ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ЗИЯНДЫ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ

ӘӨЖ 331.453

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ЗИЯНДЫ ФАКТОРЛАРЫНЫҢ АДАМ АҒЗАСЫНА ӘСЕРІ

Білісбекқызы Е. оқытушы

Ержан Г.Е. білімгер

 Нұрғали Ж.Р. білімгер

E-mail: Enlik_9193@mail.ru

Аннотация

Мақалада өндірістік шаңның қоршаған ортаға және адам денсаулығына әсері қарастырылады. Ауаның ластануы және оның салдары туралы мысалдар келтірілген. Жинақталуының негізгі көздері сипатталған. Шаң бөлшектерінің дисперсиясы, 0,3-5 мкм және одан аз бөлшектердің адам үшін қауіптілігі сипатталған. Шаңның тітіркендіргіш, уытты, аллергиялық, мутагендік, канцерогендік, фиброгенді және басқа әсері бөлшектердің физикалық-химиялық қасиеттеріне, мөлшері мен бетіне, олардың бөлме ауасындағы немесе жұмыс аймағындағы құрамына, әсер ету ұзақтығына және адамның жеке реактивтілігіне байланысты екендігі көрсетілген. Шаңның нақты және спецификалық емес әсерлері, пневмокониоздың даму механизмі қысқаша сипатталған.

Тірек сөздер: қоршаған орта, өндірістік шаң, ауаның ластануы, улы заттар, пневмокониоз.

Аннотация

В статье рассматривается влияние промышленной пыли на окружающую среду и здоровье человека. Приведены примеры загрязнения воздушной среды и его последствия. Описаны основные источники образования. Охарактеризована дисперсность пылевых частиц, опасность для человека частиц размером 0,3-5 мкм и менее. Показано, что раздражающее, токсическое, аллергическое, мутагенное, канцерогенное, фиброгенное и другое действие пыли зависит от физико-химических свойств, размеров и поверхности частиц, их содержания в воздухе помещения либо в рабочей зоне, длительности действия и от индивидуальной реактивности человека. Кратко перечислены специфические и неспецифические воздействия пыли, механизм развития пневмокониозов.

Ключевые слова: окружающая среда, производственная пыль,загрязнение воздуха, токсические вещества, пневмокониоз.

Annotation

The article examines the impact of industrial dust on the environment and human health. Examples of air pollution and its consequences are given. The main sources of education are described. The dispersion of dust particles and the danger to humans of particles with a size of 0.3-5 microns or less are characterized. It is shown that the irritating, toxic, allergic, mutagenic, carcinogenic, fibrogenic and other effects of dust depend on the physical and chemical properties, size and surface of the particles, their content in the room air or in the work area, duration of action and individual reactivity of the person. Specific and non-specific effects of dust and the mechanism of pneumoconiosis development are briefly listed.

Keywords: environment, industrial dust, air pollution, toxic substances, pneumoconiosis.

Қазіргі уақытта ғылыми - техникалық прогресс және урбанизация дамуы жоғары сатыға көтерілген кезінде, қоршаған ортаның зиянды факторларының адам ағзасына әсерін зерттеу одан да өзекті бола түсуде. Бұл жұмыста қоршаған орта тарапынан адам ағзасына зиянды әсер ететін нақты факторларды анықтауға әрекет жасалды. Біздің өңірде, Алматы облысында адам ағзасына зиян келтіретін өндірістер мен кәсіпорындар онша көп емес, алайда, Талдықорған аккумулятор зауыты көптеген жылдар бойы ауыр машиналар мен тракторлар, автомобильдер үшін стартерлік қорғасын аккумуляторларын тұрақты өндіреді. Қорғасын аккумуляторларын өндіру процесінде технологиялық тізбекте одан әрі өңдеу үшін қорғасын пластиналарын кесу орын алады, онда қорғасынның ұсақ бөлшектерінен тұратын өндірістік шаң көтеріледі [1].

Мұндай өндірістік шаң жұмысшылардың денсаулығына теріс әсер ететін кең таралған қолайсыз факторлардың бірі болып табылады. Бірқатар технологиялық процестер өндірістік үй-жайлардың ауасына түсетін және көп немесе аз уақыт ішінде тоқтатылған күйде болатын қатты заттың (шаңның) ұсақ бөлшектелген бөліктерінің пайда болуымен бірге жүреді. Біздің республикамыздың кейбір облыстарында соңғы жылдары халыққа жаппай қызмет көрсететін ірі мекемелер (супер және гипермаркеттер, сервистік қызмет көрсету комбинаттары, косметикалық салондар, көрме кешендері, қаржы кәсіпорындарының клиенттеріне қызмет көрсетуге арналған залдар) пайда болды, оларда адамдар мен тауар ағындарының қозғалысы үй-жайларда шаңның көп мөлшерін тудырады.

Өндіріс шаңы мкм фракцияларына дейін баяу тұнып, ауада жинақталған бірнеше ондаған мөлшердегі қатты бөлшектер аталады. Өндірістік шаңның көптеген түрлері аэрозоль болып табылады. Бөлшектердің мөлшері (дисперсиясы) бойынша  көрінетін шаң мөлшері 10 мкм-нан асады, микроскопиялық — 0,25-тен 10 мкм-ге дейін, ультрамикроскопиялық — 0,25 мкм-нан аз болады. Жалпы қабылданған классификацияға сәйкес өндірістік шаңның барлық түрлері органикалық, бейорганикалық және аралас болып бөлінеді. Біріншісіне, өз кезегінде, табиғи (ағаш, мақта, жүн және т.б.) және жасанды шыққан шаң (пластмассалар, шайырлар және т. б. шаңы), ал екіншісіне — металл (темір, мырыш, алюминий және т. б.) және минералды шаң (кварц, цемент, асбест және т. б.) жатады. [2].

Шаңның аралас түрлеріне көмір, кварц және силикат бөлшектерін ұстайтын, сондай-ақ химиялық және басқа да өндірістерде пайда болатын көмір шаңы жатады. Шаңның сапалық құрамының ерекшелігі оның адам ағзасына әсер ету мүмкіндігі мен сипатын анықтайды. Шаң бөлшектерінің пішіні мен консистенциясы белгілі бір мәнге ие, олар негізінен бастапқы материалдың табиғатына байланысты. Сонымен, ұзын және жұмсақ шаң бөлшектері жоғарғы тыныс жолдарының шырышты қабығына оңай түседі және созылмалы трахеит пен бронхитке әкелуі мүмкін.

Шаңның зиянды әсерінің дәрежесі оның дененің тіндік сұйықтықтарындағы ерігіштігіне де байланысты. Уытты шаңның жоғары ерігіштігі оның зиянды әсерін күшейтеді және тездетеді. Шаңның ағзаға жағымсыз әсері аурудың себебі болуы мүмкін. Әдетте ерекше (пневмокониоз, аллергиялық аурулар) және ерекше емес (тыныс алу жүйесінің созылмалы аурулары, тері көздерінің аурулары) шаңнан зақымдану болады.

Әр түрлі пневмокониоздардың ішінде кремний диоксиді (SiO) бар шаңды ұзақ уақыт деммен жұтумен байланысты силикоз үлкен қауіп төндіреді. Силикоз - бұл баяу жүретін созылмалы процесс, ол, әдетте, ауаны кремний шаңымен айтарлықтай ластау жағдайында бірнеше жыл жұмыс істеген адамдарда ғана дамиды. Алайда, кейбір жағдайларда тезірек пайда болуы және ағымы мүмкін — бұл салыстырмалы түрде қысқа мерзімде (2-4 жылда процесс соңғы, терминалды кезеңге жеткен кездегі аурулар) болуы мүмкін.

Өндірістік шаң жоғарғы тыныс жолдарына зиянды әсер етуі мүмкін. Ауаның едәуір шаңдануы жағдайында көпжылдық жұмыстың нәтижесінде мұрынның шырышты қабаты мен жұтқыншақтың артқы қабырғасы біртіндеп жұқаратыны анықталды. Шаңның өте жоғары концентрациясында мұрынның атрофиясы, әсіресе төменгі, сондай-ақ жоғарғы тыныс жолдарының шырышты қабығының құрғауы мен атрофиясы байқалады. Өндірістік шаң теріге және май және тер бездерінің тесіктеріне енуі мүмкін. Кейбір жағдайларда қабыну процесі дамуы мүмкін. Теріге хром-сілтілі тұздар, мышьяк, мыс, әк, сода және басқа да химиялық заттар шаңының әсерінен ойық жаралы дерматиттер мен экземалардың пайда болу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды[3].

Шаң көзге әсер етеді, қабынуды және тіпті көру қабілетінің жоғалуын тудырады. Шаң ауруларының алдын алу шаралары. Кәсіби шаң ауруларының тиімді алдын-алу гигиеналық нормалауды, технологиялық шараларды, санитарлық-гигиеналық шараларды, жеке қорғаныс құралдарын және емдік-профилактикалық шараларды және гигиеналық нормалауды қамтиды. Осылайша, маңызды шарттардың бірі-гигиеналық нормалау. МЕМСТ белгілеген шекті рұқсат етілген шоғырлануды (ШРК) сақтау - ескерту және ағымдағы санитарлық қадағалау жүргізу кезіндегі негізгі талап.

Тозаңдану деңгейінің жай-күйін жүйелі бақылауды орталықтардың зертханалары, зауыттық санитариялық-химиялық зертханалар жүзеге асырады. Кәсіпорын әкімшілігіне ауа ортасындағы шаңның ШРК асуына кедергі келтіретін жағдайларды қолдау үшін жауапкершілік жүктелген. Сауықтыру іс-шараларын әзірлеу кезінде негізгі гигиеналық талаптар технологиялық процестерге және жабдықтарға, желдеткішке, құрылыс-жоспарлау шешімдеріне, жұмысшыларға ұтымды медициналық қызмет көрсетуге, жеке қорғаныс құралдарын пайдалануға қойылуға тиіс.

Шаңнан қорғау әдістері мен құралдары:

- жабық циклді үздіксіз технологияларды енгізу (жабық конвейерлерді, құбырларды, қаптамаларды пайдалану);

- технологиялық процестерді автоматтандыру және қашықтықтан басқару (әсіресе тиеу-түсіру және өлшеп-орау операциялары кезінде);

- ұнтақ тәрізді өнімдерді брикеттермен, пасталармен, суспензиялармен, ерітінділермен алмастыру;

- тасымалдау кезінде ұнтақ тәрізді өнімдерді сулау;

- қатты отыннан газ тәріздес немесе электр қыздыруға өту;

- үй-жайлар мен жұмыс орындарының жалпы және жергілікті сору желдеткішін қолдану;

- жеке қорғаныс құралдарын қолдану (көзілдірік, газқағар, респиратор, арнайы киім, аяқ киім, жақпалар).

Сауықтыру іс-шаралары жүйесінде жұмысшылардың денсаулығын медициналық бақылау және емдеу-алдын алу шаралары маңызды. Қолданыстағы ережелерге сәйкес алдын-ала (жұмысқа қабылдау кезінде) және мерзімді медициналық тексерулер жүргізу міндетті болып табылады[4].

Мерзімді тексерулердің негізгі міндеті-аурудың ерте сатыларын дер кезінде анықтау және пневмокониоздың дамуының алдын алу, кәсіби жарамдылығын анықтау және тиімді емдеу-алдын алу іс-шараларын жүргізу. Дененің реактивтілігін арттыруға және өкпенің шаңнан зақымдалуына қарсы тұруға бағытталған алдын-алу шараларының ішінде склеротикалық процестерді тежейтін ультракүлгін сәулелену ең тиімді болып табылады; жоғарғы тыныс жолдарының санациясына ықпал ететін сілтілі ингаляциялар, сыртқы тыныс алу қызметін жақсартатын тыныс алу жаттығулары, метионин мен дәрумендер қосылған диета.

Өндірістік шаң мен зиянды заттардан қорғау кезінде өндірістік үй-жайлар мен жұмыс орындарына қойылатын жалпы санитариялық-техникалық талаптар міндетті түрде әзірленеді. Кәсіпорындарда ұтымды санитарлық-техникалық жағдай жасау маңызды міндет, оны шешуге еңбек ұжымдарының денсаулығына, қауіпсіз жағдайлары, еңбек өнімділігі және жалпы өндіріс мәдениеті тәуелді болып табылады. Өндірістік үй-жайларға, жұмыс орындары мен аймақтарға, сондай-ақ микроклиматқа қойылатын жалпы санитариялық-техникалық талаптар құрылыс нормалары мен қағидаларында (ҚНжЕ) және кәсіпорындарды жобалаудың санитариялық нормаларында (ҚН) жазылған.

Кәсіпорындарды орналастыруға арналған алаң (аумақ) елді мекендерді дамытудың бас жоспарлауына қарай таңдалады. Алаңның өлшемдері болашақта кәсіпорынның мүмкін болатын кеңеюін ескере отырып, құрылыс-санитарлық нормаларға сәйкес анықталады. Алаң құрғақ, су баспайтын, тікелей күн сәулесі түсетін, табиғи желдетілетін жерде болуы, салыстырмалы түрде тегіс беті болуы, сарқынды суларды бұратын су көзінің жанында орналасуы тиіс. Көлік құралдарының келу, келу қолайлылығы қамтамасыз етілуге, еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы, сондай-ақ өртке қарсы қорғау жағдайлары сақталуға тиіс. Кәсіпорындарды бір кәсіпорынның екіншісіне жағымсыз әсерін болдырмайтындай етіп орналастыру керек. Тұрғын аймақта өндірістік зиян келтірмейтін, шу шығармайтын және отқа қауіпті емес және технологиялық процестері бар кәсіпорындарды орналастыруға рұқсат етіледі[5].

Қоршаған ортаға зиянды заттарды бөлу көздері болып табылатын технологиялық процестері бар кәсіпорындарды, сондай-ақ шу, діріл, ультрадыбыс, электромагниттік толқындар, радиожиіліктер, статикалық электр және иондаушы сәулелер деңгейінің жоғары көздері болып табылатын кәсіпорындарды қоныстану аймағынан санитарлық қорғау аймақтарымен бөлу қажет. Өндірістік кәсіпорындардың санитариялық сыныптамасы абаттандырылуы және көгалдандырылуы тиіс санитариялық-қорғаныш аймағының көлемін көздейді. Жасыл кеңістіктер ауланың микроклиматына жағымды әсер етеді, адам ағзасына және оның денесіне, жүйке жүйесіне жағымды әсер етеді. Сонымен қатар үй-жайларды да (жұмыс үй-жайларының, цехтардың, сауда залдарының, кеңселердің интерьерлерін және т.б.) көгалдандыру қажет. Көгалдандыру үлкен санитарлық-гигиеналық және эстетикалық мәнге ие, өйткені ол ауа құрамын жақсартады, ыстық маусымда температураны төмендетеді, ылғалдылықты арттырады. Жапырақтардың иісі, түсі, шуылы адамның жұмыс қабілетіне жағымды әсер етеді.

Өндірістік шаңның зиянды әсерін болдырмау үшін ғимараттар арасындағы санитарлық алшақтық маңызды. Егер ғимараттар терезе саңылаулары арқылы жарықтандырылса, онда санитарлық үзілістер жер деңгейінен қарама-қарсы ғимараттың карнизіне дейінгі ең үлкен биіктіктен кем болмауы керек. Құрылыс материалдарының, отынның немесе басқа да шаңданатын тауарлардың ашық қоймаларынан өндірістік және қосалқы ғимараттар мен үй-жайларға дейін санитарлық бөліктер кемінде 20 м болуы керек. Белгіленген ережелерге сәйкес кәсіпорындарда қалдықтар мен қоқыстарды жинауға арналған жабдықталған орындар болуы керек. Оларды орналастыру жергілікті санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарымен келісіледі. Өндірістік ғимараттар мен құрылыстардың көлемдік жоспарлау және конструктивтік шешімдері ҚНжЕ талаптарына жауап беруі тиіс.

Бір қызметкерге шаққандағы өндірістік үй-жайлардың көлемі кемінде 15 м, ауданы - 4,5 м, биіктігі - кемінде 3,2 м болуы керек. Өндіріс орындары тиісті тазалықта ұсталуы керек.

Шаң көп бөлінетін кәсіпорындарда үй-жайларды тазалау шаңсорғыш қондырғылардың көмегімен немесе сумен шаю арқылы жүргізілуі керек. Жылу бөлетін (20 ккал/(м с) астам), сондай-ақ зиянды газдар, булар мен шаң көп бөлінетін өндіріс үй-жайларын ғимараттар мен құрылыстардың сыртқы қабырғаларына жақын орналастыру керек. Көп қабатты ғимараттарда бұл өндірістер жоғарғы қабаттарға орналастырылып, ағынды желдетумен жабдықталуы керек. Ерекше ылғалды үй-жайларды қоспағанда, жылытылатын өндірістік және қосалқы үй-жайларда сыртқы қоршаулардың ішкі беттерінде конденсаттың түзілуіне жол берілмейді. Сондықтан, мұндай бөлмелердегі қабырғалар қорғаныс және бу тосқауылымен жабылған.

Өндірістік үй-жайлардағы едендер оларды ыңғайлы тазартуды қамтамасыз ететін және осы өндіріс үшін пайдалану талаптарына жауап беретін материалдардан жасалуы тиіс. Едендер мен үстіңгі жабындардың конструкциялары үй-жайлардың жекелеген түрлерінде орындалатын технологиялық процесті ескере отырып таңдалады. Ең көп тарағандары-цемент-бетон, асфальт-бетон, асфальт, плитка және ағаш едендер. Дүкендердің сауда залдарында едендерді плиткамен жабу ұсынылады. Бұл едендер гигиеналық, тазалау оңай және су өткізбейді. Кассир-бақылаушылардың, сатушылардың және сауда залдарының басқа да қызметкерлерінің жұмыс орындарында ағаш тақтай төсеніштері, қалың кілем төсеніштері немесе маталы негіздегі линолеум жолдары орнатылады [6].

Еңбекті қорғау үшін кәсіпорындарды сумен қамтамасыз етудің маңызы зор. Ол кәсіпорынның шаруашылық-гигиеналық, өндірістік және өртке қарсы мақсаттар үшін де ауыз суға қажеттілігін қамтамасыз етуге тиіс. Сумен жабдықтаудың екі түрі бар: орталықтандырылған және орталықтандырылмаған. Орталықтандырылған сумен жабдықтау кезінде су жалпы қолданыстағы құбырлар арқылы беріледі, ал орталықтандырылмаған кезде — жергілікті көздерден (құдықтар, бұлақтар, су қоймалары) келеді. Шаруашылық-тұрмыстық сумен жабдықтау көздерін таңдауды жергілікті әкімшіліктермен және жергілікті санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарымен келісу қажет. Судың сапасы ауыз суға МЕМСТ талаптарына сәйкес келуі керек. Шикі суды ішуге санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарының рұқсатымен ғана жол беріледі.

Санитарлық ережелер мен нормаларға сәйкес барлық кәсіпорындарда сарқынды суларды қабылдауға, жоюға және залалсыздандыруға, сондай-ақ оларды белгілі бір учаскелерге бұруға арналған кәріз құрылыстары болуы тиіс. Кәрізі жоқ кәсіпорындарда аулалық дәретханалар мен бетон шұңқырлар орнатылады, олар оларды пайдалану қауіпсіздігі мен санитарлық-гигиеналық нормаларға сәйкес салынады. Өндірістік және қосалқы үй-жайларда жарықтандыру, жылыту, желдету және ауаны баптау адам денсаулығын сақтауға және оның еңбекке қабілеттілігін арттыруға ықпал ететін ауа ортасының (өндірістік микроклиматтың) оңтайлы параметрлерін қамтамасыз етеді [7].

Жылдың суық және ауыспалы кезеңдерінде жұмыстың ауырлығына байланысты өндірістік үй-жайлардағы ауа температурасы 14-тен 21ºС-қа дейін, жылы кезеңде - 17-ден 25ºС-қа дейін болуы тиіс. Салыстырмалы ылғалдылық-60-70% шегінде, ауа қозғалысының жылдамдығы - 0,2-0,5 м/с аспайды, жылдың жылы мезгілінде үй-жайлардағы ауа температурасы сырттан 3 - 5ºС-тан жоғары болмауы тиіс, ең жоғары - 28ºС, ал ауа қозғалысының жылдамдығы -1 м/с дейін. Еңбек гигиенасы және өндірістік санитария қызметтері өндірістік жағдайларды, олардың адам ағзасына әсерін жан-жақты зерттеумен, сондай-ақ оларды жақсарту және енгізу жөніндегі шараларды әзірлеумен айналысады.

Біздің жағдайымызға сәйкес мысал - біздің университеттің жертөлелері. Зиянсыз өндіріске жоғарыда баяндалған барлық талаптар және еңбек жағдайларын жетілдіру оқу кестесінің технологиялық процестерін ұтымды ету, қазіргі заманғы техниканы енгізу, зиянды факторларды анықтау және жою, сондай-ақ құрылыс нормалары мен қағидаларына (ҚНжЕ) және кәсіпорындарды жобалаудың санитариялық нормаларына (ҚН) сәйкес профилактикалық және қорғау іс-шараларын жүргізу есебінен жүзеге асырылады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Денисенко Г. Ф. Охрана труда – М: Высшая школа, 1995 - 320 б.

2.Желиба Е. П., Заверуха Н. М., Зацарный В. В. Безопасность жизнедеятельности / Под ред Е. П. Желиба - К: Каравелла, 2010 - 328 б.

 3.Жидецкий В. Ц. Охрана труда - М: Афиша, 2002 - 320 б.

4.Никитин В. С., Бурашников Ю. М. Охрана труда на предприятиях пищевой промышленности - М: Агропромиздат, 1991 - 350 б.

5.Основы охраны труда/Под ред. Гандзюка М.П., Купчика М.П.-К:, 2000 - 416 с

6. Павленко А. Р. Компьютер, TV и здоровье - М:, 1998 - 152 б.

7.Сегеда Г. Ф., Дашевский В. И. Охрана труда в пищевой промышленности-М: Легкая и пищевая промышленность, 1982 - 344 б.

Скачано с www.znanio.ru