasl qoldirishini ta’minlashdir. Lekin jinssiz ko‘payishda
organizmning yangi muhit sharoitiga moslanishni ta’minlovchi genetik
axborotning o‘zgarishi, almashinishi va xilma-xillikning ortishi kuzatilmaydi.
Shuning uchun ham ko‘pchilik organizmlar nafaqat jinssiz balki jinsiy usulda ham ko‘payadi.
Bir hujayralilarning jinssiz ko’payishi. Oddiy binar
bo‘linish prokariot organizmlarda
kuzatiladi. Prokariot hujayraning halqasimon DNKsi
replikatsiyalanadi, hujayra o‘rtasida to‘siq hosil
bo‘lib, hujayra ikkiga bo‘linadi . Bir
hujayrali sodda hayvonlardan amyoba, evglena,
infuzoriya kabi hayvonlarning binar bo‘linishi mitoz
jarayoniga asoslangan.

Infuzoriya tufelkaning binar bo‘linishi

Bezgak paraziti hayot siklida shizogoniya – ko‘p bo‘linish sodir bo‘ladi. Hujayra yadrosi bir necha marta mitoz bo‘linib, yosh hujayralarni hosil qiladi.
Xlorella, xlamidomonada kabi suvo‘tlari, zamburug‘lar sporalar orqali ko‘payadi. Sporalar mitoz usulida hosil bo‘ladigan gaploid hujayralar bo‘lib, tarqalishga xizmat qiladi.

Kurtaklanib ko‘payish mitoz asosida sodir bo‘ladigan jarayon bo‘lib,
achitqi zamburug‘larida kuzatiladi. Ona hujayrada yadroni saqlovchi bo‘rtma
paydo bo‘lib, kattalashadi va mustaqil organizmga aylanadi .
Ko‘p hujayrali organizmlarda jinssiz ko‘payish quyidagicha amalga oshadi.
Fragmentatsiya – tana bo‘laklari orqali ko‘payish usuli bo‘lib, regeneratsiya
jarayoniga asoslangan. Fragmentatsiya suvo‘tlari (spirogira)da, g‘ovak
tanlilarda, kovakichlilarda, yassi chuvalchanglarda, igna tanlilarda kuzatiladi.

Kurtaklanib ko‘payish g‘ovak tanlilarda, kovakichlilarda va ayrim halqalichuvalchanglarda kuzatiladi

Yuksak hayvonlarda (zirhlilar) zigotadan rivojlanayotgan embrion ilk
rivojlanish bosqichida bir necha fragmentlarga bo‘linib, har bir fragmentdan yangi organizm rivojlanadi. Bu hodisa poliembrioniya deyiladi.
Odamlarda bir tuxumli egizaklarning rivojlanishi ham buning yaqqol misolidir.
Tabiatda o‘simliklarning vegetativ organlari – ildizi, poyasi va bargi orqali
vegetativ ko‘payishi keng tarqalgan
Vegetativ ko’payish- o’simliklarning bargi, novdasi, ildizi, ildizpoyasi, tugunagi, piyozboshiorqali ko’payishidir.

1-savol Bir hujayralilarning jinssiz ko’payish usullari

Binar,shizogoniya, sporalar orqali,kurtaklanib
Fragmentatsiya, kurtaklanib, spora orqali, poliembroniya vegetativ
Fragmentatsiya, kurtaklanib Binar,shizogoniya,
poliembroniya vegetativ , sporalar orqali,kurtaklanib
2-savol Binar bo’linish qaysi organizmlarda kuzatiladi?
Bezgak paraziti
Amyoba, evglena, infuzoriya
Achitqi zamburug’i
Spirogira

3- savol Fragmentatsiya usulida ko’payuvchi organizmlar qaysi?
gidra
Qalpoqchali zamburug’lar
Spirogira, kovakichlilar, yassi chuvalchanglar, igna tanlilar
Amyoba, evglena, infuzoriya


4- savol Poliembroniya nima? 

Tanasining bir necha bo’laklarga bo’linishi
Ona hujayrada yadro saqlovchi bo’rtmacha
Embrionning bir necha bo’laklarga bo’linib,harbiridan yangi organizm rivojlanishi
Sporalariorqali ko’payishi

Keys-Stadi Savollari

Madaniy o’simliklardan masalan: tok, atirgul, qoraqat parxish yo’li bilan ko’paytiriladi bunda o’simliklar novdasining ma’lum qismi asosiy poyadan ajratilmagan holda tuproqqa ko’miladi . 1.Aytingchi o’simlik novdasi qachon asosiy poyadan ajratiladi? 2. Vaziyatni qanday izohlaysiz?
Ma'lumki, o'simliklar hayotiy shakliga ko'ra daraxt, buta, yarim buta va o't o'simliklarga bo'linadi. 1. Shular ichida o't o'simliklarga kiruvchi ko'p yillik o'tlar nega har yili bahorda yangi poya hosil qiladi? 2.Vaziyatni qanday izohlaysiz?
Bir xil gultuvaklarga ikkita bir turga kiruvchi xona o’simligi ekildi.Ikkala gultuvakdagi tuproqlari ham bir xil tarkibga ega.Gulchi ikkala gultuvakdan birini bo’yoq bilan bo’yab qo’ydi.ikkala gul ham birdek parvarishlandi.Parvarishlash davomida gullarning biri nimjon,ikkinchisi gurkurab o’sdi
1.Aytingchi nima uchun gullarning ikkalasi ham bir xil sharoitda o’stirilsa ham natija har xil?
2.Vaziyatni qandayizohlaysiz?

Jadvalda berilgan organizmlarning ko’payish usullarini yozing

.

O`quvchilarni baholash. Har bir o`quvchining dars davomida yig`ib borgan rag`bat ballari hisoblanadi. Dars davomidagi rag`batlar soniga qarab o`quvchilar baholanadi.