ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

БУХОРО ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ МАКТАБГАЧА ВА БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ ФАКУЛЬТЕТИ

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ МЕТОДИКАСИ КАФЕДРАСИ

 

 

 

 

 

 

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМГА РАҚАМЛИ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ТАТБИҚ ЭТИШНИНГ

ЗАМОНАВИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ОМИЛЛАРИ

 

ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ АНЖУМАН

 

МАТЕРИАЛЛАРИ

 

 

 

2021 йил, 1 -2 апрель

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бухоро - 2021

 

Илмий анжуманнинг дастурий қўмитаси

О. Х.Хамидов	– Бухоро давлат университети ректори, иқтисод фанлари доктори, профессор, раис.
О.С.Қаҳҳоров	– илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректор, раис муовини.
Ў.У. Рашидов	– молия ва иқтисод ишлари бўйича проректор, аъзо.
Қ.Р.Тўхсонов	– мактабгача ва бошланғич таълим факультети декани, аъзо.
Ю.Ю.Азимов	– мактабгача ва бошланғич таълим факультети ўқув ишлари бўйича декан ўринбосари, аъзо.
Н.О. Сафарова	– мактабгача ва бошланғич таълим факультети ёшлар билан ишлаш бўйича декан ўринбосари, аъзо.
А.Р.Ҳамроев	– бошланғич таълим методикаси кафедраси мудири, аъзо.
Ю.А. Пўлотова	– бошланғич таълим методикаси кафедраси ўқитувчиси, котиб.
	Илмий анжуманнинг ташкилий қўмитаси
О.С.Қаҳҳоров	– Бухоро давлат университети илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректор, раис муовини.
Қ.Р.Тўхсонов	– мактабгача ва бошланғич таълим факультети декани, раис муовини.
Г.Т. Зарипов	– ИТ, И ва ИПКТБ бўлими бошлиғи, аъзо.
Ю.Ю.Азимов	– мактабгача ва бошланғич таълим факультети ўқув ишлари бўйича декан ўринбосари, аъзо.
Н.О. Сафарова	– мактабгача ва бошланғич таълим факультети ёшлар билан ишлаш бўйича декан ўринбосари, аъзо.
А.Р.Ҳамроев	– бошланғич таълим методикаси кафедраси мудири, аъзо.
Ф.М.Қосимов	– бошланғич таълим методикаси кафедраси доценти, аъзо.
Ғ.М.Сайфуллаев	– бошланғич таълим методикаси кафедраси доценти, аъзо.
Н.Б.Адизова	– бошланғич таълим методикаси кафедраси катта ўқитувчиси, аъзо.
Р.А.Қўлдошев	– бошланғич таълим методикаси кафедраси ўқитувчиси, аъзо.
Р.Х.Жумаев	– бошланғич таълим методикаси кафедраси ўқитувчиси, аъзо.

Тўплам Ўзбекистон Республикаси  Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 2 мартдаги 78ф-сонли фармойиши билан тасдиқланган Ўзбекистон Республикасида 2021 йилда ҳалқаро ва республика миқёсида ўтказиладиган илмий ва илмий-техник тадбирлар режасида белгиланган тадбирларнинг бажарилиши мақсадида 2021 йил 1 апрель куни Бухоро давлат университети Бошланғич таълим методикаси кафедрасида “Бошланғич таълимга рақамли технологияларни татбиқ этишнинг замонавий тенденциялари ва ривожланиш омиллари” мавзусидаги ҳалқаро илмий-амалий анжуман материаллари асосида тузилди.

 

Масъул муҳаррир:

А.Р.Ҳамроев, педагогика фанлари доктори, доцент Тақризчилар:

Б.Р.Адизов, педагогика фанлари доктори, профессор

Ю.Ю.Азимов, филология фанлари номзоди, доцент

  

РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИГА ТАТБИҚ ЭТИШНИНГ УСТУВОР ВАЗИФАЛАРИ Обиджон Хамидов

Бухоро давлат университети ректори

 

Айни кунларда бутун ер шари аҳолиси синовли кунларни бошдан ўтказмоқда. Коронавирус пандемияси глобал фожиага айланиб улгурди. Унинг таъсири, айниқса, таълимда яққол кўринмоқда. Барча, хусусан, таълим олувчи ҳам таълим берувчи ҳам карантин ҳолатида. Жонли, юзма-юз дарс бериш кўникмаларига ўрганган ўқитувчиларимиз бу вазиятда бир оз саросимага ҳам тушган десак, муболаға бўлмайди. 

Мамлакатимизда рақамли иқтисодиётни фаол ривожлантириш, барча тармоқлар ва соҳаларда, энг аввало, давлат бошқаруви, таълим, соғлиқни сақлаш ва қишлоқ хўжалигида замонавий ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш бўйича комплекс чоратадбирлар амалга оширилмоқда. Хусусан, электрон ҳукумат тизимини такомиллаштириш, дастурий маҳсулотлар ва ахборот технологияларининг маҳаллий бозорини янада ривожлантириш, республиканинг барча ҳудудларида IT-паркларни ташкил этиш, шунингдек, соҳани малакали кадрлар билан таъминлашни кўзда тутувчи 220 дан ортиқ устувор лойиҳаларни амалга ошириш бошланган.

Бундан ташқари, 40 дан ортиқ ахборот тизимлари билан интеграциялашган геопортални ишга тушириш, жамоат транспорти ва коммунал инфратузилмани бошқаришнинг ахборот тизимини яратиш, ижтимоий соҳани рақамлаштириш ва кейинчалик ушбу тажрибани бошқа ҳудудларда жорий қилишни назарда тутувчи “Рақамли Ўзбекистон” комплекс дастури амалга оширилмоқда.

Бу каби устувор вазифаларни амалга оширишда биринчи галда, ҳозирги ҳолатни ижобий йўналишга солиш ва ушбу вазиятни бир имконият сифатида қабул қилиши керак. Боиси, таълим экспертларининг хулосаларига қараганда коронавирус пандемиясидан сўнг таълимнинг ривожланиш йўналишлари қайта кўриб чиқилади; таълимнинг янги даври – рақамли таълим даври бошланади. 

Рақамли таълим масофа ва макон тўсиқларини олиб ташлайди. Ҳозирги шароитда Ўзбекистон таълим тизими қайси йўлдан кетиши тўғрисида бир қатор саволлар турибди. Хусусан, у ҳозирги анъанавий тизимни ривожлантирилган босқичига ўтадими ёки рақамли таълим тизимига ўтадими? Саволлар кўп. Ушбу саволларга қарамасдан таълим тизимида ҳеч қачон ўзгармайдиган асос, яъни устунлар мавжуд. Бу “таълим олувчи” ва “таълим берувчи” яъни “талаба” ва “ўқитувчи”дир. Агар таълимда ана шу икки томоннинг дунёқарашини ўзгартира олсак, яъни ўқувчини мустақил таълим олишга, билим олиш йўлларни мустақил излашга, ўқитувчини эса янги билимлар билан рақамли технологиялар асосида қуроллантириб талабага билим олиш йўлларини ўргатишини йўлга қўя олсак, таълим тизими қайси шаклга ўтишидан қатъий назар таълимда сифат пайдо бўлади. Ана шу масала мамлакатимиз таълим тизимининг энг оғриқли ва заиф нуқтаси ҳисобланади. Бу масалалар бўйича олий таълим тизими дунёнинг етакчи университетларидан ўрганадиган, ўзлаштирадиган жиҳатлар ниҳоятда кўп. Таълим тизими ривожланган дунёнинг қатор давлатларида муайян курс бўйича дарслар Google Classroom платформасидан фойдаланган ҳолда амалга оширилмоқда.

Одатда, кенг омма “Google” тизимини асосан қидирув ва электрон таржимон сифатида танийди. Бироқ ушбу тизимнинг илм-фан, таълим учун фойдали имкониятлари ниҳоятда кенг. “Google” тизими таълимдаги масофа ва макон тушунчасини йўққа чиқаради. Сабаби унинг дастурлари дунёнинг қай чеккасида бўлмасин талаба ва педагогни бир вақтда ишлаш имкониятини яратади. Бу учун “gmail”дан электрон почта очишнинг ўзи кифоя қилади. “Google classroom”, “Google doc”, “Google disk” дастурлари бунда ёрдамга келади.

“Google classroom”- дастури синфхона вазифасини бажаради. Бунда педагог талабаларни рўйхатини тайёрлаш, вазифа бериш, топшириқ бажарилиши муддатини белгилаш, баҳолаш, фанга оид қўшимча маълумот бериш, турли хил мавзуга доир баҳслар уюштириш ва талабалар фикрини билишга эришиши мумкин.

“Google doc” дастури талабаларни мақола, курс иши, битирув-малакавий иши, тадқиқот иши, илмий лойиҳа тайёрлашда кўмак беради. Бунда талаба “Google doc” дастурида электрон ҳужжат яратади ва илмий раҳбари билан “gmail” орқали алоқага чиқади. Ушбу дастурнинг имконияти шундаки, бир пайтнинг ўзида ҳам талаба, ҳам педагог таҳрир қилиш, қўшимчалар киритиш имкониятига эга бўлади. Ҳаммуаллифликда илмий мақолалар ёзишда ҳам жуда қўл келади.

Айниқса, ҳозирги кезда чет эллик ҳамкорлар билан ёхуд илмий раҳбар билан бевосита кўришиш имконияти чекланган шароитда бу дастур катта қулайлик яратади.

“Google disk” дастури маълумот сақлаш учун хизмат қилади. Дастур катта ҳажмдаги маълумотни сақлаш имкониятига эга. Бу дастур барчага бирдек қулай. Фойдаланувчилар ёзилган матнларни йўқотиш ва оғир китобларни кўтариб юришдан озод қилади. Кутубхонада ишлаб туриб керакли маълумотлар “Google disk”да сақланади ва зарурат туғилганда исталган ердан интернет воситасида юклаб олиш мумкин булади.

Юқорида келтирилган барча дастурлардан фойдаланилгандан сўнг, талабаларни амалга оширган вазифаларининг натижасини “E-Portfolio” саҳифасида кўрсатиш мумкин бўлади.

“E-Portfolio” ҳам “Google” имкониятларидан келиб чиққан ҳолда яратилади. “Google”да вебсайт яратиш дастури ишлаб чиқилган бўлиб, у жуда қулай. Ҳозирги информацион технологиялар ривожланиб, жадаллашиб бораётган бир пайтда, ҳар бир шахс ўзининг ҳар соҳадаги фикрлари, қарашлари ва ютуқларини ўртоқлашиш мақсадида шу турдаги “E-Portfolio” яратса, унинг илмий, ижтимоий, фалсафий фаолиятидан барча бирдек баҳраманд бўлиши мумкин. Шу ўринда ёзувчи, қатор таълимий сайтлар муаллифи Марк Пренскининг “Digital Natives, Digital Immigrants” (“Рақамли дунё соҳиблари, рақамли дунё муҳожирлари”) номли мақоласида бугунги кун талабаларига қуйидаги таърифни беради: “Ҳозирда талабаларимиз батамом ўзгарган. Замонавий талабалар эндиликда биз ишлаб чиққан таълим тизимимизга кўра ўқитиладиган кишилар эмас”. Мақолада бугуннинг талабалари “Digital Natives” – “Рақамли дунё соҳиблари”– бугунги кунда компьютер, видео ўйинлари ва интернетнинг рақамли тилида ўз она тилидай сўзлашувчи ёшлар сифатида таъриф берилади. Таълим соҳаси вакиллари ўқитувчиларга эса “Digital Immigrants” – “рақамли дунё муҳожирлари” – рақамли, электрон дунёга мослашаётган, янги технологияларнинг кўпгина қирраларини энди қабул қилаётган кишилар сифатида баҳо берилади.

 

 

 

РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТ ТАРАҚҚИЁТ ОМИЛИ СИФАТИДА

Отабек Қаҳҳоров Бухоро давлат университети илмий ишлар ва инновациялар бўйича проректори

 

Рақамли иқтисодиёт – бу иқтисодий, ижтимоий ва маданий алоқаларни рақамли технологияларни қўллаш асосида амалга ошириш тизимидир. Баъзида у интернет иқтисодиёти, янги иқтисодиёт ёки веб-иқтисодиёт деган терминлар билан ҳам ифодаланади.

1995 йилда америкалик дастурчи Николас Негропонте “рақамли иқтисодиёт” терминини амалиётга киритди. Ҳозирда бу истилоҳни бутун дунёдаги сиёсатчилар, иқтисодчилар, журналистлар, тадбиркорлар – деярли барча қўлламоқда. 2016 йилда Бутунжаҳон банки дунёдаги рақамли иқтисодиётнинг аҳволи ҳақида илк марта маъруза эълон қилди (“Рақамли дивидендлар”).

Аввало, шуни айтиш жоизки, рақамли иқтисодиёт, бу — алоҳида фаолият тури эмас. Бу, аслида, ишбилармонлик, саноат объектлари, хизматлар деганидир. “Рақамли” атамаси мазкур соҳаларнинг барчаси ахборот технологияларидан фаол фойдаланишни англатади. Агар оддий иқтисодиётда моддий буюмлар асосий ресурс ҳисобланса, рақамли иқтисодиётда бу қайта ишланадиган ҳамда узатиладиган ахборот, маълумотлар бўлади. Уларнинг таҳлилидан сўнг тўғри бошқариш бўйича ечим ишлаб чиқилади.

Дарвоқе, “рақамли иқтисодиёт” атамаси миллий қонунчилигимизда илк бор қўлланилмоқда. Бироқ дунё тенденцияси шуни кўрсатаяптики, барча ривожланган давлатлар уни шакллантиришга аллақачон киришган. Зеро, биз глобаллашув, дунё ҳамжамияти билан интеграцияга киришиш ҳақида гапирарканмиз, бу борада ўзгарган (трансформация қилинган, янгиланган) иқтисодиёт равнақи муҳим саналади.

Яратилган махсус бошқарма иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарига автоматлаштирилган тизимларни жорий этиш билан шуғулланади. Бу йирик саноат объектлари иш самарадорлигини ошириш, ишлаб чиқаришда ўсиш, фаолият шаффофлигини таъминлаш, маҳсулот таннархини камайтириш имконини беради.

Агар глобал нуқтаи назардан қаралса, бугун башарият жаҳон иқтисодиёти тармоқлари, инсонлар ҳаёти, турмуш асослари ўзгариши билан боғлиқ қизиқ даврни бошдан кечирмоқда. Бу барча технология, компьютерлар интернет орқали бир-бири билан боғланиб бораётгани ила изоҳланади. Маълумотларга қараганда, бугунги кунда қарийб беш миллиард қурилма бутунжаҳон “ўргимчак тўри”га уланган. Яқин беш йил ичида уларнинг сони йигирма миллиардга етиши кутилаётир.

Айни пайтда сунъий ақл ва когнитив интеллектуал тизимлар жадал тараққий топаяпти. Бунинг натижасида яқин келажакда айрим касблар ўз долзарблигини йўқотади ҳамда вақти келиб, йўқ бўлиб ҳам кетади. Мисол учун, “IoT” автоматлаштирилган тизими аллақачон синовдан ўтказилаяпти. Пировардида роботлар автомобиль ҳайдовчилари, учувчилар ва ҳатто, ҳуқуқшуносларнинг ҳам ўрнини эгаллаши мумкин.

Келгусида механик ҳамда жисмоний меҳнат ўрнини робототехника эгаллаши кун сайин ойдинлашиб бораяпти. Шунинг учун стратегия ишлаб чиқиш, рақамли кўникмаларни оммавий шакллантиришни таъминлаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири саналади. Ёшлар янги касблар, турли технологиялардан фойдаланиш, компьютерлар, интернет, катта миқдордаги рақамли маълумотларга ишлов беришга тайёр туриши керак. Яъни қандайдир жараёнлар автоматлаштирилар экан, одамларни бошқа, янада долзарб интеллектуал касбларга йўналтириш лозим. Агар бу иш қилинмаса, “рақамли узилиш” дея номланувчи ҳолат юзага келади ва у АКТнинг жадал ривожланиши билан ўткирлашиб бораверади. Қисқача айтганда, бугун рақамли иқтисодиётнинг иккита вазифаси бор: амалдаги жараённи изчил автоматлаштириб бориш ҳамда одамларни ўз фаолиятида замонавий технологиялардан фойдаланишга тайёрлаш.

Рақамли иқтисодиёт коррупция ва “қора иқтисодиёт”нинг асосий кушандасидир. Чунки, рақамлар ҳамма нарсани муҳрлайди, хотирада сақлайди, керак пайтда маълумотларни тез тақдим этади. Бундай шароитда бирон маълумотни яшириш, яширин битимлар тузиш, у ёки бу фаолият ҳақида тўлиқ ахборот бермасликнинг иложи йўқ, компьютер ҳаммасини намоён қилиб қўяди. Маълумотлар кўплиги ва тизимлилиги ёлғон ва қинғир ишларга йўл бермайди, чунки тизимни алдаш имконсиз. Натижада “ифлос пулларни” ювиш, маблағларни ўғирлаш, самарасиз ва мақсадсиз сарфлаш, ошириб ё яшириб кўрсатиш имкони қолмайди. Бу эса иқтисодиётга легал маблағлар оқимини оширади, солиқлар ўз вақтида ва тўғри тўланади, бюджет тақсимоти очиқ бўлади, ижтимоий соҳага йўналтирилган маблағлар ўғирланмайди, мактаблар, касалхоналар, йўлларга ажратилган пуллар тўлиқ етиб боради ва ҳоказо. 

 

 

ТАЪЛИМ БЕРИШДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ

Қахрамон Тўхсанов

Бухоро давлат университети 

Мактабгача ва бошланғич таълим факультети декани

 

Аннотация. Мақолада масофавий таълим беришда рақамли технологиялардан фойдаланишнинг зарурати, афзалликлари ва масофавий таълим соҳасидан фойдаланиш бўйича статистикалар келтирилган ҳамда рақамли технологиялардан фойдаланиш ва масофавий таълимнинг янги авлод тизимларини жорий этиш лозимлиги, масофавий таълим тизими орқали янги кўникмаларни ёки мавзуга оид материалларни ўрганиш тезроқ, осонроқ ва арзонроқ эканлиги атрофлича ёритиб берилган. Шунингдек, мамлакатимизда масофавий таълимни рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда самарали йўлга қўйиш борасида тўсқинлик қилаётган муаммолар ва уларни ечиш бўйича таклиф ва тавсиялар келтирилган.

Калит сўзлар: масофавий таълим, рақамли технологиялар, рақамли ўқитиш таълим тизими, масофавий платформалар, мобиль қурилмалар, Интернет тармоғи.

Аннотация. В статье приводятся статистические данные о необходимости, преимуществах использования цифровых технологий в дистанционном образовании и о необходимости внедрения цифровых технологий и систем дистанционного образования нового поколения, а также подробно описывается, как быстрее, проще и дешевле изучать новые навыки или материалы по теме через систему дистанционного образования. Также представлены проблемы, препятствующие эффективному внедрению дистанционного образования в нашей стране с использованием цифровых технологий, а также предложения и рекомендации по их решению. 

Ключевые слова: дистанционное обучение, цифровые технологии, цифровая система обучения, дистанционные платформы, мобильные устройства, сеть Интернет.

Annotation. The article presents the need, advantages and statistics on the use of digital technologies in distance education, as well as the need for the use of digital technologies and the introduction of new generation systems of distance education, the fact that it is faster, easier and cheaper to learn new skills or materials related to the subject through the distance education system is Also, in our country there are problems that are hindering the effective way of distance learning using digital technologies and suggestions and recommendations for their solution. 

Key words: distance learning, digital technology, digital learning education system, remote platforms, mobile devices, Internet network.

 

Юртимизда кечаётган ижтимоий-иқтисодий, сиёсий жабҳалардаги бугунги ислоҳотларнинг бориши таълим тизимини ҳам тубдан ислоҳ қилишни тақозо этмоқда. Чунки, ҳар бир жабҳанинг тараққиёти ўша соҳа мутахассисларининг билими, идроки, тафаккури ва малакаси, дунёдаги шу йўналишнинг ривожланиш тенденцияларини қанчалик ўзлаштирганлиги билан белгиланади.

Барчамизга маълумки, бугунги кунда бутун инсониятни ташвишга солган, одамларнинг уйдан чиқмасликларига мажбур қилаётган, шу билан бир қаторда бутун дунёда янги иқтисодий инқирозни вужудга келтираётган “Covid-2019” эпидемияси таълимнинг барча турдаги тизимида таҳсил олаётган ўқувчи-ёшлар ва талабаларни ҳам муддатидан олдин таътилга чиқишига сабаб бўлди.

Шу жиҳатдан, мамлакатимиз олий ўқув юртларининг бош вазифаси юқори кўникмаларга ва замонавий дунёқарашга эга бўлган, ватан равнақи ва халқ фаровонлиги йўлида қамичдан бел боғлаб хизмат қиладиган касби комил мутахассисларни тайёрлашдан иборат эканлигини инобатга олиб, бугунги “Пандемия” шароитида талабаларни масофадан туриб онлайн ўқишларини йўлга қўйиш ва ташкил этишни тақозо этмоқда. Бунинг учун эса, рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда масофавий таълим платформаларини ишлаб чиқишни, профессор-ўқитувчилар ва талабалар ўртасида бевосита онлайн мулоқот қилишни ва шу аснода талабаларни мустақил таълим билан қамраб олишни талаб этади. Хўш, масофавий таълимнинг афзалликлари нималардан иборат? Биринчидан, масофавий таълим тизими биринчи бор 1999 йилда пайдо бўлган бўлса-да, ҳар доим ҳам жиддий қабул қилинмаган. Олий таълим муассасалари ўзларининг онлайн ўқув дастурларини аккредитациядан ўтказиши ва мослашувчан таълим имкониятлари соҳага кириб бориши натижасида масофавий таълимга бўлган эътибор ва қарашлар тезлик билан ўзгариб кетди. Чунки, масофавий таълим тизими орқали янги кўникмаларни ёки мавзуга оид материалларни ўрганиш тезроқ, осонроқ ва арзонроқдир.

Иккинчидан, бугунги кунда рақамли иқтисодиётнинг янги технологиялари масофавий таълимни янада ривожлантиришга жуда катта ёрдам бермоқда. Виртуал ва кенгайтирилган воқелик, визуал равишда йўналтирилган масофавий таълим технологиялари талабаларни бугунги кун талабларига мувофиқ сифатли билим олишлари учун хизмат қилмоқда. Яъни, масофавий таълим тизими виртуал ва кенгайтирилган воқелик ҳамда визуал равишда йўналтирилган рақамли технологияларнинг қўлланилиши орқали талабаларни дарсга бўлган қизиқишларини кенгроқ жалб этиш имконини бермоқда. Айниқса ҳозирги “Пандемия” шароитида масофавий таълим соҳаси ҳар қачонгидан ҳам машҳур соҳага айланди. Дунё миқёсида барча таълим даргоҳлари масофавий таълим платформаларидан фойдаланиб, ўқишни ташкил этмоқда, корхона ва ташкилотлар эса масофавий иш фаолиятини йўлга қўймоқда.

Учинчидан, талабалар ёки ходимлар масофавий таълим олиш имкониятига эга бўлганда анъанавий ўқитиш тизими материалларини ўрганишга қараганда 60 % вақтларини камроқ сарфлайдилар. Чунки, масофавий таълим платформалари бўйича таълим олаётган талабаларни дарсларга қизиқтириш даражаси одатдаги синф муҳитига қараганда 60 %га самарали ҳисобланади.

Тўртинчидан, масофавий таълим платформасига киритилган рақамли технологиялар материалларини тингловчи анъанавий машғулотларга қараганда 5 баробар кўпроқ ўрганади, бу эса уларнинг дарсни ўзлаштириш вақтларини кўпайтирмайди, аксинча бошқа машғулотлар билан шуғулланишлари учун имконият яратади.

Бешинчидан, масофавий таълимда рақамли ўқитиш технологиялари анъанавий дарсларда қолдириладиган бўшлиқларни тўлдиришга имконият яратмоқда. Аслида, рақамли технологияларниг бундай воситалари келтирадиган баъзи бир самарадорлик анъанавий ўрганиш усуллари билан деярли фарқ қилиб бўлмайди. Аммо, тарқатма материаллар ва китобларга қоғоз сарфланмаслигидан тортиб, маълумотларга тез кириш ва вақтни тежашга қадар, таълим харажатларини қисқартириш, маблағларни тежаш ва талабалар учун таълимнинг самарали усулини тақдим этмоқда.

Олтинчидан, охирги 15 йил ичида ҳаётимизда мобиль қурилмаларнинг сўнгги авлодларининг кириб келиши, улардан фойдаланган ҳолда Интернет тармоғи орқали дунёда бўлаётган воқеа ва ҳодисаларни тезкор равишда кузатиб бориш ҳамда барча турдаги материалларни (видео, аудио, матн, 3D, 5D, 7D графикалар) тезкорлик билан қабул қилиш, сақлаш ва узатиш имкониятлари пайдо бўлди ҳамда рақамли технологияларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Бу эса, ҳар кунги анъанавий ўқитиш усулларини алмаштиришга, аудиториялар қанчалик шиддат билан ўзгариб бораётганлиги сабабли, эски усуллардан воз кечиб, рақамли технологияларга асосланган янги ўқитиш усулларини жорий қилиш орқали қоғоз ва дафтарлар ўрнига оддий планшетлардан, мураккаб дастурлар ва рақамли жиҳозлардан фойдаланиш имконини бермоқда. Масалан, АҚШда талабаларнинг учдан икки қисми масофавий платформаларга кириш учун мобиль қурилмалардан фойдаланишади. Онлайн ўқитиш эҳтиёжлари учун мобиль қурилмаларни ишлатувчи талабаларнинг 99 %и масофавий таълимнинг мобиль иловалари уларнинг таълим даражаси яхшиланганини таъкидлашган.

Еттинчидан, дунёнинг кўплаб йирик корпорациялари таълим соҳасига қўйилган ўқитиш талабларини қобилият учун бериладиган сертификат сифатида қараб, дипломдан кўра кўпроқ амалий кўникмаларга эътибор беришни бошладилар. Масалан Google, Apple ва Amazon каби дунёнинг бошқа кўплаб етакчи иш берувчилари, иш учун олий маълумотли диплом талаб қилишни тўхтатдилар. Шу боис, масофавий таълим платформалари орқали рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда талабаларни ўқитиш, уларнинг нафақат назарий билимини, балки амалий кўникмаларини юқори даражада шакллантиришга хизмат қилади.

Саккизинчидан, рақамли технологиялардан фойдаланиш ва масофавий таълимнинг янги авлод тизимларини ва электрон журналлар фаолиятини самарали йўлга қўйилишига олиб келди. Бунда нафақат профессор-ўқитувчилар ва талабалар, балки уларнинг ота-оналари ҳам иштирок этиши, яъни улар электрон журнал баҳоларини, берилган уйга вазифаларни, тестларни ва қайта алоқа шаклидаги ҳар бир талабанинг умумий статистикасини кўриб бориш, шунингдек хабарлардан фойдаланиб, профессор-ўқитувчилар билан ёзишмалар олиб бориш, энг асосийси эса фойдаланувчининг электрон маданиятини шакллантириш имконини беради.

 

 

I ШЎЪБА. БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМГА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ

ИМКОНИЯТЛАРИ

 

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ

Б.Адизов Ўзбекистон

 

Аннотация. Мазкур мақолада республикамиз олий таълим тизимида рақамли технологияларни қўллаш, уларнинг имкониятларини таҳлил қилиш асосида ўқув жараёнини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари аниқланган. Шунингдек, олий таълимда рақамли технологияларни жорий этишга илмий асосланган хулосалар тузишда мавжуд бўлган амалиётни ўрганиш, тизимлаштириш ва умумлаштириш орқали таълим соҳасида нафақат муҳим ўрин эгаллаши ва қандай шаклда жорий этилиши бўйича таклифлар келтирилган.

Калит сўзлар: рақамли технологиялар, ахборот-коммуникация технологиялари, олий таълим тизими, замонавий таълим, рақамли билимлар, Интернет тизими, масофавий ўқитиш.

Аннотация. В данной статье определены приоритетные направления развития образовательного процесса на основе применения цифровых технологий в системе высшего образования Республики, анализа их возможностей. Также были высказаны предложения о том, как и в какой форме внедрение цифровых технологий в высшее образование может занять важное место в сфере образования только путем изучения, систематизации и обобщения существующей практики составления научно обоснованных выводов. 

Ключевые слова: цифровые технологии, информационно-коммуникационные технологии, система высшего образования, современное образование, цифровые знания, Интернет-система, дистанционное обучение.

Annotation. In this article, priority directions of development of the educational process are determined on the basis of application of digital technologies in the higher education system of the Republic, analysis of their capabilities. Also, proposals have been made on how and in what form the introduction of digital technologies in higher education can only take an important place in the field of education by studying, systematizing and summarizing the existing practice in drawing up scientificallybased conclusions. 

Key words: digital technology, information and Communication Technology, higher education system, modern education, digital knowledge, Internet system, distance learning.

 

Бугунги кунда рақамли технологиялар ҳаётнинг барча соҳаларида фаол қўлланилмоқда. иқтисодиёт, банк, хизмат сектори шунингдек таълим жараёнини ҳам тез суръатларда ривожланишига хизмат қилмоқда. Мамлакатда яшаётган барча фуқаролар, жумладан ёш болалардан тортиб нафақахўрларнинг ҳам онгида рақамли технологиялар орқали жамиятдаги барча муаммоларни ҳал қилиш мумкин деган фикрни шакллантирмоқда. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш ва бошқарув жараёнларининг роботлаштирилиши, масалан банк секторида, роботлар ва ишчилар ўртасидаги рақобат масаласи ҳам кўтарилмоқда.

Рақамлардан фойдаланишга асосланган ҳамда жорий этилган технологияларнинг сўзсиз фойдаси билан ахлоқий, шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш, роботлар ва ташкилотлар ходимлари ўртасидаги рақобатнинг ҳуқуқий жиҳатлари билан боғлиқ масалалар тобора кўпроқ эътиборга олинмоқда.

Шу жиҳатдан, мамлакатимиз Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек “Тараққиётга эришиш учун рақамли билимлар ва замонавий ахборот технологияларини эгаллашимиз зарур ва шарт. Бу бизга юксалишнинг энг қисқа йўлидан бориш имкониятини беради. Зеро, бугун дунёда барча соҳаларга ахборот технологиялари чуқур кириб бормоқда. Албатта, рақамли иқтисодиётни шакллантириш керакли инфратузилма, кўп маблағ ва меҳнат ресурсларини талаб этишини жуда яхши биламиз. Бироқ, қанчалик қийин бўлмасин, бу ишга бугун киришмасак, қачон киришамиз?! Эртага жуда кеч бўлади” [1].

Давлат ва жамият бошқаруви, ижтимоий соҳада ҳам рақамли технологияларни кенг жорий этиб, натижадорликни ошириш, бир сўз билан айтганда, одамлар турмушини кескин яхшилаш мумкин. Рақамли иқтисодиёт бу биргина фаолият тури эмас, балки, ишбилармонлик, саноат объектлари, сифатли таълим ва хизматлар деганидир. “Рақамли” атамаси барча соҳаларда ахборот технологияларидан фаол фойдаланишни англатади. Агар оддий иқтисодиётда моддий буюмлар асосий ресурс ҳисобланса, рақамли иқтисодиётда бу қайта ишланадиган ҳамда узатиладиган ахборот, маълумотлар бўлади. Уларнинг таҳлилидан сўнг эса тўғри бошқариш бўйича ечим ишлаб чиқилади.

Мазкур мақолани ёзишда республикамиз олий таълим тизимида рақамли технологияларни қўллаш, уларнинг имкониятларини таҳлил қилиш асосида ўқув жараёнини ривожлантиришнинг устувор йўналишларини аниқлаш мақсади қўйилган бўлиб, унда рақамли технологияларнинг таълим соҳасида нафақат муҳим ўрин эгаллаши ва қандай шаклда жорий этилиши бўйича таҳлиллар амалга оширилди. Тадқиқот усуллари сифатида олий таълимда рақамли технологияларни жорий этишга илмий асосланган ёндашувни шакллантиришга тегишли хулосалар тузишда норматив ҳужжатларни, мавжуд бўлган амалиётни ўрганиш, тизимлаштириш ва умумлаштиришдан фойдаланилди.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, “COVID-2019” пандемияси барча соҳалар сингари таълим тизимига ҳам ўз таъсирини ўтказди, жумладан боғча, мактаб ва олий таълим муассасаларининг барчаси оммавий равишда муддатидан олдин таътилга чиқишди. UNESCOнинг маълумотига кўра, дунё бўйича 1,7 миллиард ўқувчилар дарслар тўхтатилгани сабаб анъанавий ўқишдан маҳрум бўлишди. Юздан ортиқ мамлакатларда университетларнинг ёпилиши дунё талабаларининг 90 фоизини уйда ўтиришга мажбур қилди. 3 мартга келиб UNESCO 13 та мамлакатда таълим муассасаларининг вақтинча ёпилиши оқибатида 290,5 миллион ўқувчи ва талаба ўқишдан узилиб қолганини маълум қилди ва уларни зудлик билан масофавий таълимга ўтишга чақирди.

Маълумотларга кўра, бугун пандемия сабаб таълим муассасаларини ёпган мамлакатларнинг 60 фоизигина тўлиқ рақамли таълимга ўтган. Баъзи халқаро экспертлар онлайн таълимга тўлиқ ўтиб бўлмаслиги, бу жараёнга муаммоли вазиятдан чиқиш йўли сифатида қараш лозимлигини, акс ҳолда таълим сифати тушиб кетишини таъкидласа, баъзилар замонавий таълим учун янги давр бошланганини эътироф этмоқда. Айрим давлатлар зиёлилари эса масофавий таълимга қамраб олишда таъминот масаласини илгари сурмоқда.

Интернет манбаларида хабар берилишича, бугунги кунда атиги ўнга яқин давлатдаги талабаларнинг 95 фоизида компьютер бор. Индонезияда эса 34 фоиз ёшнинг интернетдан фойдаланишга шароити етарли. Қолган давлатларда бу кўрсаткич анча паст. Шу ўринда, Ўзбекистон Республикасида ҳам бу кўрсаткич юқори даражада эмас. Бунга сабаб эса чекка ҳудудларда Интернет инфратузилмасининг яхши ривожланмаганлигидир. Бу эса айрим мутахассислар тахмин қилаётганидек, таълим сифати тушиб кетишига сабаб бўлиши мумкин [2].

Хўш, шу ўринда савол туғилади. Биз рақамлаштиришга тайёрмизми? Хавф-хатарни олдиндан кўра билиш, унинг натижа ҳамда оқибатларини тўғри баҳолай олиш вазиятдан талафотсиз чиқиб кетишни таъминлайди. Дунёда пандемия тарқалиши ортидан мамлакатимизда иқтисодиёт, соғлиқни сақлаш, хизмат кўрсатиш соҳалари сингари таълим жараёни узлуксизлигини таъминлаш учун ҳам керакли чоралар кўрилди. Хусусан, шу йилнинг 17 мартида Президентимизнинг “Тошкент шаҳрида рақамли технологияларни кенг жорий этиш чоратадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилиниб, мазкур қарорда таълимнинг барча соҳаларини рақамлаштириш бўйича аниқ вазифалар белгилаб берилди.

Шу йил 23 мартдан талабалар учун телевизион дарслар эфирга узатила бошлади. Бундан ташқари, бир нечта олий таълим муассасалари талабалар ва ўқувчилар учун виртуал таълим тизимларини ишга туширди. Масалан, Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университетида мактаб ва академик лицей ўқувчилари, талабалар ва АКТ соҳасида билим олишни хоҳловчилар учун тўртта виртуал таълим тизими фаолият бошлади. Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида “Ўқув жараёнини ташкил этиш ва бошқариш” ахборот тизими ҳамда MOODLE масофавий таълим платформаси ишга туширилди. Бошқа олий таълим муассасаларининг расмий веб-сайтларида ҳам MOODLE, Platonus, Moodle LMS, SRS (Student Records System), MOOC каби масофавий таълим платформалари ҳамда мобиль телефон ва планшетлар учун Google Classroom, Ereader иловалари ишга туширилиб онлайн дарслар ташкил этилиши бошланди. Шулар қатори, Тошкент давлат иқтисодиёт университетида ҳам қисқа муддат ичида “remote-education” масофавий таълим платформасининг дастурий таъминоти ишлаб чиқилди ва амалиётга жорий этилди.

Юртимиздаги нуфузли хусусий ўқув марказлари ҳам замон талабидан келиб чиққан ҳолда онлайн таълимни йўлга қўйди. Бу жараённинг ўзи ҳам мамлакатимиз таълим тизимида янги босқич бошланганини англатади. Сабаби, шу кунгача ҳали ҳеч бир ўқув маркази бундай тартибга ўта олмаётган эди.

Таълим тизими бугунги кунда рақамли технологияларга сингиб кетаётгани шунчаки ҳайратланарли емас, чунки, бугунги кунда ахборот маконида таклиф этилаётган кўплаб нарсаларни жиддий таҳлил қилиш ва педагогик асослаш учун асос бўлиб хизмат қилади. Сўнгги йилларда таълимни “рақамлаштириш” муаммолари, унинг шаклланишига таъсири бўйича бирорбир давлат лойиҳаси ёки сўровнома асосида тадқиқотлар ўтказилмаганлиги ҳам муҳимдир [3]. Шу билан бирга, Интернет тизимидаги муҳитнинг ёшлар онгига таъсирининг аҳамияти ҳукуматнинг, замонавий оммавий ахборот воситаларининг маърузаларида, педагогик жамоатчилик муҳокамаларида, магистрант ва тадқиқотчиларнинг, шунингдек депутатларнинг изланишларида ҳам кўришимиз мумкин.

Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, олдин рақамли технологияларни барча соҳаларда, яъни, саноат, иқтисодиёт, банк ва бошқа соҳаларда жорий этиш билан чекланиб қолган эдик. Бугунги кунда эса рақамли иқтисодиёт шиддат билан ривожланиб бораётганини эътиборга олиб, рақамли ривожланиш бўйича барча соҳа раҳбарларининг ўринбосарлари лавозим таркибига киритилмоқда

[4].

Рақамлаштириш йўналиши бўйича фаоллаштириш барча бизнес тузилмаларида амалга оширилмоқда. Бугунги кунда рақамли технологиялар барча соҳаларда “тажовузкор”, айниқса иқтисодий самараси топилган жойларда, барча даражаларда қўллаб-қувватланмоқда. Иқтисодиётда рўй бераётган жараёнлар динамикаси иқтисодиётнинг рақамли трансформациясида олий таълимини ривожлантириш бўйича таклифларни таҳлил қилиш ва ишлаб чиқишда таълим ҳамжамиятининг фаол позициясини талаб қилмоқда.

Таълмда рақамли технологияларни ўқитиш сифатини сақлаб қолган ҳолда самарали қўллаш учун нималар қилиш керак? Биринчидан, албатта мамлакатимизда Интернет инфратузилмасини яхшилашимиз, мобиль операторлар томонидан кўрсатилаётган хизматлар сифатини оширишимиз ва энг муҳики аҳолининг, айниқса талаба ёшларни замонавий ахборот-коммуникация технологияларининг сўнг ютуқларини ўзлаштиришга шарт-шароитлар ҳамда имтиёзлар яратиб беришимиз лозим.

Иккинчидан, ўқув жараёнини ташкил этишда рақамли технологиялардан фойдаланиш кўламини кенгайтириш ва ахборот ресурслари, ўқитиш воситалари ва масофавий ўқитиш технологияларини ривожлантириш, ижодкор талабаларни университетни рақамлаштириш лойиҳаларига жалб қилиш билан олий таълим муассасалари фаолиятини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга ўзгартириш киритиш бўйича ваколатли органларга таклифлар бериш, юқори самарадорликка эга рақамли қурилмалар билан жиҳозланган тузилмалар, ўқув хоналари, лабораториялар, медиастудиялар ва бошқаларни ўз ичига олган марказларни ташкил этиш ҳамда унда орттирилган тажрибани Ўзбекистоннинг барча олий таълим муассасаларида қўллаш.

Учинчидан, замонавий ахборот-коммуникация технологиялари ва таълим технологияларининг мустаҳкам интеграциясини таъминлаш, бу борада педагог кадрларнинг касбий маҳоратини узлуксиз ривожлантириб бориш учун қўшимча шароитлар яратиш.

Тўртинчидан, интерфаол тақдимот тизимларидан фойдаланиш, маъруза ва семинар дарслари учун интернет билан боғлиқ ҳолда интерфаол ва мультимедиали тақдимотларни ишлаб чиқиш каби мавзулар бўйича ўқитувчиларнинг малакасини ошириш учун курсларни ташкил қилиш ва ўтказиш.

Бешинчидан, реал вақт режимида интерфаол тақдимот тизимлари, видео-конференцалоқа тизимлари, виртуал заллар, электрон ресурслардан фойдаланиб исталган вақтда масофавий ўқитиш жараёнини амалга ошириш.

Олтинчидан, булутли технологиялар, виртуал воқелик, кенгайтирилган воқеликдан фойдаланиш ҳамда дидактик материаллар ва тажриба дизайнларини ишлаб чиқишда 3D принтерини қўллаш, рақамли дидактика ва рақамли таълим моделларини қўллаш, ўқитувчилар ва талабалар учун лойиҳалар, диплом ишлари, илмий изланишлар ва бошқаларини муҳокама қилиш учун илмий веб-сайтлар ишлаб чиқиш лозим. Шундагина, биз рақамли технологиялардан фойдаланиб таълим сифатини туширмаган ҳолда талаба-ёшларга бугунги кун талаби даражасида билим олишларига эришамиз.

Алоҳида таъкидлаш керакки, бугунги кунда ҳаётимиз ҳар жиҳатдан техника ва технологиялар билан боғлиқ, яъни эрталаб соат бонгидан бошлаб то кун режасини тузиш ва ўқиш билан якунлашгача. Биз таълим сифатини ошириш ва ривожлантириш учун технологиялардан манфаатли фойдаланиш имкониятини яратишни истадик. Қачонки, планшет таълим олишнинг бир элементига айланса, болалар ўқиш жараёнига катта қизиқиш билан киришади. Бу ўйин билан классик таълимни бирлаштиришга тенгдир. Натижада ўқиш жараёни яхшиланади, ўзлаштириш, таълим даражаси ва кадрларни тайёрлаш самарадорлиги ошади. Билимли авлод, профессионал кадрлар — бу жамиятнинг кенг миқёсда ривожланишининг гаровидир.

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, бугунги кун аудиториялари ўн йил аввалгиларидан жуда катта фарқ қилади ва синф хоналари компьютерлар, iPad, планшетлар, смарт-доскалар ва бошқа турдаги таълим технологиялари билан жиҳозланган. Дунёнинг бошқа жойларида бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам рақамли авлоднинг етти экранли авлоди - телевизор, компьютер, планшет, таблет, фаблет, смартфон ва смартсоатлари пайдо бўлмоқда. Бундай зич рақамли муҳитга эга бўлиш ва у билан доимий ўзаро муносабат натижасида бугунги кун талабаларининг фикрлаши ва ахборотларга ишлов бериш жараёнлари олдинги фикр юритиш ва ахборот жараёнларидан тубдан фарқ қилмоқда. Рақамли авлод ота-оналаримиз ўрганган услубда ўқитилиши мумкин эмас ва бўлмаслиги ҳам керак. Бу авлодни ўқитишда қора доска ва оқ бўрдан фойдаланиш ҳам мумкин эмас. Қора доскани оқига ва бўрни маркерга ўзгартириш ҳеч нарсани ўзгартирмайди, яъни замонавий талабаларни билим олишга ва меҳнат бозорида муваффақиятга эришиш кўникмаларини ривожлантиришга ундаш усули бўла олмайди. Замонавий ахборот-коммуникация технологияларига асосланган инновацион таълим технологиялари ва дидактик моделларни оммавий ва самарали қўллаш орқали таълим тизимини рақамли авлодга мослаштириш зарур.

Шу билан бирга, таълим жараёнида тадқиқотга асосланган ёндашувдан фаол фойдаланиш лозим ва бу билан илмий тадқиқотда талабаларнинг кўникмаларини ривожлантириш ва IT- компетенцияга асосланган ижодий қобилиятларини ва ижодий фикрлашларини шакллантириш мумкин. Ахборот ва коммуникация технологиялари – таълим тизимидаги барча муаммоларга ечим эмас, балки рақамли авлод учун маърузалар ва семинарларни маълумотларга бой ва интерактив қилиб амалга ошириш воситасидир. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, ўқитувчилар талабаларнинг эҳтиёжларига йўналтирилган интерфаол ўқув жараёнида асосий ролни сақлаб қолади.

Ўқитувчининг обрўси ва унинг фаолиятининг самарадорлиги фақатгина курс мазмунидаги билимлар даражаси ва унинг педагогик қобилиятига эмас, балки муайян ўқув материалини тўплаш, қайта ишлаш ва ўқитишда ўқитувчининг қанчалик замонавий ахборот-коммуникация технологияларини қўллаш даражасига боғлиқ бўлади. Бошқача қилиб айтганда, рақамли асрда таълим қайта кўриб чиқилиши ва таълим парадигмаси ўзгартирилиши шарт, чунки талабалар ортиқ анъанавий услубда ўқишни хоҳламайдилар ва ўқитувчилар ҳам бу каби одатий усулда ўқитишни давом эттиришлари керак эмас.

Фойдаланилган адабиётлар

1.Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январда Олий Мажлисга йўллаган Мурожаатномаси. https://uza.uz/oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidentishavkat-mirziyeevning-oliy-25-01-2020.

2.                  Шаронин Ю.В. Цифровые технологии в высшем и профессиональном образовании: от личностно ориентированной Smart-дидактики к блокчейну в целевой подготовке специалистов // Современные проблемы науки и образования. – 2019. – №

3.                  Abdullayev M., Saidahror, G., & Ayupov, R. (2020). Рақамли иқтисодиёт - кадрлар тайёрлашнинг долзарб йўналишлари. Архив научных исследований, 1(23). извлечено от https://journal.tsue.uz/index.php/archive/article/view/2702.

URL: http://science-education.ru/ru/article/view?id=28507 (дата обращения: 25.06.2020).

4.                  Norboeva N Erkinovna, Khashimova D Pakhritdinovna. The role of the digital economy in the development of information and communication technologies // ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal 10 (3), 25-31.

 

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ ТАБАҚАЛАШТИРИШНИНГ МУҲИМ ОМИЛЛАРИ

Ш. Ш. Олимов

БухДУ профессори

 

Таълим ислоҳотининг бош мақсади – таълим олувчилар шахсини комил инсон сифатида шаклланишига объектив ва субъектив шарт-шароитлар яратишдир. Бунинг учун таълим муассасаларида маънавий-ахлоқий тарбия кучайтирилиб, таълим олувчиларни миллий ўзлигини англаш, ватанпарварлик, ўз ватани учун ифтихор туйғусини шакллантиришга эътибор кучаяди.

Шуни эътироф этиш керакки, бу вазифаларни асосан таълим жараёнида ҳал қилинади. Шунинг учун комил инсонни шакллантириш учун объектив шароит яратиш муҳимдир. Шулардан бири таълимни табақалаштиришдир.

Таълим тизими билан жамият тараққиёти, унинг келажаги узвий боғлиқлиги концепциясини юртбошимиз жаҳоннинг илғор мамлакатлари тарихий тажрибасини ўрганиб, чуқур таҳлил қилиб, ўзининг раҳбарлик ва фуқаролик масъулиятини ҳамда миллий меросимиз, анъаналари хусусиятларидан келиб чиқиб доҳиёна, илмий методологик асосда очиб берди, десак ҳеч қандай муболаға бўлмайди. 

Модомики, мактаблар бизнинг келажагимизни яратар экан, унинг келажаги ҳақида ўйлашимиз, қайғуришимиз биз учун ҳам қарз, ҳам фарздир.

Унинг ривожининг муҳим жиҳатларидан бири юқорида таъкидланганидек таълимни табақалаштиришдир.

Ҳозирги гуруҳларда фанларни ўзлаштиришда ташкил этилаётган табақалаштиришнинг дастлабки элементлари гомоген гуруҳлар ўрнига табақалаштирилган таълимга ўтиш жараёни кучаяди. Табақалашган таълимни икки йўналишда амалга ошириш мумкин бўлади. Бу биринчидан, ривожланган мамлакатларда қўлланилаётган тест синовлари асосида ўқувчилар ақлий камолот даражасига қараб, қобилиятли – ақлли (иқтидорли) гуруҳ, ўртача қобилиятлилар ва ўртадаги паст гуруҳларга ажратиб табақалаштириш ҳам мумкин. Ҳозирги мактабда бир синфда 3 тоифадаги ўқувчилар мавжуд. Дарслар асосан ўртача ўқувчиларга мослаштириб ўтилади. Иқтидорлиларни қизиқиши сўнади. Қобилияти паст бўлган ўқувчилар бу материалларни тушунмайди. Таълим жараёнида ўқувчиларни ўзларига тўғри баҳо беришга ўргатиш уларнинг ўқув имкониятларини тўғри белгилашлари, билимга интилишларини кучайтиришга олиб келади. Инсон ўз ҳаёти ва фаолияти давомида нафақат ўзига–ўзи тўғри баҳо бера олиши, балки унга бошқаларнинг баҳоси ҳам муҳим ҳисобланади. Бу эса ўзини англаш, ўзига баҳо бериш, имкониятларини аниқроқ тасаввур қилишга замин ҳозирлайди.

Юқорида баён қилинган технологияларнинг моҳияти ўқувчиларнинг камолоти, потенциал имкониятларини, ўзига баҳо беришга ютуқ ва камчиликларини аниқлашга ички (ўзи) ва ташқи (эксперт) баҳоси муҳим ҳисобланади. Агар ўқувчига (ўқитувчи ўртоғи, эксперт, ота–она) ўқитувчи юқори баҳо берса, у шу ишончни оқлашга яна янги ютуқларга эришишга олиб келади. Ҳар қандай шахс ва ўқувчи учун атрофдаги катта кишиларнинг баҳолари муҳим бўлиб, бу ўқувчини ўзига берадиган баҳосига мос бўлиши муҳимдир. Бунда айниқса, ўқитувчилар ҳиссиётга берилмай, объектив (холис) бўлишлари талаб қилинади. Ўқитувчи томонидан ўқувчи имкониятларига паст баҳо берилиши унга нисбатан салбий реакция пайдо бўлишига олиб келади. Нафақат салбий, балки ўзига берилган ишонч, ўқишга ҳаваси, интилишини пасайишига олиб келади. “Мен билмас эканман. Ҳаракат қилишим бефойда”, деган фикрга келади. Ўқитувчининг энг муҳим вазифаси ўқувчига шундай кайфиятни ҳосил бўлмаслиги учун курашиш, ўқувчини ўз кучига ишонтириш, доимо уни ўз имкониятларидан ўринли фойдалана олишга ўргатишдир. Бунинг учун ҳам ўқувчига ўзини–ўзи кузатиши, билиши кўникмаларини шакллантириш лозим. Ўз–ўзини назорат қилиш, ўз– ўзини текшириш асосида ўз хатти–ҳаракатлари ва билимига баҳо бера олишга ўргатиш муҳимдир. Шу билан бирга ўқув фаолиятини ижобий муваффақиятини таъминлайдиган томонлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиши лозим. Ўз навбатида юқорида баён қилинган технологиялар ўқувчиларни етарли интеллектуал кўникма танқидий ва ижобий фикрлашини ўстиришнинг асоси ҳисобланади. Фақат улардан таълим жараёнида ўринли ва моҳирона фойдалана олиш муҳимдир.

Ўқитувчиларда ўқувчилар фаолиятига ташқи (юзаки) баҳо бериш мавжуд. Буни инкор қилиб бўлмайди. Аммо бу баҳо холисона ва педагогик–психологик асосланган технологиялар асосида амалга оширилганда кутилган натижа беради.

Ривожланувчи таълим ва унга ўқувчиларнинг интеллектуал ривожланишига Л.Виготский (“Яқин ривожланиш зонаси”), Д.Б.Эльконин ақлий операцияларнинг босқичма–босқич шаклланиши ҳақидаги таълимотлари анчадан бери мавжуд. Аммо улардан янги ижтимоий – иқтисодий шароитда мақсадга мувофиқ фойдаланиш янги педагогик технологиялар учун илмий замин сифатида хизмат қилади. Чунончи Д.Б.Элькониннинг ўқувчи ақлий ривожланишини асосий мезони учун ўқув фаолиятини таркибини ва компонентларига қўйиладиган вазифа, қўлланиладиган воситалар, ўз–ўзини текшириш асосида ўқув фаолиятини нарса ва символларнинг мувофиқ танлаши деб кўрсатган эди. Ўқувчи фаолиятини бундай ташкил қилиш мустақил билиш фаолиятига мос бўлиб, билиш фаолиятига мустақил қарор қабул қилиш кўникмаларини ҳосил қилади. Аммо ўз-ўзига баҳо бериш, ўз-ўзини кузатиш, ўз-ўзини таҳлил қилиш, ўз-ўзини билиш каби босқичларида амалга ошади. Бу ерда биз учун энг муҳим ўқувчининг ўз имконияти билиш ва ҳатти–ҳаракатини тўғри баҳолаши аҳамиятлидир. Аммо бунинг учун ўқувчида қадриятлари (билим)ни маълум баҳолаш мезони шаклланган бўлиши ва у ўзининг турли соҳасидаги ютуқларини таққослай олиши зарур.

Ўқувчилар таълим жараёнида мунозара, диалог, “Ақлий ҳужум” орқали ўз позицияси, билимини, ҳаракатини асослай олиши, қабул қилган қарорини ҳимоя қилиш муҳим ҳисобланади. Ўқувчи шериклар билан овоз чиқариб ўз ҳаракати, қарорини исбот қилиш ва ўз навбатида уларни қунт билан тинглаши, уларга асосли жавоб бериш, ўз ҳаракатига ўзгартириш киритиши кўзланган мақсадга олиб келади. Бу ўз навбатида ўқувчига ишонч, ўз ҳаракати ва ўз назорат қилиш дастурини шакллантиришига олиб келади. Бу асосда ўқувчи ўз қарори, имконияти ҳаракатига ўзгартириш киритиб, келажакдаги ҳаракат учун хулосалар чиқара олса, унда ўз-ўзини баҳолаш асосларини шаклланган деса бўлади.

Аммо бу жараёнлар силлиқ, зиддиятларсиз, ўз-ўзидан амалга ошмайди. Бунда энг аввало, таълим–тарбия технологияси билан бирга ўқитувчи шахси маҳорати ҳам муҳим ҳисобланади. Ўқитувчи ўз ўқувчиларини ўз-ўзини такомиллаштириш, мустақил фикрлаш билим, кўникма малакалари билан қуроллантириши ўз ҳаракатига баҳо беришга ўрганиши лозим.

Ўқувчиларни ўз-ўзини билиш (тушуниш) ва бошқалар ҳолатига кира олиш, уларга баҳо бериш учун зарур рефлексив кўникма ва ўзини кузатиш, фикрлаш шаклланишида табақалаштириш технологияси муҳим педагогик шароит яратади.

Ўқувчини ўта мураккаблигидаги материални ўрганишга мажбур қилиб, ривожланишига путур етказилади. Энг муҳими ўқишга, ўрганишга истак–ҳоҳиш, (мотив) пасаяди, ўқувчида фақат ўқишга нисбатан қизиқиш пасаймасдан балки тарбиявий жиҳатдан ҳам бефарқлилик кайфияти кучаяди. Мактабларга таълим жараёнини ўртамиёна ташкил қилиш, яъни ўқувчини ўқув имкониятларини инобатга олмай, ҳаммани бир хил, ҳаммани ҳамма нарсага ўргатиш – ҳамма нарсага бефарқлик, лоқайд бўлиш, сифатларини шаклланишига замин ҳозирлайди. Таълимнинг бу модели иқтисодий–сиёсий, ижтимоий, ахлоқий жиҳатдан зарарлидир. Бунинг оқибатида, жамият талантли, ақл–заковатли кишилардан маҳрум бўлади.

Таълимни табақалаштириб ташкил этишда ўқувчининг ўқув имкониятларидан келиб чиқиб, ўта ақлли - қобилиятли болалар учун ўқув материали анча мураккаб, ўртача қобилиятлар учун ўртача қийинчиликда ва учинчи гуруҳ ўқувчилари учун анча осон қилиб танланади. Келажак мактабда таълим мазмунини белгиловчи ҳужжатлар: ўқув режаси, ўқув дастурлари, дарслик ва ўқув қўлланмалари уч хил ўқувчиларга мўлжаллаб тузилиши лозим. Мамлакатимизда талант, ақлзаковат, мустақил фикрлаш унинг ривожланишини, келажагини белгилар экан, биз муқаррар равишда табақалаштириш йўлидан боришимиз керак. Таълимга бундай ёндашиш комил инсонни тарбиялашнинг бош йўналиши бўлиши лозим. Ўртамиёна таълим моделида ўқувчи ўқишдан безса, ихлоси қайтса, табақалаштирилган таълимда ўқувчида интилиш кучаяди. Таълим–тарбия жараёнининг ўқувчи имкониятлари даражасида ташкил этилиши ўз фаолиятидан мамнунлик кайфиятини, қониқиш ҳосил қилиш учун, замин ҳозирлайди. Оддий мисол: ҳар қайсимиз маъқул бўлмаган, истамаган ишни мажбуран бажарганда руҳий, ақлий зўриқиш, ички ва ташқи нохушлик сезамиз. Ҳаётда тажрибаси, ўз билим савияси ҳам унча катта бўлмаган ўқувчига бу жараён бир неча марта кучли салбий таъсир қилади.

Иккинчи хил табақалаштирилган йўналиш ўқувчиларнинг қизиқиши, истак-ҳоҳиши ва қобилиятига қараб ижтимоий-гуманитар (она тили ва адабиёти, хорижий тиллар, ҳуқуқшунослик, инсон ва жамият ва ҳ.к.), табиий-математик (математика, физика, тиббиёт, география, кимё, биология, ЭҲМ ва ҳ.к.) ва ишлаб чиқариш (меҳнат, тасвирий санъат, жисмоний тарбия ва ҳ.к.) йўналишдаги табақалаштириш тарзида бўлиши мумкин. Ҳар учала йўналишда мактаблар (синфлар иккинчи йўналишдаги) предметларнинг ўқитилишини инкор этмайди. Масалан, ижтимоий – гуманитар йўналишдаги мактаб (синфлар)да математика, кимё – физика, география, ЭҲМ, жисмоний тарбия, меҳнат ва ҳоказо фанлар ҳам ўқитилади. Аммо асосий урғу устуворлик йўналиш предметларига берилади. Бу йўналишдаги мактаблар (синфларни) тугатиб чиқаётган ёшлар миллий истиқлол ғояси, миллий мафкурани чуқурроқ англаш учун имкониятлар катта бўлади. Чунки бу йўналишдаги мактаблар (синфлар)да ўқиш турини ўқувчи ўз истаги қобилияти касбий йўналиши ҳақидаги дастлабки олган маълумотига қараб белгилайди.

Учинчи ишлаб чиқариш йўналишидаги мактаблар (синфларда) ўқувчи–ёшлар дастлабки касб-ҳунар тўғрисидаги олган билим ва кўникма малакаларини келгуси касб-ҳунар коллежларида чуқур-лаштиришни, ишлаб чиқариш техникаси ва унинг ишлаш технологиясини чуқурроқ англаб олишлари учун кенг имкониятларга эга бўладилар.

Таълимни табақалаштиришнинг бундай модели ўқувчи шахсини камситмайди, истак–ҳоҳиш (мотив), иқтидорини янада ривожлантириш учун имкон яратгани, миллий мустақиллик шароитида бозор иқтисодиётига ўтиш тамойилларига маълум даражада мос бўлгани учун, биринчи таклиф қилинган моделига нисбатан анча қулайдир.

Таълим–тарбия жараёни ўқувчини мустақил фикрлашга ўргатиши жуда катта амалий ва назарий аҳамиятга эга. Агар таълим жараёнида ўқувчи мустақил ижодий фикрлашга ўргатилса, у ҳаётий мураккаб вазиятларда тўғри йўл топа олади. Меҳнат фаолиятида ҳам доимо янгиликка интилади. Ихтирочилик асосида мустақил меҳнат унумдорлигини оширади. Ҳозиргидагидек, тайёр нарсаларни кутиб, олма пиш – оғзимга туш деб ўтирмайди. Мустақил фикрлаш ҳам ҳамма нарсани тайёр ҳолда кутувчи боқимандалик психологиясидан қутулишда ёрдам беради. Бу талаб бозор муносабатларидан муқаррар келиб чиқади.

Дидактикада табақалашган (дифференциал) таълим жараёнида ўқувчининг индивидуал хусусиятлари инобатга олиниши эътироф этилади. Ўқувчининг индивидуал хусусиятлари деганда таълим олувчиларнинг шахсининг асосий сифатлари тушунилиши лозим. Бу унда табақалашган таълим шахсга йўналган ўқитиш технологиялари билан ҳамоҳанг бўлади.

Табақалаштириш – бу таълим олувчиларининг ижтимоий–психологик (мотив, қизиқиш, йўналиш, индивидуал хусусиятлари), психологик, физиологик хусусиятлари (ёш, билиш имкониятлари) ва шахсий сифатларини таълим–тарбия жараёнида инобатга олиш асосида дидактикада табақалаштириш «ички ва ташқи» ва индивидуал тарзида бўлиши эътироф этилган.

Ички табақалаштириш ўқув гуруҳи (синф)да ўқувчиларнинг билим савияси фанга қизиқиши, интеллектуал даражасини ҳисобга олиб, гуруҳларга бўлинади. Бунда табақалаштириш индивидуаллаштиришга яқин бўлади.

Ташқи табақалаштиришда билим даражаси турли хил бўлган ўқувчилар махсус ўқув гуруҳларига бирлаштирилади. Синф (дарс)да ички табақалаштиришда шахсга йўналган таълим мақсади педагогик – ҳамкорликда ўқитиш, лойиҳалар методи ва турли-туман уларга мос бўлган усуллар орқали амалга оширилади.

Дидактикада табақалаштиришга айрича қараш ҳам мавжуд. Масалан: ўқувчиларни қобилиятларига (умумий қобилият, алоҳида қобилият, қобилиятсиз), эгаллаши лозим бўлган касб, қизиқишлар бўйича табақалаштириш. Умумий қобилиятлар асосида табақалаштиришда умумий ривожланиши ва билим савияси, уларнинг айрим психологик ривожланиш хусусиятлари – хотира, тафаккур, билиш фаолияти ҳисобга олинади. Ўқувчиларнинг бошқа индивидуал хусусиятлари ички табақалаштиришда дарсда маълум технологиялар ёрдамида инобатга олинади.

Алоҳида қобилиятларга асосланиб, табақалаштиришда ўқувчиларнинг у ёки бу фанларга мойилликлари – ижтимоий ёки аниқ фанларга қизиқиши ҳисобга олинади. Иқтидорли ўқувчилар ҳам шу тоифага мансуб бўлиб, уларни алоҳида гуруҳ ёки синфга бирлаштириб, махсус дастурлар асосида ўқитиш лозим. Бунда «иқтидорли» ва «қобилиятли», билағон тушунчаларни фарқ қилиш керак. Иқтидорли ўқувчи маълум соҳаларга қобилиятни намоён қилувчилар – мусиқа, расм, мантиқий ва ижодий шахмат, спортга лаёқатлилар киради. Улар кучли хотира, мантиқий ва ижодий тафаккурга эга бўладилар. Уларни кучайтирилган ва йўналган дастурлар асосида ўқитиш қобилиятини ривожини ва ўзини намоён қилишга олиб келади. Қобилиятли болалар иқтидорлиларга қараганда анча кўп. Таълим жараёнида уларнинг ҳам туғма хислатлари ва қобилиятлари эътиборга олиниши зарур. Уларни одатдаги синфларда табақалашган ҳолда ёндашиш асосида ўқитиш мумкин.

Шундай қилиб, таълимга табақалашган ҳолда ёндашиш – бу ўқитишнинг ўзига хос технология асосида ташкил қилиш бўлиб, унда ҳар бир ўқувчи материалини ўз индивидуал имкониятлари даражасида ўзлаштиради.

Фойдаланилган адабиётлар

1.      Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. (1-жилд). – Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2017. – 592 б.

2.      Олимов Ш.Ш., Ҳасанова З.Д. Педагогик технологияларни ўқув – тарбия жараёнига қўллаш. –T.: “Fan va texnologiya”, 2014. - 184 бет.

3.      Оlimov Sh. Sh., Durdiyev D.Q. Pedagogik texnologiya. – Buxoro: “Sadriddin Salim Buxoriy” Durdona nashryoti, 2019. – 184 b. 

4.      Сайидаҳмедов Н.С. Янги педагогик технология моҳияти. // Ж. Халқ таълими. 1991, 1-сон, 97-102 бетлар.

 

МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ СОҲАСИДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

А.Р. Ҳамроев, БухДУ доценти

 

Аннотация. Бугунги кунда АҚШда мазкур соҳада таълим муассасаларининг ўқув жараёнини бошқаришга имкон берувчи 1000 дан ортиқ платформалар мавжуд бўлиб, улар таълим соҳасидаги талабалар қамров даражасини оширишга хизмат қилмоқда. АҚШдаги талабалар томонидан фойдаланиладиган масофавий таълим платформалари рақамли ўрганиш технологияларининг кенг тарқалган тури ҳисобланади. Статистикага қарайдиган бўлсак, АҚШ масофавий таълим соҳаси 2016 йилда 51,5 млрд. АҚШ доллари миқдорида даромад келтирган. Таълим муассасаларининг 78 %и онлайн дарсларни ўтказишга имкон берувчи масофавий таълим платформаларидан фойдаланишади.

 

Мамлакатимизда “Covid-19” пандемияси туфайли олий таълим муассасалари вақтинча ёпилган бўлса-да, профессор-ўқитувчилар ва талабалар учун таълим жараёни давом этмоқда, яъни жорий йилнинг 1 апрелидан бошлаб барча таълим муассасалари масофавий таълимни йўлга қўйди.

Дарҳақиқат, мазкур қисқа даврда талабалар учун масофавий таълимни турли хил кўринишда ташкил этиш бўйича тизимли ишлар амалга оширилди. Жумладан, Ўзбекичтон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги телеграм канали орқали @eduuz_online лойиҳасини ва TAS-IX тармоғида https://tube.edu.uz каналини ишга тушириб, мазкур лойиҳа орқали мамлакатимиздаги олий таълим муассасаларининг энг малакали профессор-ўқитувчилари томонидан яратилган видеомаърузалар ушбу каналга мунтазам жойлаштириб борилмоқда. Шунингдек, олий таълим муассасаларининг расмий веб-сайтларида MOODLE, Platonus, Moodle LMS, SRS (Student Records System), MOOC каби масофавий таълим платформалари ҳамда мобиль телефон ва планшетлар учун Google Classroom, Ereader иловалари ишга туширилиб онлайн дарслар ташкил этилмоқда.

Сўнгги йилларда АҚШнинг Аризона Штати, Пурдуе, Жанубий Ню-Хемпшир ва Ғарбий Губернатор университетлари каби Мега-университетлар бирлашиб, олий маълумот олиш учун арзон ва тез мослашувчан масофавий платформаларини таклиф қилишди. Ушбу амалиёт кўплаб мамлакатларга ёйилиб дунё бўйлаб 25 млн. ёшлар орасида ўтказилган Global Shapers сўровида 77,84 фоиз иштирокчилар масофавий курсларда қатнашганлик-ларини таъкидлашди. Сўнгги бир неча йил ичида Coursera, EdX в Udacity каби масофавий таълим платформалари анъанавий таълим тизимига нисбатан арзон алтернатива бўлиб, диплом ва сертификатлар беришни бошлашди.

Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда масофавий таълим компания ходимларига бериладиган имтиёзларнинг турларидан бири сифатида қаралмоқда. Масалан, Аризона Штатининг Старбускс университети юқори даражали дастурларига киришни таклиф қилди. Disney, Lyft ва Walmart каби компаниялар Guild Education орқали ўз ходимларига мукофот сифатида таълим олишлари учун ёрдам бермоқда. IBM компанияси эса масофавий таълим тизимига ўтиш орқали 200 млн. АҚШ долларини тежашга муваффақ бўлди. Coursera масофавий таълим платформаси эса тадбиркорлик субъектлари учун ҳомийлик таълимини таклиф этмоқда.

Юқоридаги таҳлилдан кўришимиз мумкинки, бугунги кунда рақамли иқтисодиёт технологиялари масофавий таълимни янада ривожлантиришга жуда катта ёрдам бермоқда. Виртуал ва кенгайтирилган воқелик, визуал равишда йўналтирилган масофавий таълим платформалари талабаларни бугунги кун тлабаларига мувофиқ сифатли билим олишлари учун хизмат қилмоқда. Бугунги кунда, мазкур платформага университет профессор-ўқитувчилари томонидан, фан дастурлари, маърузалар матни, тегишли мавзу бўйича видеомаърузалар, тақдимотлар, мустақил бажариш учун машқлар ва тест саволлари жойлаштирилиб, талабалар томонидан онлайн тарзда мулоқот ўрнатилмоқда.

Ўз-ўзидан савол туғилади: мазкур яратилган масофавий таълим палформаларидан профессор-ўқитувчилар ва талабалар тўлиқ фойдалана олишаяптими? 

Биринчидан, Интернет тармоғи билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Аниқроқ айтганда, аксарият талабаларнинг вилоятда истиқомат қилишини инобатга олсак, интернет инфратузилмаси вилоятларнинг чекка ва олис ҳудудларини қамраб олмаган яъни ишлаш тезлиги 0,5 Мб/с га ҳам етмайди.

Иккинчидан, яратилган тизимнинг ишлаб кетиш жараёнида албатта камчиликлар кузатилади. Яна ҳам аниқ айтганда, тизимдан фойдаланувчилар сонининг ошиб бориши натижасида серверларнинг ишлаш тезлиги пасаяди, натижада профессор-ўқитувчилар видеомаърузаларни ҳамда қолган материалларни киритишларида, талабалар эса бажарган ишларини платформа орқали юбориш жараёнида қийинчиликларга дуч келадилар.

Учинчидан, айрим профессор-ўқитувчилар ва талабаларда масофавий таълим платформаларидан фойдаланиш кўникмалари яхши шаклланмаган. Аниқроғи, ахбороткоммуникация технологияларининг сўнгги ютуқларидан барчанинг бирдек хабари йўқ.

Шундай экан, аввало масофавий таълимни самарали ташкил этиш учун бугунги шиддат билан ривлжланаётган рақамли иқтисодиёт шароитида Интернет инфратузилмасини яхшилашимиз ва мамлакатимиз Президентининг таъбири билан айтганда “Тараққиётга эришиш учун рақамли билимлар ва замонавий ахборот технологияларини эгаллашимиз зарур ва шарт. Бу бизга юксалишнинг энг қисқа йўлидан бориш имкониятини беради. Зеро, бугун дунёда барча соҳаларга ахборот технологиялари чуқур кириб бормоқда [1].

Албатта, рақамли иқтисодиётни шакллантириш керакли инфратузилма, кўп маблағ ва меҳнат ресурсларини талаб этишини жуда яхши биламиз. Бироқ, қанчалик қийин бўлмасин, бу ишга бугун киришмасак, қачон киришамиз?! Эртага жуда кеч бўлади”.

Дарҳақиқат, бугунги кунда ижтимоий тармоқлар ва алоқа платформалари рақамли вазифалар ва кун тартибини яратиш ҳамда бошқариш учун фойдаланилмоқда. Аудиторияда қанча технологиялар ишлатилмасин, рақамли технологиялар орқали яратилган масофавий таълим платформалари ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бу эса талабаларнинг билим олишга қизиқишини оширади ва дунёқарашини кенгайтиради. Масофавий таълимдаги рақамли ўқитиш анъанавий ўқитиш усулларига қараганда олдинга бир қадам қўйиш ҳисобланади ва қуйидаги бир қатор имкониятлар эшигини очади.

Биринчидан, масофавий таълимда рақамли ўқитиш воситалари ва технологиялари талабаларга мустақил равишда мустақил иш кўникмалирини шакллантиришга, ўрнатилган маърузалар, интерфаол топшириқлар ва бошқа замонавий таълим технологияларидан фойдаланган ҳолда видеомаърузалар ўтказишга, берилган саволларга қисқа мультимедиа видеоларини тайёрлаш, чат, почта, форум ёки аудио/видео алоқалар орқали профессор-ўқитувчиларга осонгина мурожаат қилиш имконини беради.

Иккинчидан, улар ўрганишлари керак бўлган нарсаларни тезкорлик билан аниқлай олишлари, Интернет манбааларини топишлари ва улардан фойдаланишлари, муаммоларни тезкорлик билан аниқлай олишлари ва ҳатто, олинган фикр-мулоҳазаларни баҳолай олишлари ҳам мумкин бўлади.

Учинчидан, анъанавий ўқитиш усулларига қараганда яхшироқ контекстни, мустақил равишда муаммоларни ҳал қилиш йўлларини излаб топишни ва истиқболни яхшироқ тушунишга ҳамда аналитик фикрлашни ривожлантириш учун асос бўлган танқидий фикрлаш кўникмаларига эга бўлишни ҳамда очиқ саволлар билан мурожаат қилиш орқали фикрлаш қобилиятларини ўстиришга имкон беради.

Тўртинчидан, олий таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш, рақамли иқтисодиётни ривожлантириш стратегиясининг асоси бўлган блокчейн технологияларини жорий этишга имкон беради. Чунки, блокчейн технологиялари инновацион кадрлар тайёрлаш учун таълим, фан ва ишлаб чиқариш ўртасидаги интеграцияни ривожлантириш учун янги имкониятларни очиб беради. Бу эса плагиат, муаллифлик ҳуқуқини сақлаб қолиш, энг оғир иллат – коррупцияни одини олади ҳамда назария ва амалиёт жараёнида талабалар томонидан инновацион маҳсулотларни шакллантириш натижаларига олиб келади.

Хулоса ўрнида айтиш жоизки, бугунги шиддат билан ривожланиб бораётган рақамли иқтисодиёт шароитида, иқтисодиётнинг барча соҳаларига, жумладан таълим соҳасига рақамли технологияларни қўллаш орқали масофавий таълимни жорий этиш, нафақат ортиқча сарфхаражатларни камайтиришга, балки замонавий дунёқарашга ва билимга эга, мустақил фикрлайдиган, Ўзбекистон Республикасини келгусида юқори марраларга кўтаришга ҳисса қўшадиган етук кадрларни шакллантиришга кўмаклашади.

Фойдаланилган адабиётлар

1.                       Ўзбекистон     Республикаси Президенти     Шавкат           Мирзиёевнинг            Олий             Мажлисга

Мурожаатномаси // Халқ сўзи, № 19, 25.01.2020.

2.                       Из-за новых технологий в мире исчезнут миллионы рабочих мест. Ведомости 26 января 2016 года. https://www.vedomosti.ru/management/articles/2016/01/27/625618-ischeznut-rabochih-mest.

3.                       Saidahror G., Abdullayev, M., & Ayupov, R. (2020). Рақамли иқтисодиёт кадрлар тайёрлашнинг долзарб йўналишлари. Архив научных исследований, 1(23). извлечено от https://journal.tsue.uz/index.php/archive/article/view/2702.

 

 

ЦИФРОВЫЕ РЕСУРСЫ ДЛЯ ПЕДАГОГОВ НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЫ

 

                                  Чемезов Сергей                       Сахновская Елена        Алмазова Юлдуз Исматовна

                                   Александрович                                Геннадьевна

Уральский государственный Уральский государственный Бухарский медицинский университет университет путей государственный

                                                                                               сообщения                        медицинский институт

 

 

Аннотация. Пандемия COVID-19 изменила школьную педагогику, перевела очное обучение в классах в онлайн, в дистанционный формат. От учителей экстренно потребовалось умение использовать цифровые технологии, навыки работы с персональным компьютером, средствами видеосвязи. Рассмотрены российские цифровые ресурсы, помогающие учителю овладеть методикой смешанного, комбинированного обучения, приведены примеры использования онлайн библиотек, порталов для учителей, содержащих текстовые материалы видеоматериалы.  

Ключевые слова: школьная педагогика, онлайн обучение, цифровые технологии.

Аннотатция. CОВИД-19 пандемияси мактаб педагогикасини ўзгартирди, кундузги синф кўрсатмасини онлайн, масофавий таълим форматига ўзгартирди. Ўқитувчилар рақамли технологиялардан фойдаланиш, шахсий компютер ва видео алоқа воситалари билан ишлаш қобилиятига муҳтож эдилар. Ўқитувчиларга аралаш ва комбинациялашган таълим методикасини ўзлаштиришга ёрдам берувчи рус рақамли ресурслари ҳисобланиб, матнли материаллар ва видеоматериалларни ўз ичига олган ўқитувчилар учун онлайн кутубхоналар, порталлардан фойдаланишга мисоллар келтирилган.

Калит сўзлар: мактаб педагогикаси, онлайн таълим, рақамли технологиялар.

Annotation. The COVID-19 pandemic has changed school pedagogy, shifting full-time classroom instruction to an online, distance learning format. Teachers urgently needed the ability to use digital technologies, work with a personal computer, and video communication tools. Russian digital resources that help teachers master the methodology of mixed and combined learning are considered, and examples of the use of online libraries, portals for teachers containing text materials and video materials are given. Key words: school pedagogy, online learning, digital technologies.

 

Школьная педагогика еще недавно подразумевала, что процесс обучения, особенно в начальных классах обязательно подразумевает непосредственное, живое общение учителя и учеников. Учитель видел своих учеников, имел возможность на уроке не только излагать основы предмета но и контролировать, корректировать то, как школьник сидит, правильность осанки, положение рук, правильность использования карандаша, ручки. Школьники поддерживали во время урока визуальный и аудиальный контакт не только с учителем, но и со своими сверстниками. Пандемия COVID-19 резко изменила ситуацию, перевела очное обучение в классах в дистанционный формат, в онлайн обучение. От учителей экстренно потребовалось не только понимание методики преподавания, но и умение использовать цифровые технологии, хорошие навыки работы с персональным компьютером, средствами видеосвязи, мессенджерами. Знания, умения и навыки по работе в Интернет, с персональными компьютерами, общения в социальных сетях которыми уверенно владели преподаватели информатики срочно потребовались и учителям предметникам и учителям начальных классов. Сложность ситуации состоит в том, что умение работать онлайн, использование цифровых ресурсов потребовалось одновременно от всех учителей и в кратчайшие сроки. В условиях пандемии плановое повышение квалификации школьных учителей по информационно-коммуникативным технологиям, по методике электронного и дистанционного обучения на курсах в университете превратилось в экстренное обучение в первую очередь программами видеосвязи (Skype, Zoom и т.п.) своими более опытными коллегами, или на организованных краткосрочных курсах. Во всем мире учителям помимо изучения видеосервисов и программ для проведения вебинаров пришлось изучать работу в системах дистанционного обучения, для того чтобы иметь возможность протоколировать свою учебную нагрузку, активность самостоятельной работы школьников, возможность организации групповой работы. Овладение учителями первичными навыками работы с программами для проведения вебинаров, с системами дистанционного обучения решает только часть проблем по обучению в дистанционном формате. Методика проведения онлайн занятий имеет свои специфические особенности, которыми крайне сложно овладеть за короткое время. Перед учителем, проводящим впервые уроки н.п. в Zoom встает ряд важных вопросов: как успеть за время сеанса опросить большинство школьников; как контролировать активность учеников; каким образом проверить усвоение разбираемого материала; как поместить в поле зрения web-камеры наглядные пособия в виде плакатов, стендов; как проверить наличие и доступность нужных учебников у школьников дистанционно? И еще ряд вопросов, связанных с тем, что учителю нужно подходить к доске, писать на ней слова, цифры, изображать рисунки и при этом ученики должны продолжать видеть и слышать педагога. 

Цифровые технологии могут как быть освоены учителями при помощи цифровых ресурсов. В 2018 г Минпросвещения и Рособрсоюз запустили Национальную электронную платформу педагогического образования (НЭППО), на которой учителя смогут пройти курсы повышения квалификации и научиться разрабатывать свои онлайн-курсы [1, 2].

Сейчас на платформе доступно 14 курсов о разных сферах педагогики. Можно пройти общие курсы по философии, технологиям самоорганизации или сценическому мастерству педагога, и более узкие, например, курс “Повышение компетенций педагогов, работающих в условиях многоязычия” [1].

Профессор Марина Вайндорф-Сысоева на пресс-конференции в МИА “Россия сегодня” сказала про задачи (НЭППО) “Эта платформа должна открыть для преподавателя новые возможности: во-первых, научить разрабатывать онлайн-курсы, во-вторых, обратить внимание педагогов на новую философию образования. Потому что традиционная философия”от цели через содержание к результату” не всегда выдерживает конкуренцию с новыми подходами. Но, с другой стороны, мы должны понимать, что не можем заменить онлайн-курсами весь процесс обучения. Никто не заменит профессионального общения… НЭППО должна отвечать на вопрос не “чему учить?”, а “как учить?”. И здесь очень много помощи должно быть создано в рамках профессиональной и методической поддержки именно преподавателя” [3]. 

Появился портал “Моя школа в online” для обучения школьников на дому, разработанный Министерством просвещения Российской Федерации совместно с издательскими компаниями. Портал содержит еженедельно обновляемые учебные материалы для учащихся с 1 по 11 класс по 6 основным предметам: математика, русский язык, алгебра, геометрия, физика химия [4].

Создан интернет-ресурс “Классный руководитель online”, который поможет организовать проведение онлайн собраний и тематических классных часов с учениками и их родителями [5].

Работает портал “Российская электронная школа” содержащий интерактив-ные уроки по всему школьному курсу с 1 по 11 класс от лучших учителей [6].

Онлайн платформа “Открытая школа” предоставляет бесплатный доступ к платформе интерактивных уроков по предметам: “Математика”, “Физика”, “Химия”, “История России”, “Английский язык” с 1-го по 11 класс, “Русский язык” с 1-го по 11 класс [7]. 

Действует интерактивная образовательная онлайн-платформа “Учи.ру” содержащая уроки “Математика”, “Английский язык”, “Русский язык”, “Окружающий мир” с 1-го по 9 класс. Интерактивные курсы на “Учи.ру” полностью соответствуют ФГОС. Платформа “Учи.ру” при выполнении школьниками уроков учитывает скорость и правильность выполнения заданий, количество ошибок и поведение ученика. Таким образом, для каждого ребенка система автоматически подбирает персональные задания, их последовательность и уровень сложности. Платформа “Учи.ру” содержит более 150 000 заданий в игровой форме, разработанных профессиональными методистами и специалистами по детскому интерфейсу. [8].

Учителя могут пользоваться ресурсами онлайн-школы “Фоксфорд” для учеников 1−11 классов, учителей и родителей. На онлайн-курсах и индивидуальных занятиях с репетитором школьники готовятся к ЕГЭ, ОГЭ, олимпиадам, изучают школьные предметы. Занятия ведут преподаватели МГУ, МФТИ, ВШЭ и других ведущих вузов страны [9].

Образовательная платформа “ЮРАЙТ” содержит электронную библиотеку с учебниками по 10501 дисциплине, а так же предоставляет возможность учителям пройти повышения квалификации на онлайн курсах: “Современный преподаватель смешанного обучения”, “Автор цифрового учебного контента”, “Современная цифровая библиотека”, “Инструменты дистанционного обучения”. Учителя Республики Узбекистан, успешно прошедших курсы на “ЮРАЙТ”, набравшие необходимое количество рейтинговых баллов за выполнение заданий имеют возможность после оплаты (72 000 сум) получить удостоверение установленного образца о повышении квалификации по цифровым технологиям [10].  

Выводы. В условиях продолжающейся пандемии COVID-19 учителям начальных классов пришлось столкнуться с заменой очной, урочной работы в классах на онлайн уроки с использованием персональных компьютеров, платформ для проведения вебинаров. Фиксация успехов школьников, учет рабочего времени учителей стал проводиться с использованием платформ дистанционного обучения. Учителям начальных классов массово потребовалось приобретение компетенций по цифровым ресурсам, с ограниченными возможностями очного повышения квалификации. Показано, что ряд российских образовательных порталов и электронных библиотек предоставляют учителям и возможность пройти повышение квалификации по тематике, связанной с овладением цифровыми ресурсами, и доступ к электронным учебникам, и готовые видео-уроки. Все вышеперечисленное дает возможность учителям начальных классов приобрести необходимые знания и навыки по цифровым ресурсам с подтверждением полученной квалификации и создает перспективы для цифровизации начальной школы в нужных пределах.   

Список использованных источников и литературы

1.                       Профессиональное сообщество Edutiоnme, http://www.edutainme.ru/post/ neppo/ дата обращения 21.03.2021.  

2.                       Портал “Современная цифровая образовательная среда в Российской Федерации”,

http://neorusedu.ru/news/startovala-natsionalnaya-elektronnaya-platforma-pedagogicheskogoobrazovaniya, дата обращения 21.03.2021.

3.                       Журнал “Игры и игрушки”, [электронный ресурс], https://www.iigrushki.ru/upload/iblock/4ab/4abeb5143f48e278ca02a585a4c45275.pdf, дата обращения 21.03.2021.

4.                       Портал “Моя школа в онлайне” [электронный ресурс], https://cifra.school/ дата обращения

21.03.2021.

5.                       Портал            “Классный      руководитель online”,           [электронный ресурс],

http://class.mosmetod.ru/#rec178182532, дата обращения 21.03.2021  

6.                       Портал “Российская электронная школа”, [электронный ресурс], https://resh.edu.ru/, дата обращения 21.03.2021.

7.                       Онлайн платформа “Открытая школа» [электронный ресурс], https://2035school.ru/login, дата обращения 21.03.2021. 

8.                       Образовательная онлайн-платформа “Учи.ру”, [электронный ресурс], https://uchi.ru/, дата обращения 21.03.2021. 

9.                       Онлайн-школа “Фоксфорд” [электронный ресурс], https://help.foxford.ru/, дата обращения

21.03.2021. 

10.                   Образовательная платформа “ЮРАЙТ”, [электронный ресурс] https:// urait.ru/onlinecourse дата обращения 21.03.2021. 

 

ТАЪЛИМНИ РАҚАМЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА ПЕДАГОГЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ ПЕДАГОГИКАСИ ФАНИ АСОСЛАРИ

З.Л.Умуров, БухДУ, п.ф.ф.д.(PhD)

 

Аннотация. Мақолада таълимни рақамлаштириш шароитида педагогларнинг касб даражаси ва малакасини мутассил ошириб бориш, уларни замонавий талабларга мувофиқ мунтазам қайта тайёрлашнинг такомиллаштирилган тизимини жорий этиш долзарб муаммо эканлиги қайд қилинган. Бу борадаги тадқиқотлар ва тўпланган тажрибалар умумлаштирилиб, муҳим бўғин эканлиги қайд қилинган ва “Педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикаси” – педагогиканинг янги бир тармоғи мустақил фан сифатида асосланиб, амалиётга жорий этилса малака ошириш ва қайта тайёрлаш жараёнининг сифат ва самарадорлиги янада ошиши асосланган.

Калит сўзлари: рақамлаштириш, таълимни рақамлаштириш, малака ошириш, қайта тайёрлаш, касб даражаси, глобаллашув, модернизациялаштириш. 

Аннотация. В статье отмечается, что в условиях цифровизации образования, постоянного повышения профессионального уровня и квалификации учителей внедрение усовершенствованной системы регулярной переподготовки в соответствии с современными требованиями является актуальной задачей. Отмечается, что исследования и накопленный опыт в данной области является важным звеном, а «Педагогика переподготовки и повышения квалификации учителей» - новой отраслью педагогики как самостоятельной дисциплины, качества и эффективности процесса обучения и переподготовки. будет увеличиваться.

Ключевые слова: цифровизация, цифровизация образования, подготовка кадров, переподготовка, профессиональный уровень, глобализация, модернизация.

Abstract. The article notes that in the context of digitalization of education, constant improvement of the professional level and qualifications of teachers, the introduction of an improved system of regular retraining in accordance with modern requirements is an urgent task. It is noted that research and accumulated experience in this area is an important link, and "Pedagogy of retraining and advanced training of teachers" is a new branch of pedagogy as an independent discipline, the quality and effectiveness of the learning and retraining process. will increase.

Key words: digitalization, digitalization of education, training, retraining, professional level, globalization, modernization.

 

Таълимни рақамлаштириш шароитида педагогларнинг касб даражаси ва малакасини мутассил ошириб бориш, уларни замонавий талабларга мувофиқ мунтазам қайта тайёрлашнинг такомиллаштирилган тизимини жорий этиш долзарб муаммо эканлиги қайд қилиниб, бу масалага дахлдор вазирлик ва идоралар: Давлат тест маркази, Бош илмий-методик марказ, Таълимни бошқариш ҳудудий органлари ҳамда бевосита қайта тайёрлаш ва малака ошириш минтақавий ва тармоқ марказларининг вазифалари қатор меъёрий ҳужжатларда белгилаб берилди. Педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш сифатини белгиловчи ҳар бир фан ўқитувчиси маҳоратига доир давлат талабларини ишлаб чиқиш вазифаси қўйилди. Шундан келиб чиқиб, бу борадаги тадқиқотлар ва тўпланган тажрибалар умумлаштирилиб, муҳим бўғин эканлиги қайд қилиниб, педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш жараёни яхлит бир тизим сифатида қаралади. 

Мамлакатимизда янгиланган, жаҳон андазаларига ҳамоҳанг таълим мазмунини жорий қилиш ўз-ўзидан эмас, балки кўп мингли педагоглар билими, тажрибаси ва олимларнинг ижодий фаолияти орқали амалга ошади. 

Тезкор ахборот ва техникавий тараққиёт шиддат билан ривожланаётган вақтда мунтазам янгиланаётган замонавий технологиялар ҳамда ахборот оқимида педагогларнинг билимлари 2-3 йилда эскириб, уларнинг ўрнига янада такомиллашган технологиялар эгаллаши даврнинг характерли хусусиятига айланди. Бундай шароитда тараққиётимизнинг ҳамда аҳоли фаровонлигини юксалтиришнинг муҳим омили бўлмиш кадрларнинг умумий малакасини ошириш мамлакат тараққиёти ва кўп мингли педагогларнинг ҳар бири учун долзарб муаммо ҳисобланади. 

                      Ўқитувчилар    тайёрлаш     ва     уларнинг    шахси,    маданияти,     педагогик муаммолари

Ю.К.Бабанский, В.А.Кан-Калик, Н.В.Кузьмина, А.И.Шербаков, В.Г.Онушкин, Ю.Н.Кулюткин, В.А.Сластенин, И.Обидов, Ю.К.Васильев, О.Хаджабоев, У.Нишоналиев, М.Очилов, Н.Н.Азизхўжаева, Б.Р.Жўраевалар ишларида ўз аксини топган. Бевосита педагог ходимлар малакасини оширишнинг назарий методологик, ташкилий педагогик асослари, бу жараённи ташхис асосида ташкил этишнинг умумий жиҳатлари ҳамда янги таълимий қадриятлар билан боғлиқлигини К.З.Зарипов, Ж.Ғ.Йўлдошев, Ш.Қ.Мардонов, Б.Р.Адизовларнинг илмий ишларида кузатиш мумкин. Таълим ислоҳоти шароитида касб-ҳунар коллежлари ўқитувчилари малакасини ошириш шакллари ва таъсирчан методлари Б.С.Нуриддинов, С.Ф.Ражабова, М.Деҳқоновалар, умумтаълим мактаблари ўқитувчилари малакасини оширишнинг илмий-амалий, уларнинг шахсини ривожлантириш ва малака даражалари муаммолари Ш.Саидқулов, Т.Умматқулов, М.Яҳёев, А.Аминов, Ш.Мажидовалар ишларида амалга оширилган. Мазкур тадқиқотларнинг ҳар қайсиси ўз олдига қўйган мақсадидан келиб чиқиб, ўқитувчилар малака ошириш тизими (ЎМОТ)нинг айрим масалаларини ўрганган, холос. 

Мавзуга доир материаллар ўрганилганда педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш бўйича алоҳида тадқиқотлар, мақола, китоблар эълон қилинган бўлиб, аммо таълимни рақамлаштириш шароитида мазкур жараён яхлит бир монографик тадқиқот сифатида асосланмаган. “Педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикаси” – педагогиканинг янги бир тармоғи мустақил фан сифатида асосланиши лозим деб ўйлаймиз. 

Бугунги кунда таълим ислоҳоти янгича фикрловчи, глобаллашув жараёнида ахборот оқимида тўғри йўл топа оладиган, ахборотлардан унумли, ёш авлод таълим–тарбияси, касб-ҳунар ўрганишида фойдалана оладиган, изланувчан, ижодкор педагогни шакллантириш вазифасини кўндаланг қилиб қўйди. Бу ишнинг муҳимлиги шундаки, педагогик тажриба таълим мазмунига қанчалик янгилик киритмасин, қанчалик мукаммал дастурлар, дарсликлар ва таълим стандартлари яратилмасин, уларни ўқув–тарбия жараёнига жорий қилиш ўқитувчи шахси ва педагогик маҳоратига боғлиқ эканлигини кўрсатмоқда. Модомики шундай экан, қайта тайёрлаш ва малака ошириш жараёнида нималарга асосий эътиборни қаратиш ёки унинг мақсади нималарда ўз ифодасини топиши лозимлиги буганги кунда долзарб масала бўлиб турибди. 

Таълимни рақамлаштириш шароитида педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикасининг илмий-назарий асосларини яратиш ва таълимга татбиқ қилишда куйидаги ишларни амалга оширишимиз даркор:

1.                       Таълим ислоҳоти талаблари асосида педагогик кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини ислоҳ қилиш долзарб педагогик муаммо эканлиги.

2.                       Глобаллашув жараёнида ахборот оқимида тўғри йўл топа оладиган, ахборотлардан унумли, ёш авлод таълим–тарбияси, касб-ҳунар ўрганишида фойдалана оладиган, изланувчан, ижодкор педагогни шакллантириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилади. 

3.                       “Педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикаси” – педагогиканинг янги бир тармоғи мустақил фан сифатида асосланади ва амалиётга жорий этилади. 

4.                       Таълимни рақамлаштириш шароитида педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикасининг илмий-назарий асосларини яратиш бўйича ўқув қўлланма ва монография чоп этилади.

5.                       Таълимни рақамлаштириш шароитида педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизими уларнинг ижодий имкониятларини, шахсий сифатларини ва касбий билим, кўникма ва малакаларини такомиллаштириш, талабалар таълим-тарбиясининг сифатини кўтаришга хизмат қиладиган тавсиялар ишлаб чиқиш.

Таълимни рақамлаштириш шароитида педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикасининг илмий-назарий асосларини яратиш қуйидаги амалий аҳамиятга эга:

-  таълимни рақамлаштириш шароитида педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикаси мақсад, вазифалари, илмий-тадқиқот методлари, юқори самарали замонавий таълим ва инновацион технологиялар, илғор хорижий тажрибани кенг жорий этган ҳолда, таълим муассасаларининг педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш бўйича малака талаблари, ўқув режалари, дастур ва услубларини янгилаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш;

-  касбий фаолият соҳасининг долзарб масалаларига бағишланган очиқ дарслар, мастеркласслар ташкил этиш ва модераторлик қилиш компетенция малакаларига эга бўлиш;

-ҳар бир педагогнинг шахсий сифатлари ва касбий маҳоратини ошириш билан бирга ўз мутахассислиги бўйича сўнгги янгиликлар билан танишиб бориш механизмини яратиш;

-педагоглар таълим сифатини таъминлаш ва модернизациялаштириш учун зарур бўлган билим, кўникма, малакаларини такомиллаштириш;

-таълим муассасалари педагог кадрларининг хорижий тилни амалий ўзлаштириш даражасини ошириш ва ундан ўз касбий маҳоратини, педагогик ва илмий фаолиятини муттасил ошириб бориш учун кенг фойдаланиш бўйича тавсиялар бериш;

-педагогларни катталар таълими (андрагогика) хусусиятларини, қонуниятларини тушуниш борасидаги тайёргарликларини такомиллаштириш; 

-қайта тайёрлаш ва малака ошириш натижаларини доимий таҳлил қилиш асосида жараёнга ўзгартиришлар киритиш. Бунда қайта тайёрлаш ва малака ошириш жараёнининг асосий йўналиши педагог кадрларнинг шахсий, иродавий-ахлоқий сифатлари ва касбий фаолиятини такомиллаштиришга қаратилмоғи лозим. Чунки уларнинг шахсий, иродавий-ахлоқий сифатлари касбий компетентлигини такомиллаштиришга хизмат қилади; 

-“Педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш педагогикаси” – педагогиканинг янги бир тармоғи мустақил фан сифатида асосланиб, амалиётга жорий этилса малака ошириш ва қайта тайёрлаш жараёнининг самарадорлиги ошиб, сифати яхшиланади. Фойдаланилган адабиётлар 

1. Адизов Б. Р. Бошланғич таълимни ижодий ташкил этишнинг назарий асослари. –Т.: “Фан”, 2007. – 218 б. 2. Зарипов К. Педагогик жараёнларни метологик асосда тадқиқ қилиш масалалари //Ж. Педагогик маҳорат. 2003. 1-сон. –Б. 11–14.

3.                       Очилов М. О. Таълим-тарбия мақсадларини оддийлаштириш технологияси //Ж. Педагогик маҳорат. 2002. 2-сон. –Б. 19–22.

4.                       Розиков О. Основы оптимального применения системы учебных задач в обучении. –Т.:

“Ўқитувчи”, 1981. – 103 с

5.                       Zarif Umurov. (2020). TECHNOLOGY FOR PREPARING EDUCATIONAL AND cognitive problems for primary school students. International Journal of Advanced Science and Technology, 29(05), 1465 - 1471. Retrieved from http://sersc.org/journals/index.php/IJAST/article/view/10050

 

BOSHLANGʻICH TA’LIMGA RAQAMLI TA’LIM TEXNOLOGIYALARNI JORIY ETISH

DAVR TALABI

U.A. Masharipova

TDPU dotsenti, PhD

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada hozirgi paytda eng dolzarb masalalardan biri hisoblangan raqamli ta’lim texnologiyalarining oʻquv jarayoniga joriy etish istiqbollari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari boʻyicha pedagogning kasbiy mahorati, zamonaviy axborot texnologiya vositalaridan foydalanishning asosiy pedagogik maqsadlarini bayon etilgan. 

Kalit soʻzlar: ta’lim texnologiyasi, axborot texnologiyalari, kompyuter texnologiyasi, texnologik innovatsiya.

Аннотация. В статье описаны перспективы внедрения цифровых образовательных технологий в образовательный процесс, что является одним из наиболее актуальных вопросов на сегодняшний день, профессионализм учителей в области информационно-коммуникационных технологий, основные педагогические задачи использования современных информационных технологий.

Ключевые слова: образовательные технологии, информационные технологии, компьютерные технологии, технологические инновации.

Annotation. The article describes the prospects for the introduction of digital educational technologies in the educational process, which is one of the most pressing issues today, the professionalism of teachers in the field of information and communication technologies, the main pedagogical tasks of using modern information technologies.

Key words: educational technologies, information technologies, computer technologies, technological innovations.

 

Raqamli ta’lim – ta’lim jarayoniga yordam beradigan va aniq natijalarga olib keladigan oʻquv amaliyotidir. U nafaqat raqamli ta’lim vositalar orqali oʻquv jarayonini davom ettirish, balki ta’lim sifatini va samarasini yanada oshirishga xizmat qiladi. Oʻquv jarayoniga raqamli ta’limni joriy qilinishi axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida amalga oshiriladi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari boshlangʻich sinf oʻqituvchisi innovatsion faoliyatining asosiy mexanizmlaridan biri hisoblanadi. Ular pedagogga ma’lumotni boshqarish, undan foydalanish, shuningdek, inson faoliyatining barcha sohalarida bilimlarni tarqatish imkoniyatini beradi. Shunga koʻra, zamonaviy axborot jamiyatida pedagogning kompyuter, aloqa texnologiyalaridan, shu jumladan radio, televizor, zamonaviy mobil qurilmalar, gadjetlar, interaktiv uskunalar, podkasting, striming va kengaytirilgan reallik texnologiyalari, veb-xizmatlar, mobil ilovalar va boshqalardan foydalangan holda keng koʻlamli kasbiy, kognitiv, hordiq chiqarish, maishiy va boshqa vazifalarni hal qilish qobiliyati alohida oʻrin tutadi.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari boʻyicha pedagogning kasbiy mahorati quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

a)     ta’lim tizimining global axborot jarayonlariga jalb qilinishi toʻgʻrisida xabardorlik;

b)    deyarli cheksiz miqdordagi ma’lumotlarga va ushbu ma’lumotlarni tahliliy qayta ishlashga

samarali kirish usullarini oʻzlashtirishga tayyorlik;

d)    innovatsion pedagogik natijalarni olish uchun zamonaviy axborot muhitida pedagogik gʻoyalarni shakllantirishga imkon beradigan shaxsiy ijodiy fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirishga intilish, shuningdek, oʻziga xos axborot muhitini yaratish;

e)    ilmiy va ijtimoiy tajribani birgalikda rivojlantirishga, axborotning oʻzaro ta’sirining barcha

subyektlari bilan birgalikda aks ettirish va oʻz-oʻzini aks ettirishga tayyorligi;

f)     ma’lumotlarni olish, tanlash, saqlash, takrorlash, taqdim etish, uzatish va integratsiya qilish

madaniyatini oʻzlashtirish;

g)    doimiy oʻzgarib turadigan axborot jamiyatida, uzluksiz ta’lim sharoitida kasbiy oʻsishning muhim yoʻnalishi sifatida zamonaviy interfaol telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga tayyorlik;

h)    axborot va ta’lim muhitini modellashtirish va loyihalashtirish va oʻz kasbiy faoliyati natijalarini

bashorat qilish qobiliyati.

Hozirgi vaqtda global axborot va raqamli ta’lim makoniga kirishga yoʻnaltirilgan yangi ta’lim tizimi ishlab chiqilmoqda. Ushbu jarayon zamonaviy texnik imkoniyatlarga mos keladigan va bolaning axborot jamiyatiga barkamol kirishiga hissa qoʻshishi kerak boʻlgan ta’lim texnologiyalari tarkibiga tuzatishlar kiritish bilan bogʻliq pedagogik nazariya hamda oʻquv jarayonidagi sezilarli oʻzgarishlar bilan birga keladi.  Soʻnggi yillarda “axborot texnologiyalari” atamasi koʻpincha “kompyuter texnologiyasi”, “texnologik innovatsiya” atamalari bilan sinonimga aylandi, chunki hozirgi vaqtda barcha axborot texnologiyalari kompyuter texnologiyalaridan foydalanish bilan bogʻliq. Biroq, “texnologik innovatsiya” atamasi ancha kengroq boʻlib, komponent sifatida “kompyuter texnologiyalari”, “axborot texnologiyalari”ni oʻz ichiga oladi.

Shu bilan birga, zamonaviy kompyuter va raqamli ta’lim vositalaridan foydalanishga asoslangan axborot texnologiyalari “texnologik innovatsiya” atamasini tashkil etadi.

Ta’lim sohasiga zamonaviy axborot texnologiyalarining kirib borishi pedagoglarga oʻqitishning mazmuni, usullari va tashkiliy shakllarini sifat jihatidan oʻzgartirishga imkon beradi. Ta’limdagi ushbu texnologiyalarning maqsadi oʻquvchilarni axborot jamiyatida intellektual qobiliyatini mustahkamlash, shuningdek, insonparvarlik, individuallashtirish, oʻquv jarayonini intensivlashtirish va ta’lim tizimining barcha darajalarida ta’lim sifatini oshirishdan iborat.

I.V. Robert zamonaviy axborot texnologiya vositalaridan foydalanishning quyidagi asosiy pedagogik maqsadlarini aniqlaydi [1]:

1. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali oʻquv jarayonining barcha darajalarini intensivlashtirish:

-  oʻquv jarayonining samaradorligi va sifatini oshirish;

-  kognitiv faoliyat faolligini oshirish;

-  loyihalararo aloqalarni chuqurlashtirish;

-  hajmni oshirish va kerakli ma’lumotlarni qidirishni optimallashtirish.

2. Talaba shaxsini rivojlantirish, shaxsni axborot jamiyatida farovon hayotga tayyorlash:

-       har xil fikrlash turlarini rivojlantirish;

-       aloqa koʻnikmalarini rivojlantirish;

-       eng yaxshi qaror qabul qilish yoki qiyin vaziyatda yechimlarni taklif qilish koʻnikmalarini shakllantirish; kompyuter grafikasi, multimedia texnologiyalaridan foydalanish orqali estetik tarbiyalash;

-       axborot madaniyatini, axborotni qayta ishlash qobiliyatini shakllantirish;

-       vazifa yoki vaziyatni modellashtirish koʻnikmalarini rivojlantirish;

-       eksperimental tadqiqot faoliyatini amalga oshirish koʻnikmalarini shakllantirish.

3. Ish beruvchining ijtimoiy buyurtmasini bajarish boʻyicha ishlar:

-                ma’lumotli savodxon shaxsni tayyorlash;

-                foydalanuvchilarni kompyuter yordamida oʻqitish;

-                informatika sohasida kasbiy yoʻnaltirish ishlarini amalga oshirish.

Ta’lim tizimida texnologik yangiliklardan foydalanish oʻquv jarayonining barcha darajalarini takomillashtirishga olib keladi va quyidagilarni ta’minlaydi:

-                yangi axborot texnologiyalarini joriy etish orqali oʻquv jarayonining samaradorligi va sifatini oshirish;

-                kognitiv faoliyatni faollashtirishni shart qiluvchi ragʻbatlantiruvchi motivlar (ragʻbatlantirish) bilan ta’minlash;

-                turli fan sohalaridagi muammolarni hal qilishda zamonaviy axborotni qayta ishlash vositalaridan foydalanish orqali tarmoqlararo aloqalarni chuqurlashtirish.

Zamonaviy axborot texnologiyalarining oʻquv jarayoniga ulkan ta’sirini hisobga olgan holda, koʻplab boshlangʻich sinf oʻqituvchilari ularni kasbiy faoliyatiga qoʻshishga tayyor. Ammo maktab ta’limini axborotlashtirish jarayoni bir zumda amalga oshirilmaydi, har qanday islohotga koʻra, u izchil va uzluksizdir. 

Har qanday axborot makonida erkin yoʻnaltirish umumiy insoniyat madaniyatining komponentlaridan biri boʻlgan dominant innovatsion madaniyat doirasida axborot submadaniyatini egallashni nazarda tutadi. Uning shakllanishi jarayoni yaxlit jarayon boʻlib, hech qanday holatda parchalanmaydi. Innovatsion madaniyat - ma’lum bir guruhga xos boʻlgan ijtimoiy yoki yosh maqomi bilan emas, balki axborot oqimlari va raqamli axborot texnologiyalari bilan tanishish darajasi boʻyicha birlashtirilgan qadriyatlar, me’yorlar, urf-odatlar tizimidir. Boshlangʻich sinf oʻqituvchisining innovatsion madaniyatini shakllantirish samaradorligi uning ijodiy salohiyatini rivojlantirish, innovatsion va ijodiy faoliyatga tayyorligi bilan ham bogʻliqdir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Роберт И.В. Теория и методика информатизatsiи образования (психолого-педагогический и технологический аспекты). –М.: Ред. журн. “Профессиональное образование. Столица”, 2010. 48с.

2.                       Masharipova U. The Development of Innovative Culture of Primary School Teachers as a

Pedagogical Problem. Международный журнал прогрес-сивных наук и технологий (IJPSAT, ISSN:

2509-0119)      (Vol.    19        No.      1          Febru-ary         2020,   pp.       285-287http://ijpsat.ijshtjournals.org/index.php/ijpsat/article/view/1667/885

3.                       Abdullaeva B., Masharipova U., Urazimbetova A., Azizova K., Karimova N., Contemporary Methods of Language Teaching and their Application in Primary Schools International Journal of Psychosocial Rehabilitation ISSN: 1475-7192 Vol. 24, Special Issue 1, 2020 https://www.psychosocial.com/article-category/special-issue  

4.                       Masharipova U. The Formation of Innovative Culture of Future Teachers of Primary School in the Process of Professional Development European Journal of Humanities and Educational Advancements (EJHEA) Available Online at: https://www.scholarzest.com Vol. 2 No. 2, February 2021, ISSN: 2660-5589 pp. 33-35

5.                       Masharipova U. Basic Mechanisms Functioning Primary School Teacher Innovative Culture Eastern European Scientific Journal ISSN: 2199-7977 (No. 1, 2019) http://journale.auris-verlag de/index.php/EESJ/article/view/1072/1272

 

4-SINFRDA MARKAZIY OSIYOLIK ALLOMALARNING TABIAT

HAQIDAGI FIKRLARIDAN FOYDALANIB RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA

DARS OʻTISH

Gʻ.M.Sayfullayev, BuxDU dotsent,

L.X.Alimova BuxDU oʻqituvchi,

I.S. Temirova, S.Sh. Namozova, BuxDU magistrlari

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada, Markaziy osiyolik allomalarning tabiat haqidagi fikrlaridan raqamli texnologiyalardan foydalanib 4-sinflarda dars oʻtish metodlari haqida fikrlar bayon etilgan.

Kalit soʻzlar: pedagogik texnologiya, didaktika, pedagogika, atrofimizdagi olam, reproduktiv, interfaol, tajriba, manzarali. 

Анноиация. В этой статье изложены ценное материалы ученых и мыслителей Центральной Азии, использования методов пременения цифровых технологии в при изучении 4-х классов. 

Ключевые слова: педагогические технология, дидактика, педагогика, oкружающей нас природы, репродуктив, интерфаол, эксперимент, декоративные. 

Annotation. This article presents valuable materials of scientists and thinkers of Central Asia, the use of methods of applying digital technology in the study of 4 grades.

Key words: зedagogical technology, didactics, pedagogy, the nature around us, reproductive, interfaol, experiment, decorative.

 

Oʻrta Osiyo xalqlari azaldan bashariyat tafakkuri xazinasiga, ilm-fan, madainiyat taraqqiyotiga katta hissa qoʻshib kelganlar. Ajdodlarimiz tomonidan koʻp asrlar mobaynida yaratilgan fan va madaniyatning barcha sohalariga taalluqli asarlar, qimmatbaho fikr mulohazalar hozirgi kunda ham jahon xalqlari ma’naviy dunyosini boyitib, ularning ma’naviy kamolotiga xizmat qilib kelayotir. Insoniyat qadim zamonlarda oʻzini oʻrab turgan tevarak atrofida sodir boʻlayotgan hodisalarning mohiyatini boʻlishga, olam tuzilishini tasavvur qilib, tabiat hodisalari yechimiga qiziqib kelganlar. Xalq orasidan yetishib chiqqan olimlar borliqni oʻrganib, ilm va madaniyat xazinasini yoritishga hamda jamiyat taraqqiyotiga ulkan hissa qoʻshib kelgan.

Muhammad Muso Al-Xorazmiy 847-yilda “Kitob surat al-arz” degan asarni yozdi. Unda dunyo okeanlari, quruqlikdagi qit’alar, qutblar, ekvatorlar, koʻllar, togʻlar, daryo va dengizlar, koʻllar, oʻrmonlar va ulardagi oʻsimlik, hayvonot dunyosi, shuningdek boshqa tabiiy resurslar - Yerning asosiy boyliklari haqida ma’lumotlar keltirilgan. U ushbu risolada bunday deb yozadi: “Bilingki, daryoning koʻzlari yoshlansa, uning boshiga gʻam, kulfat tushgan boʻladi. Odamlar, daryodan mehringizni darigʻ tutmanglar” (Muhammad Muso al-Xorazmiy “Kitob surat al-arz” 847-yil). Daryoning yoshli koʻzlari deganda Muhammad Muso al-Xorazmiy nimalarni koʻzda tutdi ekan? Ehtimol, u daryo suvining ortiqcha isrof boʻlishini nazarda tutgandir. Vaholanki, buyuk bobomiz, eng avvalo, daryo bilan odamlarning birbirini tushunishlari va til topishishlarini, oʻzaro mehr-muhabbat qoʻyishlarini nazarda tutgan.

Abu Rayhon Beruniyning oʻz davrda yaratgan kashfiyotlaridan biri yerning sharsimon shaklida ekanligini koʻrsatish uchun yer shari moduli globusni ixtiro etganligidir. U Quyosh atrofida sayyoralar aylanishini, Yer esa ana shu sayyoralardan biri ekanligini oʻz ta’limotida bayon etgan.

Beruniy asarlarida oʻsimlik va hayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi, tabiatdagi ahamiyati borasidagi ma’lumotlar keltiriladi. “Tabiatdagi hodisalar ma’lum tabiiy qonunlar asosida boshqariladi” degan muhim ilmiy xulosa chiqariladi.

U “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston” nomli asarlarida oʻsimlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan oʻzaro aloqasiga oid qiziqarli ma’lumotlarni keltiradi.

Mutaffakirlarimiz atrof-muhit, inson, hayvonot va oʻsimlik dunyosi haqida keng bilimga ega boʻlib, uni targʻib etganlar. Oʻrta osiyolik mashhur allomalar bolalarga yoshligidan boshlab atrof-muhitni ifloslantirmaslik, olovni ehtiyot qilish, hayvonlarni oʻldirmaslik, nihollarni sindirmaslik, qush uyalarini buzmaslikni oʻrgatish lozimligini uqtirganlar.

Atrof-muhit bilan uygʻun holda yashab, tabiat qonuniyatlaridan amaliyotda unumli foydalanilganlar. Masalan, xalqimiz har vaqt boshini janub tomonga qoʻyib yotsa, yerning magnit maydoniga moslashib, bosh miya dam oladi. Kishi boshini sharq tomonga qoʻyib yotsa, yer aylanishi bilan inson tanasidagi qon aylanish moslashib, yurak dam oladi. Faqat oʻliklarning boshi shimol tomonga qaratib qoʻyiladi va koʻmiladi. Tabiat goʻzalliklaridan bahra olish, uni sevish atrof muhit muhofazasini tashkil etish borasidagi muhim omillardan biri sanaladi. Oʻrta Osiyo mutaffakirlarining oʻz asarlarida tabiat goʻzalliklarini madh etishga e’tiborini qaratgan hamda insonlarni tabiat goʻzalliklarini qadrlashga undagan.

Oʻquvchilarga jonli va jonsiz tabiat haqida bilimlar berilar ekan, albatta, tirik organizmlarning yashash sharoiti, ularning oʻzi yashab turgan muhit bilan oʻzaro murakkab munosabati asosiy vujudga keladigan qonuniyatlarni oʻrganadilar.

Oʻrta asrlarda Markaziy Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muhamnmad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino va boshqalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa qoʻshganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kelmagan davrga tabiat bu undagi muvozanat, oʻsimlik va hayvonot dunyosi tabiatni e’zozlash haqida qimmatli fikrlar aytganlar. Maktabda oʻquvchilarning ekologik tarbiyasi ta’limning birinchi kunidanoq amalga oshiriladi. Oʻquvchilar bilan boʻladigan muloqot tabiatni saqlash haqidagi tasavvurlar va tushunchalarni aniqlash, yigʻish va tizimga solish, tabiatdagi narsalar va hodisalarning oʻzaro bogʻliqligini ular tushunadigan darajada koʻrsatish ularning insonlar tarafidan saqlanishi zaruriyatini tushuntirishdan boshlanadi. Toʻrtinchi sinfda oʻquvchilarning tabiat, uning oʻzaro aloqalari haqida olgan bilimlari bir tizimga solinadi va chuqurlashtiriladi. 

Mutafakkirlarimiz tabiat va ekologiya haqidagi ilmiy fikrlaridan boshlangʻich maktab tabiatshunoslik dasturidagi “Tabiatda havo va suv, foydali qazilmalar, oʻsimliklar va hayvonot olami, ekologiya, Oʻzbekiston Respublikasi “Qizil kitob”i, - Quyosh sistemasidagi sayyora, Vatanimiz boʻylab sayohat mavzularida foydalanishi mumkin. Bunda qadimgi davrlardagi oʻlkamiz tabiati, daryolari, suv havzalari, relyefi, oʻsimlik va hayvonot olami haqida qiyosiy ma’lumotlar beriladi, ayniqsa, “Qizil kitob” ga kiritilgan oʻsimliklar va hayvonlar mavzularini oʻtishda oʻsha davrdagi oʻsimlik va hayvonlar turlari hozirgi davrdagi oʻsimlik va hayvonot dunyosi bilan solishtirilib koʻriladi. Buyuk allomalar keltirgan qimmatli ma’lumotlardan darsdan tashqari mashgʻulotlarda, hamda mustaqil ta’lim oʻrganish jarayonlarida foydalanish ham maqsadga muvofiqdir.

Tabiatshunoslikni alohida oʻquv predmeti sifatida oʻqitish 4-sinfda ham davom etadi. Oʻquv materiali “Atrofimizdagi tabiat”, “Geografik xarita”, “Yer — Quyosh sistemasidagi sayyora”, “Oʻzbekiston — globus va dunyo xaritasida”, “Tabiatning xilma-xilligi”, “Oʻzbekiston tabiatini asraymiz”, “Foydali qazilmalar”, mavzularini oʻrganish jarayonida raqamli texnologiyalardan foydalanadilar.

“Yer — Quyosh sistemasidagi sayyora” mavzusi orqali oʻquvchilar globus — yerning kichraytirilgan shakli ekanligi, OY Yerning yoʻldoshi, Yerning harakati, kun bilan tun, issiqlik va yorugʻlikning Yerda taqsimlanishi, yerning sun’iy yoʻldoshlari va raketalar haqidagi dastlabki bilimlarga ega boʻlishadi. Amaliy ishlarni bajarish jarayonida yarim sharlar xaritasi, globus bilan ishlash nechta okean, qit’a mavjudligi, bizning davlatimiz — Oʻzbekiston Yer sharining qayerida joylashgan, nima uchun oy yerning yoʻldoshi deb atalishi, qaysi xususiyatlari bilan yerdan farq qilishi quyosh va uning yerdagi hayot uchun ahamiyati, kun va tunning hamda yil fasllarining hosil boʻlishi kabi savollarga javob topishlarida raqamli texnologiyalardan foydalaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni oʻqitish metodikasi. –Toshkent, 2005-y.

2.  Pulatova X.M. Tabiatshunoslikni maxsus oʻqitish metidikasi. –Toshkent, 2000-y. 

 

ТАЪЛИМНИ РАҚАМЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА ЎҚУВ-БИЛУВ МУАММОЛАРИНИ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИГА ТАТБИҚ ҚИЛИШНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

Умуров Зариф Латифбоевич,

БухДУ, п.ф.ф.д.(PhD)

 

Аннотация. Мақолада таълимни рақамлаштириш шароитида таълимий муаммоларни таълим жараёнига татбиқ қилишнинг шарт-шароитлари асосланган. Дарс турлари ва ҳар бир дарс турининг асосий босқичларини ҳисобга олиб, билув муаммоларини таълимга татбиқ этиш ва дарс тури, унинг асосий босқичлари, дарс босқичларига мос билув муаммолари келтирилган.

Калит сўзлари: рақамлаштириш, таълимни рақамлаштириш, таълимий муаммоларни, билув муаммолари, татбиқ қилиш, дарс турлари, дарс босқичлари, ўқув муаммолари.

Аннотация. В статье рассмотрены условия применения образовательных задач в образовательном процессе в условиях цифровизации образования. Принимая во внимание типы курсов и основные этапы каждого типа курса, применение когнитивных проблем в образовании и тип курса, его основные этапы, даются проблемы знания, соответствующие этапам курса.

Ключевые слова: оцифровка, оцифровка образования, образовательные проблемы, когнитивные проблемы, приложения, типы уроков, этапы курса, учебные задачи.

Annotation: The article examines the conditions for the application of educational tasks in the educational process in the context of digitalization of education. Taking into account the types of courses and the main stages of each type of course, the application of cognitive problems in education and the type of course, its main stages, the problems of knowledge corresponding to the stages of the course are given.

Key words: digitization, digitization of education, educational problems, cognitive problems, applications, lesson types, course stages, learning tasks.

 

Таълим воситаси таълим жараёни циклларини ажратишнинг бир ўлчовидир. Восита – бу таълим жараёнида ўқувчи ўзи билан ўқув материали ўртасига қўядиган моддий ва моддийлашган нарсалардир. Ўқувчининг ўқув фаолияти воситаси унинг ўзида. У ёки бу интеллектуал, шунингдек, амалий топшириқни бажаришда ўқувчи ўз билими, ҳаётий тажрибаси, ўзида шаклланган ақлий меҳнат усуллари, ўқиш воситаларини ишлатиб, таълимдан кўзланган мақсадга эришади. Ўқиш-ўрганиш воситалари тўғри танланиб, таълим жараёнининг яқин дидактик мақсадларига қанча мос бўлса, ўқувчи ўзлаштириши шунча самарали кечади.

Ўқувчи таълим шароитида билимларни ўрганишдан малакаларни шакллантиришга, ундан билимларни малака даражасида ўзлаштиришга қараб боради. Таълим жараёнининг циклийлиги ғоясидан назоратни тушунча даражасига кўтарилган билимлар бўйича ўтказиш зарурлиги тўғрисидаги хулоса келиб чиқади. Шу билан бирга ҳар бир циклга битта дарс тури тўғри келиши кўзга ташланади. Таълим жараёни цикллари ва дарснинг ўзаро алоқадорлигини ҳисобга олиб, О.Розиқов дарснинг қуйидаги турларини ажратган: таълим жараёнининг дастлабки циклига оид дарс тури “янги ўқув материалини ўргатиш ва мустаҳкамлаш”, иккинчи циклига оид дарс турини “такрорлаш ва малака ҳосил қилиш”, учинчи циклига оид дарс турини “билим ва малакаларни умумлаштириш”, охирги циклига оид дарс турини “билим ва малакаларни текшириш” иборалари билан қайд этган эди. Таълим жараёни цикл(давр)лари ва улар асосида ўтказиладиган дарс турларининг қатор ўзига хос хусусиятлари бор. Биринчидан, дарс турида таълим жараёни логикаси акс этган. Шу туфайли улар ўзаро қўшилиб ягона тизим ҳосил қилган. Таълимнинг бу ташкилий шакллари тартиб билан ўтказилган сари ўқувчилар билимларни ўзлаштиришнинг қуйи даражасидан юқори даражасига кўтарила боради. Иккинчидан, юқоридаги дарс турида дарсларнинг ҳар бири ўз ўрнида ташкил этилади. Бошқача қилиб айтганда, дарсларнинг ўрнини алмаштириш мумкин эмас. Таснифда дарслар қандай тартибда берилган бўлса, улар шу тартибда амалга оширилади. Дарс турлари тартибига риоя қилиш натижаси ўлароқ ўқувчилар олдин мавзуга оид ахборотларни эгаллашади, сўнгра ахборотлар устида ишлашади, икки ёки ундан ортиқ мавзу бўйича ўрганилган билимларни ўзлаштиради. Учинчидан, дарс турининг ҳар бири ўзига оид воситаларга эга. Биринчи дарс тури учун восита вазифасини ўқувчиларнинг ҳаётий тажрибалари, ўрганилаётган мавзуга оид ўқувчининг фаолиятидаги мавжуд далиллар, ўқувчида шаклланган ақлий меҳнат усуллари бажарса, иккинчи дарс тури учун восита вазифасида мавзу бўйича ўрганилган билим, фаолият усуллари қатнашади.

Тавсифи келтирилаётган типологияда ҳар бир дарс турининг ўз маркази бор: биринчи дарс турининг ядросини уч нарса ташкил этади: а) ўқувчиларни янги мавзуни ўрганишга тайёрлаш. Бунинг учун ўрганилаётган мавзу хусусиятларини инобатга олиб муаммолар қўйилади, мавзу бўйича далиллар таҳлил қилинади; б) мавзуга оид билимларни бевосита (масалан, ўқитувчи тушунтиришини тинглаш) ёки билвосита (масалан, далилларни мустақил таҳлил қилиб, хулосалар чиқариш, дарсликда берилган таъриф, қоида, аниқликларни мустақил ўқиб ўрганиш) эгаллаш; в) ўрганилган билимларни дастлабки мустаҳкамлаш. Бунинг учун дарсликда берилган машқлар бажарилади, оғзаки ёки ёзма нутқ тузилади, берилган ва тузилган матнлар устида иш қилинади; иккинчи дарс турининг ядроси ҳам уч босқичдан иборат: а) мавзу бўйича ўрганилган билимларни онгли эсга тушириш (ўқитувчи айтган саволларга жавоб излаш, топшириқларни бажариш йўллари билан ўрганилган билимларни онгли эсга тушириш таъминланади); б) эсга туширилган билимларни турли ўқув ҳолатларига татбиқ қилиш. Билимлар татбиқ қилинадиган ўқув ҳолатлари қанчалик ранг-баранг бўлса, малакалар шунча пухта эгалланади; в) ўрганилган мавзу бўйича билимларни кенгайтириш, онгни далиллар билан бойитиш; учинчи дарс турининг ядроси ҳам уч босқичдан иборат: а) икки ёки ундан ортиқ мавзуга оид билимларни таққослаш; б) умумлашган хулоса чиқариш; в) чиқарилган хулосани айтилган ёки берилган ўқув ҳолатига татбиқ қилиш.

Дарс турлари ва ҳар бир дарс турининг асосий босқичларини ҳисобга олиб, билув муаммоларини таълимга татбиқ этишни белгилаймиз. Бунинг учун дарс тури, унинг асосий босқичлари, дарс босқичларига мос билув муаммоларини келтирамиз.

 

Дарс тури ва босқичларига мос билув муаммолари

Дарс турлари	Дарс       турларининг        асосий босқичлари	Дарс турлари босқичларига мос билув муаммоларини таълимга татбиқ қилиш мақсадлари
Янги               ўқув материалини ўрганиш          ва мустаҳкамлаш дарси	1. Ўқувчиларни янги ўқув материалини ўрганишга тайёрлаш.	1. Ўқувчиларни янги мавзуни ўрганишга тайёрлаш.
	2. Янги мавзуга оид ахборотларни ўрганиш.	2. Мавзуга оид билимларни ўрганишни таъминлаш.
	3. Янги ахборотларни дастлабки мустаҳкамлаш.	3.         Янги    ахборотларни мустаҳкамлаш воситаси.
Ўтганларни такрорлаш ва малака ҳосил қилиш	1. Мавзуга оид билимларни онгли эсга тушириш.	1. Билим, фаолият усулларини интерфаол усуллар воситасида эсга тушириш.
	2. Билим, фаолият усулларини турли ўқув ҳолатларига татбиқ қилиш.	2. Билим, фаолият усулларини турли ўқув ҳолатларига татбиқ қилиш воситаси.
	3.         Билимлар        доирасини кенгайтириш.	3. Билимларни кенгайтириш, янги далилларни эгаллаш.
Билим ва малакаларни умумлаштириш	1. Икки ёки ундан ортиқ мавзуга оид далил, билимларни таққослаш.	1. Икки ёки ундан ортиқ мавзуга оид билим, далилларни эсга тушириш.
	2. Умумий хулоса чиқариш.	2. Далил, билимлардан умумий хулоса чиқариш.
	3. Чиқарилган хулосани айтилган ўқув ҳолатларига татбиқ қилиш.	3.         Тушунчалараро             билув муаммоларини бажариш.

Келтирилган жадвал бўйича билув муаммоларининг она тили дарсларида бажарадиган функцияларини тартибга туширамиз.

Ўқувчиларни янги мавзуни ўрганишга тайёрлаш учун ўтказиладиган билув муаммолари ўқувчилар диққатини мавзуга оид далилларга жалб қилиш, далиллар устида фаолият кўрсатиш, ўрганилаётган ҳодиса бўйича далилларни фаоллаштириш, ҳодисанинг ўрганилаётган нуқтаи назарларини қайд қилиш учун зарур бўлади. Таълим шу йўсинда ташкил этилганда таълимнинг мақсади ўқувчилар учун маълум даражада аниқлашади. Бу эса ўқувчиларни билишга қизиқтиради, мустақил фаолият кўрсатишга етаклайди.

Янги мавзуни бевосита идрок этиш, янги ахборотларни қабул қилиш босқичида ўтказиладиган билув муаммолари ўқувчиларни мавзуни онгли ўрганишга етаклайди. Ўқувчи фаолиятининг эвристик-топқирлик қобилиятини ривожлантиради, ўқувчиларни мустақил хулосалар чиқаришга етаклайди.

Янги мавзуга оид билимларни дастлабки мустаҳкамлашни мўлжаллаб ўтказиладиган билув муаммолари билим, фаолият усулларини янги ўқув ҳолатларига фаол татбиқ қилишни таъминлайди. Ўқувчи билим, фаолият усуллари хусусида ўйлаб, татбиқ қилиш шартшароитларини таҳлил қилиб фаолият кўрсатади. Бу билим, фаолият усуллари билан ўқув муаммолари ўртасида боғланишнинг ҳосил бўлишига, мавзу доирасида кўникманинг шаклланишига олиб келади. Шундай қилиб, дастлабки дарс турида ўқувчиларни мавзуни ўрганишга тайёрлаш, мавзуга оид билимларни бевосита идрок этиш, идрок этилган билимларни илк бор мустаҳкамлаш мақсадида ташкил этилган билув муаммолари фаол таълимни амалга оширишнинг самарали воситасига айланади.

Фойдаланилган адабиётлар

1.                       Очилов М. О. Таълим-тарбия мақсадларини оддийлаштириш технологияси //Ж. Педагогик маҳорат. 2002. 2-сон. –Б. 19–22.

2.                       Розиков О. Основы оптимального применения системы учебных задач в обучении. –Т.: “Ўқитувчи”, 1981. – 103 с

3.                       Zarif Umurov. (2020). Technology for preparing educational and cognitive problems for primary school students. International Journal of Advanced Science and Technology, 29(05), 1465 - 1471. Retrieved from http://sersc.org/journals/index.php/IJAST/article/view/10050

 

BOSHLANGʻICH SINF “ATROFIMIZDAGI OLAM” DARSLARIDA OʻQITISHNING

RAQAMLI TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

Gʻ.M. Sayfullaev, BuxDU dotsenti

G.F.Yodgorova, BuxDU magistri

F.Oʻ. Yodgorov 1-kurs magistr

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada, boshlangʻich sinflarda "Atrofimizdagi olam" darslarini oʻqitishda foydalaniladigan raqamli texnologiyalar haqida ma'lumotlar keltirilgan. 

В этой статье изложены данные об использовании цифровых технологии на урока

"Окружающей нас природы" в начальных классах. 

Annotation. This article presents data on the use of digital technology in the lesson "The Nature Around Us" in primary school.

Kalit soʻzlar: pedagogik texnologiya, didaktika, pedagogika, atrofimizdagi olam, reproduktiv, interfaol, tajriba, manzarali. 

Ключевые слова: педагогические технология, дидактика, педагогика, oкружающей нас природы, репродуктив, интерфаол, эксперимент, декоративные. 

Key words: pedagogical technology, didactics, pedagogy, the nature around us, reproductive, interfaol, experiment, decorative.

 

“Atrofimizdagi olam” darslarida reproduktiv metodlar bilan bir qatorda, interfaol metodardan foydalanish tavsiya etiladi.

Interfaol inglizcha “interakt” soʻzidan olingan boʻlib, inter-hamkorlikda, akt – harakat qilmoq ma’nosini bildiradi.

Interfaollik deganda, oʻquvchining oʻquvchi bilan hamkorlikda yoki kompyuter bilan muloqoti oʻzaro ta’sir koʻrsatish rejimida ishlashi tushuniladi.

Interfaol oʻqitish bu – avvalo, dialog tarzda oʻqitish, muloqot jarayonida barcha ishtirokchilar tomonidan hamkorlikda muammolarning hal etilishidir. Interfaol oʻqitishning asosiy mohiyati – oʻqitish jarayonida barcha oʻquvchilar bilish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi, muhokama etilayotgan muammolarni, voqea va hodisalarning rivojini tushunadi, muammoli vaziyatlarni anglaydi, uni hal etish yoʻllarini izlab, eng maqbul variantni tavsiya etadi.

Oʻqitishning interfaol metodlarining quyidagi xususiyatlari mavjud:

-  insonning muhim hayoti ehtiyoji boʻlgan muloqot – oʻqitish jarayonining barcha bosqichlarida qoʻllaniladi;

-  oʻqitish jarayonida oʻquvchilarga oʻz kuchi, bilimi, iqtidorini namoyon etishga keng imkoniyatlar beriladi;

-  oʻquvchilarning kichik guruhlarda hamkorlikda ishlashida ijtimoiy –psixologik jihatdan qulay muhit yaratilib, muloqotda bosqichma-bosqich va samarali ishtirok etishga zamin tayyorlanadi;

-  oʻquvchilar muloqotda faol ishtirok etishlari uchun faqat eshitishlari yetarli emas, balki eshitganlarini tahlil qilish, fikr yuritish, fikrlarning asosli va tushunarli boʻlishiga etishish lozimligini anglaydilar;

-  oʻquvchilar bilan hamkorlikda, kichik guruhlarda ishlash orqali qoʻyilgan vazifalarni talab darajasida bajarish, olingan natijalarni tahlil qilish, ularning toʻgʻriligini tekshirib koʻrish, taqdim etish va boshqa guruhlar tomonidan e’tirof etishlariga erishish lozim.

Atrofimizdagi olam bilan tanishish darslarida dasturlashtirilgan oʻqitish, ya’ni amaliy ishlardan, qiziqarli topshiriqlardan foydalanish muammosi oʻta dolzarbdir. Hozirgi paytda oʻquvchilarning bilim olish faoliyatini jadallashtirish va ularning atrof-olam bilan tanishtirish darslarida olgan bilimlarini tekshirish maqsadida har bir oʻquvchining oʻquv jarayonida mustaqilligini ta’minlovchi va oʻquv materialini oʻzlashtirishda yordam beruvchi amaliy ishlar tizimi qoʻllanilmoqda. Dasturlashtirilgan oʻqitish bosqichma-bosqich bilim olishni kuzatishga imkon yaratadi, oʻquv jarayoniga qanday oʻzgartirishlar kiritilishi kerakligini koʻrsatadi.

Dasturlashtirilgan oʻqitish uchun quyidagilar kerak:

— oʻquv materialining puxta tahlili, uning qat’iy tanlanish va mantiqiy ketma-ketlik boʻyicha boʻlinishi;

— oʻquvchilarning bilim olish faoliyatini tekshirishdagi rahbarlik.

Dasturlashtirilgan oʻqitishda oʻquvchilarning oʻquv materialini qoʻllashda faolligi va mustaqilligi ortadi, oʻqitish jarayonini individuallashtirish imkoni paydo boʻladi, texnik vositali oʻqitish keng qoʻllaniladi, oʻqitish va oʻquvchi mehnatini oqilona tashkil etishga erishiladi. Nazorat ishlarini dasturlashtirishning tamoyili oʻquvchilarning ogʻzaki javoblarini shartli belgilar va chiziqlar bilan yozma ravishda almashishdir. Ularning afzal jihati shundaki, ular qisqa vaqt ichida har bir oʻquvchining oʻtilgan mavzuni oʻzlashtirish darajasini aniqlay oladi.

Tajriba atrof olam bilan tanish darslarida bilim olish faoliyatini faollashtirish maqsadida dasturlashtirilgan oʻqitish usullaridan foydalanishning afzalliklarini koʻrsatadi. Afzalligi shundaki, oʻquv materialini oʻzlashtirish darajasini oʻquvchilarning oʻzlari shu dars mobaynida tekshirishlari mumkin. 2 – sinfda dasturlashtirilgan oʻqitishda tezis turidagi tarqatma topshiriqlar, raqamlar, tarqatma testlar, grafik topshiriqlardan foydalanish mumkin.

Grafik topshiriqlarini bajarayotganda oʻquvchilarga «—» notoʻgʻri javob, «l» — toʻgʻri javob ekanligini tushuntirish lozim. Oʻqituvchida esa grafik usuldagi javoblarni tezda aniqlashga moslashtirilgan asbob boʻlishi kerak. Masalan:

21- mart — Navroʻz bayrami.

1- sentabr — Ustozlar va murabbiylar kuni.

1- oktabr — Mustaqillik bayrami.

8- dekabr — Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi kuni.

«Mozaika», ya’ni mayda boʻlaklardan yaxlit koʻrinishni hosil qilish. Bunda qushlar, hayvonlar, daraxtlar, mevalarning rasmlari boʻlaklarga boʻlinib, har bir guruhga alohida tarqatiladi. Guruhlarning qatnashchilari boʻlakchalarni bir butun koʻrinishga keltiradilar. Guruh sardorlari yaxlit holga kelgan hayvon, meva yoki daraxt haqida gapirib beradilar.

«Toʻxtab oʻqish» usuli. Oʻqituvchi matn bilan tanishtirish jarayonida bir necha marta toʻxtab, oʻquvchilarga savollar bilan murojaat qiladi. Savollar aynan matnga tegishli boʻlishi zarur. Yoki oʻquvchi matn oʻqish jarayonida toʻxtatilib, nima haqida oʻqiganligi soʻraladi. Bu usul orqali oʻquvchilarning diqqati jamlanadi, mustaqil fikrlash koʻnikmalari shakllanadi.

«Zanjir» usuli. Bu usulni she’r, topishmoq, maqollar berilgan darslarda qoʻllash maqsadga muvofiqdir. Oʻquvchilar tartib bilan ketma-ket berilgan she’r misrasi yoki topishmoq qatorini aytadilar. Bu usul qoʻllanganda oʻquvchi uyalib qolmasligi uchun berilgan she’r, maqol, topishmoqni yod olishga majbur boʻladi.

«Rasmli rebus» oʻyini. Sinf oʻquvchilari uch guruhga boʻlinadilar. Har bir guruhga rasmlar tarqatadi. Berilgan rasmlar nomining bosh harflaridan luiyvon yoki qushlar nomi kelib chiqishi kerak. Masalan, it, laylak, ohu, ninachi — non, Anor, rediska, chinni gul, arpa — Archa.

«Kim tez bajaradi» oʻyini. Oʻquvchilar uch guruhga boʻlinadilar. Har bir guruhga 5 tadan hayvonlar yoki qushlar rasmlari teskari qilib beriladi. Belgilangan vaqt ichida (1-2 daqiqada) oʻquvchilar hayvon yoki qushlarni yovvoyi yoki uy hayvonlari ikki ruhlariga ajratadilar. Topishmoqni birinchi boʻlib xatosiz bajargan guruh gʻolib hisoblanadi.

«Enyerjaynyer» oʻyini. Bu oʻyindan «Ob-havo», «Qish», «Yil fasllari» kabi mavzular oʻtilganda foydalanish mumkin. Oʻquvchilar doira shaklida turib oladilar. Oʻqituvchi oʻrtada qoʻl harakati orqali tabiat hodisalarini avval sekin, soʻng tezlashgan holatda koʻrsatadi. Oʻquvchilar soat mili boʻylab ushbu harakatlarni soʻzsiz davom ettiradilar.

Shamol (qoʻllar bir-biriga sekin ishqalanadi, soʻng bu harakat tezlashadi).

1.   Yomgʻir (qoʻllar qarsillatiladi).

2.   Jala (qoʻllar chirmashtirilib, yelkalarga uriladi).

3.   Doʻl (tizzalarga shapatilab uriladi).

4.   Harakat asta-sekin teskarisiga qaytariladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni oʻqitish metodikasi. –Toshkent, 2005-y.

2.  Pulatova X.M. Tabiatshunoslikni maxsus oʻqitish metidikasi. –Toshkent, 2000-y. 

 

TABIATSHUNOSLIKNI OʻQITISHDA FOYDALANILADIGAN RAQAMLI

TEXNOLOGIYALAR

Gʻ.M. Sayfullayev, BuxDU dotsenti

L.X.Alimova, BuxDU oʻqituvchisi

D.O.Hamroyeva BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada, boshlangʻich sinflarda tabiatshunoslikni oʻqitishda foydalaniladigan raqamli texnologiyalar haqida ma’lumotlar keltirilgan. 

Kalit soʻzlar: pedagogik texnologiya, didaktika, pedagogika, tabiatshunoslik, tajriba, manzarali. 

Аннотация. В этой статье изложены данные об использовании цифровых технологии на урока природоведения в начальных классах. 

This article presents data on the use of digital technology in the natural history lesson in primary grades.

Ключевые слова: педагогические технология, дидактика, педагогика, природоведения, эксперимент, декоративные. 

Key words: pedagogical technology, didactics, pedagogy, natural history, experiment, decorative.

 

Tabiatshunoslik darslarida raqamli oʻqitish elementlari. Hozirgi vaqtda oʻquvchilarning idrok qilish faoliyatlari va bilimlarini tekshirish maqsadida tabiatshunoslik darslarida har bir oʻquvchining oʻqishdagi mustaqilligiga va oʻquv axborotlarini qabul qilish hamda qayta ishlashlarini tashkil qilishga yordam beruvchi raqamli oʻqitish qoʻllaniladi. Raqamli texnologiyalar yordamida oʻqitish bilimlarni egallashdagi harakatlarni kuzatib borishga, qaysi boʻgʻinda uzilish boʻlganligini, oʻqitish jarayoniga qanday oʻzgartirishlar kiritish kerakligini aniqlashga imkon beradi. Raqamli texnologiyalar yordamida oʻqitish uchun:

1)             oʻquv materialini sinchiklab tahlil qilish, uni qat’iy tanlash va mantiqiy izchillikda taqsimlash;

2)             oʻquvchilarning idrok qilish faoliyatlariga rahbarlik qilish kerak. Raqamli texnologiya yordamida oʻqitishda oʻquvchilarning oʻquv materialini egallashdagi mustaqilligi hamda faolligi ortib boradi: oʻrgatish jarayonini individuallashtirish imkoniyati tugʻiladi; oʻqituvchi va oʻquvchilar mehnatini takomillashtirishga yordam beruvchi oʻqitishning texnika vositalari keng qoʻllaniladi.

Raqamli texnologiyani elementlarini tatbiq qilishda an’anaviy oʻqitishni qarama-qarshi qoʻyish, yangini deb umumqabul qilingan metodlardan voz kechish kerakemas. Har ikkala yoʻnalish chambarchas bogʻlangan boʻlishi va bir-birini toʻldirishi zarur.

Oʻqitish sifatini oshishiga yordam beruvchi oʻquvchilar bilimini faol nazorat qilishning yangi shakllarini ishlab chiqish quyi sinflardagi tabiatshunoslik darsida raqamli elementlardan foydalanishning boshlanishi boʻldi, chunki muntazam nazoratning eski shakllari koʻpincha dars tuzilishini buzib, unumsiz fakt yoʻqotilishiga olib kelib, oʻqituvchilarda qiyinchiliklar tugʻdirdi. 

Nazorat topshiriqlarni raqamli texnologiya tamoyili oʻquvchilarning ogʻzaki javoblarini shartli ifodalar — raqam yoki chiziq boʻlaklari koʻrinishidagi javoblar bilan almashtirishdan iboratdir. Ularning afzalligi shundaki, ular oʻtilgan dastur materialini har bir oʻquvchi tomonidan odatdagi tekshirishdagiga qaraganda koʻp hajmda oʻzlashtirish darajasini qisqa vaqt ichida aniqlashga imkon beradi. 

Tajriba bilimlarni hisobga olishning dasturlashtirilgan uslublaridan tabiatshunoslik darslarida oʻquvchilarning idrok qilish faoliyatlarini faollashtirish maqsadida foydalanish maqsadga muvofiqligini koʻrsatdi. Uning afzalligi yana shundaki, oʻquv materialini oʻzlashtirish darajasini hatto oʻquvchilarning oʻzlari tushuntirishdan keyin dars vaqtida yoki keyinroq tekshirishlari mumkin.

Quyi sinflarda tabiatshunoslikni oʻrganishdagi dasturlashtirilgan oʻqitishning qoʻllanilishi mumkin boʻlgan variantlarini koʻrib chiqamiz.

1. Tezis tipidagi kartochka-topshiriqlar.

Muayyan nomerlangan kartochkada tabiatshunoslik obyektlarining (oʻsimlik, hayvon va hokazolarning) nomlari keltiriladi. Oʻquvchilar javoblarida kerakli oʻsimlik yoki belgining nomini yozmaydilar, faqat tegishli raqamni bayon qiladilar.

Mavzu: “Oʻsimlikshunoslik” (3-sinf) 

Topshiriq. a) mevali daraxtlarni; b) manzarali daraxtlarni d) butalarni; e) oʻt oʻsimliklarni sanab bering. Tezislar:

1. Suv qalampiri	9. Qoragilos
2. Na’matak	10. Siren
3. Qoqioʻt	11. Ligustrum
4. Chinor	12. Baqaterak
5. Zubturum	13. Olma
6. Yasmin	14. Tut
7. Jiyda	15. Shaftoli
8. Akatsiya

Javoblar: a) 7,9,13,15; b) 4,8,12,14; d) 2,6,10,11; e) 1,3,5

Mavzu: “Oʻsimlikshunoslik” (3-sinf)

Topshiriq. Har xil madaniy oʻsimliklarga xos belgilarni keltiring Tezislar:

1.      Ildizlar koʻpgina ildizchalardan iborat.

2.      Gullari yirik, rangi sariq, bir kunda gullaydi.

3.      Poyasi poxolchoʻp.

4.      Poyasi va barglari oʻtkir hidli.

5.      Urugʻlaridan moy olinadi.

6.      Mevasi — don.

7.      Mevasi — koʻsak.

8.      Poyasi yer bagʻirlab oʻsadi, barglari yirik, kesik.

9.      Barglari ensiz va uzun.

10.  Mevalari tarkibida vitaminlar koʻp.

11.  Poyasi tik oʻsuvchi, barglari yirik, parrakli.

12.  Gullari bir vaqtda ochiladi va mevalari bir vaqtda yetiladi.

13.  Mevalari yirik, urugʻlari koʻp.

14.  Gazmol ishlab chiqariladi.

15.  Silos tayyorlanadi.

Javoblar: gʻoʻza: 2,5,7,11,12,14.

Poliz ekinlari: 8,10,13.

Don ekinlari: 1,3,5,6,9,15.

Pomidor: 4,10,12.

Bilimlarni matn bilan hisobga olishdan individual soʻrashda ham, butun sinf bilimini hisobga olishda ham foydalanish mumkin. Keyingi holatlarda topshiriq doskaga yozib boriladi. Oʻquvchilarning javoblari butun sinf bilan muhokama qilinadi. Bu kichik yoshdagi maktab oʻquvchilarining ishini ma’lum darajada faollashtiradi. 

II. Raqamli dasturlashtirilgan topshiriqlar. Raqamli topshiriqlarda ish individual kartochkalar yoki tayyorlangan devoriy jadval boʻyicha olib boriladi. Kartochkada topshiriq koʻrsatiladi va javoblarga kalit beriladi. Oʻquvchi kerakli kalitni topishi lozim. Bunday ishni bajarish natijasida oʻqituvchi 4-5 daqiqa ichida endigina oʻrganilgan materialni mustahkamlash maqsadida ham, uy vazifasini tekshirishda ham oʻquvchilar bilimini sinash imkoniyatiga ega boʻladi. Raqamli dasturlashtirilgan ishlar faqat tabiat obyektlarining tashqi belgilari haqidagi bilimlarni nazorat qilish uchungina emas, balki birmuncha murakkabroqlarini tekshirish uchun ham tavsiya qilinishi mumkin. Masalan, tabiiy xarita boʻyicha bilimlarni (4-sinf) aniqlovchi topshiriqlar tuzish mumkin.

Topshiriq:

1.  Daryoning boshlanish joyi.

2.  Daryo oqimi chuqurligi.

3.  Daryoning boshqa daryoga, koʻlga, dengizga quyiladigan joyi.

4.  Panj va Vaxsh daryolarining quyilishidan hosil boʻlgan daryo.

5.  Qoradaryo va Norin daryolarining qoʻshilishidan hosil boʻlgan daryo.

6.  Quyiladigan joyiga ega boʻlmagan daryo.

Manbalat: 1. Amudaryo; 2. Sirdaryo; 3. Oʻzani; 4. Boshlanishi;5. Zarafshon;  6. Quyiladigan joyi.

Javoblar: 1 (4), 2 (3), 3 (6), 4 (1), 5 (2), 6 (5).

Dasturlashtirilgan topshiriqlarning boshqa turidan hamfoydalanish mumkin. Oʻqituvchi doska yoki jadvalda, masalan, tabiiy zonalar nomlarini raqamlar bilan koʻrsatadi. Keyin zonalar, shu zonalarga xos boʻlgan jonli tabiat vakillarini sanab beradi. Doskaga obyektlarning nomlarini tegishli raqamli belgilar bilan (4-sinf) yozib berish mumkin.

1. Qulon	11. Magnoliya
2. Zigʻir	12. Shimol bugʻusi
3. Qizgʻaldoq	13. Ilonxoʻr lochin
4. Marmarak	14.Bugʻi lishaynigi
5. Choy	15. Bugʻu lishaynigi
6. Chalov	16. Saksovul
7. Dafn	17. Qizilcha
8. Silovsin	18. Qoʻshoyoq
9. Xurmo	19. Burama shoxli bugʻi
10.Kedr	20. Oq quyruq.

Javoblar: A. Tundra: 3,12,15

B. Oʻrmon: 2,8,10,19

D.  Dashtlar: 4,6,14,17

E.   Choʻllar: 1,13

F.   Qrim va Kavkazning Qora dengiz sohillari.

Bunday toifadagi dasturlashtirilgan topshiriqlardan umumlashtiruvchi darslarda foydalaniladi.

Xatolarga yoʻl qoʻyilganda oʻqituvchi oʻquvchilar bilan individual ishlaydi.

Raqamli texnologiyal yordamida oʻqitish uchun quyidagilar kerak:

— oʻquv materialining puxta tahlili, uning qat’iy tanlanishi va mantiqiy ketma-ketlik boʻyicha boʻlinishi;

— oʻquvchilarning bilim olish faoliyatini tekshirishdagi rahbarlik.

Raqamli texnologiyalarni oʻqitishda oʻquvchilarning oʻquv materialini qoʻllashda faolligi va mustaqilligi ortadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni oʻqitish metodikasi. –Toshkent, 2005-y.

2.  Pulatova X.M. Tabiatshunoslikni maxsus oʻqitish metidikasi. –Toshkent, 2000-y. 

 

RAQAMLI OʻYINLAR BOLALARNI OʻQITISH USULI SIFATIDA

M.M.Nigmatova

BuxDU katta oʻqituvchisi

 

Annotatsiya. Ushbu maqola oʻquvchilarga odatda yoqmaydigan murakkab fanlarni oʻrganishning qiziqarli usuli boʻlishi mumkin boʻlgan ta’limiy raqamli oʻyinlarni tahlil qiladi. Ushbu mashgʻulot oʻquvchiga qoʻshimcha mavzularni oʻrganish va murakkab mavzularni tushunishga imkon beradigan oʻquv vositasi sifatida bir nechta oʻquv raqamli oʻyinlardan foydalanadi. Kalit soʻzlar: raqamli oʻyinlar, jamoaviy ish, oʻrganish, rivojlantirish, maqsadga erishish.  

Аннотация: В данной статье анализируются образовательные цифровые игры, которые могут быть интересным способом изучения сложных предметов, которые обычно не нравятся ученикам. В данном упражнении используются несколько образовательных цифровых игр в качестве учебного пособия, которое позволяет обучающемуся изучать и понимать сложные предметы без чрезмерного стресса.  

Ключевые слова: цифровые игры, командная работа, обучение, развитие, достижение цели.  

Annotation. This article analyzes educational digital games that can be an interesting way to study complex subjects that students usually don’t like. In this exercise, several educational digital games are used as an educational tool that allows the learner to learn and understand complex subjects without undue stress. 

Keywords: digital games, teamwork, training, development, goal achievement. 

 

Tez oʻzgaruvchan dunyo oʻqituvchilar avlodi va talabalar avlodi oʻrtasida sezilarli ziddiyat bilan ajralib turadi. Zamonaviy maktab oʻquvchilari va talabalarining avlodini “raqamli avlod”, “raqamli dunyoning aborigenlari” deb atash mumkin. Yoshlar tez sur’atlar bilan rivojlanib, ulkan axborot oqimlarini tezda oʻzlashtirmoqdalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan ishlashni ta’minlaydigan koʻplab moslamalarni oʻzlashtirmoqdalar. Keksa avlod doimiy ravishda qayta oʻqitilishi va umuman oʻzgargan mehnat va yashash sharoitlariga moslashishi kerak

Kompyuterlar bilimlarni ommaga taqdim etishdi va bugungi bolalar raqamli avlod: ular “raqamlar” katta rol oʻynaydigan jamiyatda tugʻilgan. Oʻqituvchilarning bir avlodi bu dunyoda muhojirlar, ammo ular baribir uning qonunlarini puxta egallashlari kerak. “Ushbu taqsimotni oʻzgartirish uchun hozirgi kunda yagona bilim manbayiga qaraganda professional navigatorga aylangan oʻqituvchi rolini qayta koʻrib chiqish kerak [3, 15].

Elektron ommaviy axborot vositalari ta’sirida zamonaviy yoshlarning shaxsiy, xulq-atvori va kognitiv rivojlanishida roʻy bergan jiddiy oʻzgarishlar, tarkib va ta’lim texnologiyalarini rivojlantirishga prinsipial jihatdan yangi yondashuvni talab qiladi.

Aksariyat bolalar va oʻsmirlar video oʻyinlar va kompyuter oʻyinlarini yaxshi koʻradilar. Bu zamonaviy odamlarning turmush tarziga aylandi. Ular koʻp soatlarni oʻyin oʻynashga va mahoratlarini oshirishga sarflaydilar. Ushbu ssenariy oʻqituvchilarni fikr yuritishga, oʻrganishga va ta’lim oʻrtasidagi bogʻliqlikni aniqlashga majbur qildi. Shunga qaramay, ushbu sohada oʻtkazilgan tadqiqotlar soni nihoyatda kam [1].

Ta’lim oʻyinlarini 3 toifaga birlashtirish mumkin. Masalan:

-  raqamli boʻlmagan oʻyinlar;

-  raqamli oʻyinlar;

-  jamoaviy raqamli oʻyinlar.

Birinchi raqamli oʻyinlar dunyoda taxminan oʻttiz yil oldin Qoʻshma Shtatlarda paydo boʻlgan. Butun dunyo boʻylab Internet tarmogʻi tarqalgandan koʻp oʻtmay, raqamli oʻyinlar ham har bir oʻspirin uchun oʻyin-kulgiga aylandi [2]. 2000-yilga kelib raqamli oʻyin bolalar hayotining ajralmas qismiga aylandi. 2000-yilda tugʻilgan bolalar endi tarmoqlardan mahrum boʻlgan dunyoni bilishmaydi, ular 1990yillarda tugʻilganlardan farqli oʻlaroq, raqamli dunyo bilan nafas olishadi. 1987-yilda tadqiqotchilar oʻquv oʻyinlarida qatnashish uchun qoʻllanma tayyorladilar [3]. Ushbu qoʻllanma 4 banddan iborat:

1.                       Muammo talabaga tegishli boʻlgan aniq, qat’iy maqsadlar orqali yaratiladi. Aniqlanmagan oqibatlar turli darajadagi murakkablik, yashirin ma’lumotlar va imkoniyatlarni taklif qilish orqali muammolarni keltirib chiqaradi. Ishlash boʻyicha fikr-mulohazalar tez-tez va qoʻllab-quvvatlanishi kerak. Va nihoyat, faoliyat jalb qilingan shaxsda malaka hissini tarbiyalashi kerak.

2.                       Qiziqish ikki xil protsedurada sodir boʻladi: hissiy qiziqish va bilimga boʻlgan qiziqish. Asosan kompyuter oʻyinlaridagi vizual va tovush effektlari hissiy qiziqishni kuchaytirishi mumkin. Oʻquvchilar paradokslardan yoki toʻliqsizligidan hayron boʻlishsa, bu bilim qiziqishini uygʻotadi.

3.                       Boshqarish talaba tomonidan mustaqillik va nazorat tuygʻusi sifatida namoyon boʻladi. Imkoniyat, tanlov va kuchning bir qismi oʻquv tajribasini boshqarish funksiyasini subsidiyalashtiradi.

4.                       Fantaziya oʻquvchining his-tuygʻularini ham, fikrlash jarayonini ham qamrab oladi [4]. Fantaziya nafaqat oʻquvchining hissiy ehtiyojlarini talab qiladi, balki tegishli tavsifni ham oʻz ichiga oladi. Va nihoyat, fantaziyalar material bilan ajralmas aloqaga ega boʻlishi kerak.

Xatarlarni boshqarish. Raqamli oʻyinlar ishlamay qolish xavfi bilan ishlashga moʻljallangan. Oʻyinchilar muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda sessiyani qayta boshlashlari va yangi darajaga chiqish uchun yana oʻynashlari mumkin. Bu oʻyinchini tavakkal qilishga, yangi strategiyalarni oʻrganishga va sinab koʻrishga undash uchun qilingan. Tanish muhitda tinglovchilar odatda xavf, tadqiqot va muvaffaqiyatsizlikni koʻrmaydilar.

Muammolarni hal qilish. Oʻyinda koʻriladigan eng keng tarqalgan narsa - bu “qiyinchilik”. Ushbu vazifalar oʻyinchiga muammolarni hal qilish tajribasini taqdim etadi. Bitta qiyinchilikni yengib chiqqanda, oʻyin boshqa bir qiyinchilik tugʻdiradi, bu esa oʻyinchini maqsadga erishish uchun oʻylab, qayta oʻylashga undashi mumkin.

Doimiy yodlash. Oʻyinlar oʻyinchini jalb qiladi va uni avvalgi qadamlarini eslab qolish va qayta yodlashga majbur qiladi. Krossvordlarni yoki boylik gʻildiragini yechish kabi harakatlar.

Amalga asoslangan kompetentsiyalar. Koʻpgina oʻyinlar yuqori darajadagi gʻalaba qozonish yoki boshqa topshiriq yoki obyektni ochish uchun mahorat talab qiladi. Shu sababli, oʻyinchi oʻyinda koʻproq imkoniyatlar yoki afzalliklarga ega boʻlish uchun yuqori koʻrsatkichlarga erishish uchun barcha sa’yharakatlarni qilishga intiladi.

Jamoa bilan ishlash. Oʻyinchi koʻp oʻyinchi oʻyinini oʻynaganda, unga boshqa mahoratga ega boʻlgan boshqa bolalar bilan oʻynash foydali boʻladi. Shuningdek, ushbu futbolchilar jamoaning manfaati uchun individual mahoratlarini birlashtirishi yoki baham koʻrishi mumkin boʻlgan jamoaviy ishlarni rivojlantiradi.

Bilimlarni uzatish. Oʻyinchi oʻyinda ishtirok etganda, u oʻyinni qanday boshqarishni va oʻyinchi qaerga borishi kerakligini bilishi kerak. Koʻp oʻyinchi oʻyinlarida, kimdir oʻz jamoasi bilan oʻynaganda, asosiy bilimlarni jamoaga berish kerak va ular qanday gʻalaba qozonishlari kerak va qaysi bosqichda.

Umumiy mavqega asoslanib va yuqorida aytib oʻtilgan va keltirilgan barcha faktlarning jamiga asoslanib xulosa qilishimiz mumkinki, bugungi kunda raqamli oʻyinlardan foydalanish orqali ta'lim usuli hali mavjud boʻlmagan boʻlsa-da, uning mavjud boʻlishining katta imkoniyatlariga ega. Ushbu oʻqitish usuli oʻquvchilar uchun eng yuqori “samaradorlikka” ega.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Спиридонов Н.Я. Развитие цифровых игр для обучения // Наука и современность. 2015. С. 282-283. 

2.                       Нигматова М.М. Умарова Г.У. Влияние информационного пространства на развитие познавательных творческих способностей дошкольников Academy 63 (№ 12), 2020/1. 67-70

3.                       Мирзаева, Дилфуза Шавкатовна. "Методы использования дидактико-игровых образовательных педагогических технологий в начальных классах." Academy 3 (54) (2020).

4.                       Мирзаева, Дилфуза Шавкатовна, and Дилсора Хаёт Кызы Рахматова. "МЕТОДЫ РАЗВИТИЯ РЕЧИ В ПРОЦЕССЕ РАЗВИТИЯ РЕЧИ У ДЕТЕЙ." Academy 6 (57) (2020).

5.                       Nigmatova Mavjuda Mahmudovna. Improving the preschool education system from the perspective of the age values of children. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR).Vol 10, Issue 1, January, 2021.Pp.182-185. 

6.                       Nigmatova Mavjuda Mahmudovna. (2021). Reasons for Personal Change of Modern Preschool Children. Middle European Scientific Bulletin, 10(1). https://doi.org/10.47494/mesb.2021.10.359

 

 

TA’LIM TIZIMIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING OʻRNI

M. J. Yarashov, BuxDU oʻqituvchisi

X. I. Hamdamova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada ta’lim tizimini isloh qilishdagi jihatlar, xususan, raqamli texnologiyalar orqali samarali darslar tashkil qilish haqida soʻz yuritilgan. Oʻquvchilar qiziqishini orttirish hamda dars jarayonidagi faolligini oshirishda ushbu texnologiyalar oʻrni beqiyosligi fikrlar davomida asoslangan.

Kalit soʻzlar: raqamli texnologiya, ta’lim, bilim, integratsiya, muammoli ta’lim, zamonaviy ta’lim, interfaol, innovatsion.

Аннотация. В этой статье аспекты в реформе системы образования обсуждаются об организации эффективных уроков с помощью цифровых технологий. Разрушение этой технологии в увеличении студентов и активности в учебнике основана во время просмотра.

Ключевые слова: цифровая технология, образование, знания, интеграция, проблема образования, современное образование, интерактивные, инновации.

Annotation. In this article, the aspects in the reform of the education system are discussed about the organization of effective lessons through digital technologies. The incurvation of this technology in increasing students and activity in the textbook is based during views.

Key words: digital technology, education, knowledge, integration, problem education, modern education, interactive, innovation.

 

Axborotlashuv asrida davlatning innovatsion imkoniyatlarini shakllantirish jarayonida asosiy vazifa oʻqituvchilar zimmasiga tushmoqda. Bunday muhim vazifani zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini mukammal egallagan, oʻz ustida doimiy ishlaydigan, bilim, koʻnikma va malakalarini takomillashtiruvchi, ishiga kreativ yondashuvchi oʻqituvchigina hal eta oladi. 

“Ta’lim jarayonini, oliy ta’limning oʻquv reja va dasturlarini yangi pedagogik texnologiyalar va oʻqitish usullarini keng joriy etish, magistratura ilmiy-ta’lim jarayonini sifat jihatidan yangilash va zamonaviy tashkiliy shakllarni joriy etish asosida yanada takomillashtirish zarur”^[1].

Zamon shiddat bilan rivojlanayotgan bir paytda ta’lim ham bir joyida turib qolmaydi. Hozirda davr talabi bilan ta’limning an’anaviy shakllari: suhbat, yodlash, turli hikoyalar oʻrniga ta’limning noan’anaviy shakllari: integratsiyalashgan darslar, kuzatuv darslari, muammoli vaziyatlarni qoʻyish kabilar kirib keldi. Ta’limning shunday shakllari orqali tashkil etilgan darslar oʻquvchilarga yoqadi, ularda qiziqish uygʻotadi, ularga koʻplab yangiliklar beradi.

Zamonaviy ta’lim oʻquvchi oldiga: bilimlarni erkin egallash, turli vaziyatlarda turli insonlar bilan munosabatda boʻlishni bilish, shu bilan birga oʻz oldiga oʻzini erkin, ishonchli his qilish kabi maqsadlarni qoʻyadi. Shunday ekan ta’limning kommunikativ texnologiyasi ayni jarayonda innovatsion hisoblanadi.

Та’lim va tarbiya jarayonlari oʻz-oʻzidan insonni rivojlantirmasdan, faoliyatli shaklga ega boʻlganida rivojlantira oladi. Oʻquvchining bilim, koʻnikma va malakalarining rivojlanishi uchun uning faoliyatini toʻgʻri tashkil etish zarur. Oʻquv materialini sust idrok etish jarayonida rivojlanish sodir boʻlmaydi. Masalan: bola kitobni qanchalik koʻp varaqlamasin, oʻzi raqamlarni eslab qolmasa, ulardan misol tuzishni oʻrgana olmaydi, unda hech qanday misol yechish koʻnikmasi shakllanmaydi. Oʻquvchining oʻz harakatlari kelajakda uning qobiliyati shakllanishining asosi boʻladi.

Shunday ekan ta’limning vazifasi oʻquvchilarni harakatlarga undovchi vaziyatlarni tashkil etishdan iborat. Bir soʻz bilan aytganda, oʻqituvchilar har bir oʻquvchi turli vaziyatlarda topshiriqlarni toʻgri yecha olishda individual vositalari va usullarini shakllantirishga yordam beruvchi maxsus oʻquv sharoitlarini yaratishlari zarur. Bu esa oʻz navbatida ta’lim tizimining oldiga qoʻygan natijalarga erishish texnologiyasining muhim masalalaridan biri sanaladi.

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining diqqatlari tarqoq boʻlib, ular koʻp holatda diqqat–e’tiborlarini bir holatdan ikkinchisiga qaratishlari qiyin. Ammo oʻquvchining oʻziga doskada har qanday obyektni, elektron shakllar, yozuvlarni bajarish, rangi, kattaligi, shaklini oʻzgartirish imkoniyati berilganda diqqati kuchayadi. Masalan: matematika darsida kompyuter vositalari, proyektor, elektron doskadan foydalanilishi bilan bolalarning darsga qiziqishlari ortadi hamda ta’lim jarayonining faolligi oshadi. Ma’lumot hajmining koʻpligi oʻquvchilarga ogʻirlik qilmaydi. Zero, jarayon oʻyin tarzida faol oʻqishga imkon beradi. Elektron doska - boshlangʻich sinf matematika ta’limi jarayonini koʻrgazmali, rang-barang, qiziqarli qiluvchi samarali vosita. Ta’lim jarayonini rivojlantirishda raqamli texnologiyalar juda muhim hisoblanadi.

Axborot komunikatsion qurilmalar bilan jihozlangan oʻquv xonasida oʻquvchilar va oʻqituvchi uchun ta’lim jarayonni tashkil etish hamda olib elektron qiziqarli va samarali boʻladi.

Raqamli texnologiyalar - foydalanuvchi manfaatlari uchun axborotlarni yigʻish, tahrirlash, saqlash, tarqatish va foydalanish maqsadlarida birlashtirilgan metodlar, ishlab chiqarish jarayonlari va dasturiytexnik vositalar toʻplamidan iborat.

Olimlarning ta’kidlashicha ta’lim sohasida qoʻllaniladigan raqamli texnologiyalardan foydalanish quyidagi masalalarni amalga oshirishni oʻz maqsadi qilib qoʻyishi kerak: 

-  oʻquvchilar fikrlashlarining tizimliligini ta’minlash va rivojlantirish; 

-  bilim olish, koʻnikma va malakalarini rivojlantirish hamda mustahkamlashda oʻquvchining idrok etish faoliyati barcha turlarini qoʻllab-quvvatlash; 

-  ta’lim jarayoni yaxlitligini saqlab qolgan holda oʻquv jarayonini individuallashtirish tamoyilini amalga oshirish.

Raqamli texnologiyalarni ta’lim vositalarining bir qator koʻrsatkichlari boʻyicha turlarga ajratish mumkin:

1. Pedagogik masalalari boʻyicha:

a)        tayanch tayyorgarlikni ta’minlovchi vositalar: elektron darsliklar, ta’lim tizimlari, bilimlarini

nazorat qilish tizimlari;

b)       amaliy tayyorgarlik vositalari: masalalar toʻplamlari, raqamli texnologiyalar, virtual

konstruktorlar;

d) yordamchi vositalar: adabiyotlar, rivojlantiruvchi kompyuter oʻyinlari, multimediyali video

darslar;

2. Ta’lim jarayonini tashkil qilish boʻyicha:

a)   axborot-ta’lim resurslari;

b)  interfaol;

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, raqamli texnologiyalarni qoʻllash oʻquvchilarning qiziqishlarini oshirishga va ijobiy motivatsiyasini shakllantirishga yordam beradi, chunki oʻquvchilarning individual ta’lim imkoniyatlarini va ehtiyojlarini maksimal hisobga olish, oʻquv mashgʻulotlari mazmuni, shakllarini tanlash keng imkoniyatlari, oʻquvchilarning ijodiy imkoniyatlarini ochib berish, oʻquvchilarnin zamonaviy axborot texnologiyalarini oʻzlashtirishlariga yordam beradi. Raqamli texnologiyalar imkoniyatlaridan raqamli oʻquv resurslarini, individual testlar masofaviy darslarni tashkil etishda foydalanilishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish choratadbirlari toʻgʻrisida”gi. 2017-yil 20-aprel, PQ-2909-son qarori.

2.                       Jumayev M.E. Matematika oʻqitish metodikasi (OOʻY uchun darslik). –Toshkent: “TuronIqbol”, 2016-yil. -426 b.

3.                       Jumayеv M.E. Boshlangʻich sinflarda matеmatika oʻqitish mеtodikasidan praktikum. (OOʻY uchun). –Toshkеnt: “Oʻqituvchi”, 2004-yil. 

4.                       Bikbayeva N.U. va boshqalar. Boshlangʻich sinf matematika oʻqitish metodikasi. -Toshkent:

“Oʻqituvchi”, 1996.

5.Yoʻldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish.

– T.: “Fan va texnologiya”, 2008. 

6.www. ziyonet. uz 

7.www.edu.uz 

 

BOSHLANGʻICH TA’LIM JARAYONIGA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING TADBIQ

ETISH METODIKASI

M. J. Yarashov, BuxDU oʻqituvchisi

F. B. Barotova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada ta’lim tizimidagi oʻzgarishlar, bu jarayondagi samarali vositalar haqida soʻz yuritilgan. Undan tashqari ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalarning turli koʻrinishlarini joriy etish, hamda bu texnologiyalarni qoʻllash jarayonidagi qulayliklar aytib oʻtilgan.  

Kalit soʻzlar: raqamli texnologiya, onlayn, ta’lim, jarayon, matn, animatsiya, ta’lim vositalari, ta’lim jarayoni, axborot, taqdimot.

Аннотация. В этой статье рассматриваются изменения в системе образования, эффективные средства в этом процессе. Кроме того, образовательный процесс вносит различные формы цифровых технологий, а также удобства в применении этих технологий.

Ключевые слова: цифровая технология, онлайн, образовательный, процесс, текст, анимация, образовательный процесс, презентация.

Annotation. This article discusses changes in the education system, effective means in this process. In addition, the educational process introduces various forms of digital technology, as well as the conveniences in the application of these technologies.

Key words: digital technology, online, educational, process, text, animation, educational process, presentation.

 

Ta’lim jarayoni belgilangan maqsadga erishish va oʻquvchilar shaxsining individual sifatlarini oʻzgartirishga olib borishga qaratilgan oʻquvchi va oʻqituvchilarning oʻzaro munosabatlari majmuyi hisoblanadi. Ta’lim jarayonida yaxshi natijaga erishish uchun yuqoridagi elementlarning barchasi muhim oʻrin tutadi. Bulardan biri bu ta’lim vositalaridir. Yosh avlodga ta’lim berishda ta’lim vositalarining oʻrni beqiyos. Hozirgi kunda raqamli texnologiyalarni ta’limning asosiy vositasi desak mubolagʻa boʻlmaydi. Negaki texnika rivojlangan bu davrda ta’lim jarayonini raqamli texnologiyalarsiz tasavvur qilish mumkin emas. Raqamli texnologiyalar oʻquvchilarda bilim, koʻnikma, malaka va kompitensiyalarning shakllanishiga yordam berish bilan bir qatorda oʻqituvchining ish faoliyatiga ham yengillik kiritadi.

Boshlangʻich sinflarga multimediali darslarning joriy etilishi har jihatdan foydali hisoblanadi. Ushbu multimedialarda oʻquvchining dars jarayoniga qiziqtirish uchun matn, grafika, animatsiya, audio, videolar asosiy vositadir.

Taqdimotga ta’sir koʻrsatadigan yana bir muhim vosita animatsiyadir. Matn va grafikadan farqli oʻlaroq, bu ma’lum vaqtga asoslangan mediadir. Animatsiyaning koʻrgazmali ta’siri oʻquv jarayonining har bir bosqichida oʻz ta’sirini koʻrsatadi. Animatsiyalar odatda ekran boʻylab bir obyekt harakati kabi shakllarini olishi, obyekt foydalanuvchi nazorat harakati, qiyshiq va toʻliq animatsiya fayllardan iborat boʻladi. 

Ogʻzaki muloqotning barcha shakllarida tovushdan foydalanadi. Raqamli texnologiyalar orqali butun dunyo boʻylab tovush uzatish mumkin. Oʻqituvchining ovozi oʻquvchilarga bilim berishda va ma’lumotlarni yetkazishda asosiy vosita sanaladi. Multimedia tizimi nutq, musiqa yoki maxsus tovush effektlaridan foydalanishni talab etadi. Ta’lim uchun foydalaniladigan nutq qisqa va ommaviy axborot vositalari bilan integratsiyalashgan boʻlishi lozim. Ovozli effektlardan matnga qoʻshimcha sifatida foydalanish kerak. Ta’lim berish jarayonida berilayotgan axborotlarni ishonarli boʻlishi yoki mavhum tushunchalarni tasavvur qilishlari uchun video fayllardan foydalaniladi. Bundan tashqari dars jarayonida oʻtkaziladigan quvnoq daqiqalardagi harakatlarning namoyish qilinishi, matematika darslarida yechiladigan masalalarning matnini yaxshiroq anglashlari uchun ularni video orqali namoyish qilish yuqori samara beradi. Negaki matnda tasvirlangan holatlarni ekranda harakatlar yordamida aks ettirish, ya’ni videofayl orqali namoyish etish tushunish va anglash jarayonini tezlashtiradi. 

Barchaga ayonki, hozirgi kunda raqamli texnologiyalardan foydalanish koʻplab sohalarda asosiy talab hisoblanadi. Bu esa oʻz navbatida ta’lim sohasi uchun ham muhim sanaladi. Endi raqamli texnologiyalar yordamida oʻqituvchilar materiallarni yanada samarali taqdim etishlari mumkin, shuning uchun oʻqitish imkoniyatlari sezilarli darajada kengayib ta’lim sifati ham oshmoqda.

Bugungi kunda oʻqituvchilar butun dunyodagi hamkasblar, boshqa institutlar va maktablar bilan muloqot qilishlari mumkin. Ularda veb-seminarlar, video konferensiyalar, onlayn suhbatlarda ishtirok etish imkoni mavjud.

Ta’limdagi raqamli texnologiyalar raqamli texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta’lim muhitini tashkil etishning bir usuli hisoblanadi.

Kundalik hayotimizda raqamli texnologiyalar katta tezlik bilan rivojlanmoqda. Koʻplab sohalarning ish faoliyati raqamli tizimlarga oʻtmoqda: shifoxonalar, umumiy ovqatlanish muassasalari, ta’lim muassasalari va hokazo. Mutaxassislar maktab dasturini elektron shaklga oʻtkazish haqida tobora koʻproq ishlarni amalga oshirmoqda. Ushbu gʻoyani amalga oshirish jarayonida nafaqat ta’lim tizimi, balki uning ma’nosi va maqsadi ham oʻzgarib boradi.

Ushbu globallashuv asrida ta’lim tizimimiz raqamli koʻrinishga oʻtishi bilan internetdan foydalanish hajmi ham ortadi. Chunki ta’lim platformalaridagi materiallarni oʻrganishlari, topshiriqlarni bajarishlari hamda kerakli ma’lumotlarni izlab topishlari ayni shu internet aloqasi bilan bogʻliq. Maktab ta’limining zamonaviy shakli va mazmuni oldingi ta’lim tizimidan tubdan farq qiladi. Ta’limni raqamlashtirish - bu elektron tizimga oʻtish jarayonining nomlanishi. Ayni paytda kelajakdagi oʻzgarishlar haqida batafsil gapirish mushkul, biroq hozir biz mana shu xato va kamchiliklarni tuzatishimiz hamda oʻzgartirishimiz mumkin. Yaqin kelajakda oʻquv materiallari, rejalar, sinflar jurnallari - bularning barchasi onlayn koʻrinishlarga oʻtadi. Hozirgi kunda ham bilim olish uchun koʻpgina onlayn platforma va dasturlar yaratilgan. Bular yordamida oʻquvchilar uydan chiqmasdan, internetdan foydalangan holda darslarni oʻzlashtirishlari hamda onlayn olimpiada va testlar orqali bilimlarini sinash imkoniyatiga egalar. 

Bugungi kunda maktablar zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlanmoqda. Har bir ta’lim muassasasida axborot tizimiga kirish uchun kompyuterlar, elektron doskalar bilan bir qatorda optik tolali internet bilan ham ta’minlanmoqda.

Hozirgi davr oʻqituvchilar yangilanayotgan va raqamlashtirilayotgan ta’lim tizimini puxta oʻrganishlari lozim. Negaki ushbu kasb mohiyati tubdan oʻzgaradi. Ta’lim tizimining raqamlashtirilishi oʻquv materiallarini mustaqil oʻrganish imkonini beradi. Ushbu jarayonda oʻqituvchi yordamchi, yoʻnaltiruvchi vazifalarini bajaradi.

Raqamli texnologiyalar bilan tashkil qilinadigan ta’lim tizimi mustaqil ishlashni nazarda tutganligi sababli, oʻquvchilar yoshligidan bilimga intilishi, oʻz kuchi, mehnati bilan erishishi kerakligini tushunadi. Ta’lim tizimining bunday raqamlashtirilishi kelajakda oʻquvchilarning mustaqil fikr yuritish qobiliyatini yanada mustahkamlaydi. 

Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki rangli tasvirlar insonning ma’lumotni yaxshiroq eslab qolishiga yordam berar ekan. Bundan tashqari, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga ham katta hissa qoʻshadi. Shunday ekan oʻquv materiallarini raqamli texnologiyalar orqali rang-barang tarzda berilishi oʻquvchilar qizishishini orttirishi bilan bir qatorda ma’lumotlarni xotirasida yaxshi saqlab qolish imkonini beradi. Bu esa oʻz navbatida ta’lim sifatini oshishiga katta hissa qoʻshadi. Zero, ta’lim jarayonidagi har bir oʻzgarish va joriy etilayotgan yangiliklardan koʻzlangan maqsad oʻsib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama yetuk va barkamol qilib voyaga yetkazishdir!

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” dagi PQ – 2909 – sonli qarori. 2017- yil 20- aprel.

2.                       Jumaboyev M. E, Tadjibayeva Gʻ. Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitish metodlari. – Toshkent, 1990-yil.

3.                       Boshlangʻich sinf matematika darslarida didaktik materiallar. –Namangan, 2005-yil. 4. Михеева Е.В. Информационные технологии в профессиональной деятельности. -M.: “Академия”, 2004 г. 

5.  www. ziyonet. uz 

6.  www.edu.uz 

 

BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA TA’LIMNI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR ORQALI

IJODIY TASHKIL ETISH JARAYONI

M.J.Yarashov, BuxDU oʻqituvchisi

M.T.Axmedova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinflarning matematika ta’limi jarayonini ijodiy tashkil etishda raqamli texnologiyalardan foydalanish usullari, oʻquvchilarni ijodiy fikrlashga oʻrgatishda axborot kommunikatsion texnologiyarning oʻrni beqiyos ekanligi, ta’lim jarayonida raqamli texnologiyalardan foydalanish oʻquvchilarni mavzularni yaxshi tushunishi hamda ta’lim jarayoniga qiziqishini orttirish imkonini berishi xususida soʻz yuritilgan. 

Kalit soʻzlar: ijod, ijodiy fikrlash, ta‘lim, raqamli texnologiya, ta’lim, bilim, integratsiya, muammoli ta’lim, zamonaviy ta’lim, interfaol, innovatsion, metod, didaktik oʻyin.

Аннотация. Статья генетическая в творческой организации в творческой организации начальных школ, использование цифровых технологий в образовательном процессе хорошо понимают учащихся в образовательном процессе и говорится о договоренности о повышении процента в образовательном процессе.

Ключевые слова: творчество, творческое мышление, образование, цифровые технологии, образование, знания, интеграция, интерактивный, инновационный, метод, технология, методическая игра..

Annotation. The article is genetic in creative organization in the creative organization of the primary schools, the use of digital technology in the educational process well understand students in the educational process and is talked about agreed to increase interest in the educational process.

Key words: creativity, creative thinking, education, digital technology, education, knowledge, integration, interactive, innovative, method, technology, methodical game.

 

Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan oʻzgartirish, barkamol insonni shakllantirish kеlajak taqdirimizni bеlgilab bеruvchi dolzarb masalalardan biriga aylandi.

Prezidentimiz Mirziyoyev Shavkat Miromonovich Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bagʻishlangan Oliy Majlis palatalarining qoʻshma majlisida shunday ta’kidladilar: “Hukumatning tegishli vazirlik va idoralar hamda butun ta’lim tizimining hurmatli domlalarimiz va professor oʻqituvchilarimizning eng muhim vazifasi yosh avlodga puxta ta’lim berish ularning jismoniy va ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir. Yoshlarning mustaqil fikrlaydigan yuksak intelektual va ma’naviy salohiyatga ega boʻlib, dunyo miqyosida oʻz tengdoshlariga hech qaysi sohada boʻsh kelmaydigan insonlar boʻlib kamol topishi, baxtli boʻlishi uchun davlatimiz va jamiyatimiz bor kuch imkoniyatlarini safarbar etamiz”- deya ta’kidaladilar^[2].

Buyuk islohotlar amalga oshirilayotgan sharoitda ijodiy fikrlovchi yoshlarga boʻlgan talab davr taqozosidir. Chunki shaxsiy dunyoqarashga ega boʻlgan insonlargina jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi muvaffaqiyatlarga erishishga qodir boʻladilar.

Boshlangʻich sinf matematika ta’limida muammoli savol, muammoli topshiriqlar vositasida muammoli vaziyatlar yaratish va oʻquvchilarni muammolarni hal etishga jalb qilish oʻquvchilarning bilish faoliyatini ma’lum maqsadga yoʻnaltirishga xizmat qiladi, ta’lim jarayoniga ijodiylik bagʻishlaydi va ijodiy fikrlash darajasining rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratadi.

Boshlangʻich sinf oʻquvchilari faoliyatini faollashtirishga xizmat qiladigan ta’limiy oʻyinlar ijodiy fikrlashga oʻrgatishning muhim shartidir.

Boshlangʻich ta’lim jarayonini ijodiy tashkil etishning bosh maqsadi oʻquvchilarda ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish, ushbu qobiliyatlarni yuzaga chiqarish hamda ularni ijodkorlik ruhida tarbiyalashdan iboratdir.

Ta’limni ijodiy tashkil etish muammosi tarkiban murakkab pedagogik hodisa boʻlib, ijodiy ta’lim, ijodiy ta’limni tashkil etish, bolalarda ijodiy qobiliyatlarni tarbiyalash, ijodiy oʻzlashtirish kabi qator komponentlardan iborat. Inson ijodiy salohiyati tashkiliy qismlari haqida hozirgi paytda bir nеcha farazlar mavjud boʻlsa ham, bu masala hozirgacha ochiq turibdi. Koʻpchilik psixologlar qobiliyatni ijodiy faoliyat bilan bogʻlaydilar, eng avvalo tafakkur xususiyatlari bilan bogʻlaydilar. Inson intеllеkti masalalari bilan shugʻullanadigan amеrikalik mashhur psixolog Gilford talqini boʻyicha ijodkor shaxslar divеrgеnt tafakkurga ega boʻlishadi. Ushbu tafakkur turiga ega boʻlgan insonlar biror bir masala yеchimini topmoqchi boʻlsalar faqat yagona bir yеchimni emas, balki yеchimning bir nеcha variantarini koʻrib chiqadilar. 

Tеzkorlik gʻoyalarning maksimal miqdorini aytish. Turli xil gʻoyalarni namoyon eta olish. Originallik - yangi nostandart gʻoyalarni yaratish qobiliyatiga ega boʻlish. Natijaviylik – oʻzining mahsulotini yaratish yoki uni oxirigacha tugatish, tayyor holga kеltirish.

Ijodiy tarbiya mеtodikalarini ishlab chiqishda olimlar va pеdagoglar ijodiy topshiriqlarning nazariyasi asosida ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish boʻyicha dasturlarni quyidagi ijodiy qobiliyatlarini ilgari suradilar:

-tavakkal qila bilish;

-anglash va harakatlarda izchillik; 

-fikrlash tеzligi; 

-yangi gʻoyalarni yaratish;

Bundan kеlib chiqqan holda, ta’lim oluvchilar ijodiy qobiliyatlarining rivojlanishini quyidagi asosiy yoʻnalishlarni aniqlash mumkin: 

•  Tasavvur va rivojlantirish boʻyicha. 

•  Fikrlar shakllantiruvchi tafakkur sifatining oʻsishi boʻyicha. 

Ta’lim jarayonini takomillashtirishga qaratilga talaygina ilmiy ishlar olib borilayotgan boʻlsa-da, ta’lim oluvchilarning ijodiy ishlash qobiliyatlarini shakllantirish hamda rivojlantirishga zamonaviy ta’lim talabi boʻlib qolmoqda. 

Oʻqitish jarayonida oʻquvchilarning ijodiy qobiliyatlarini oshirish muammosi murakkab va koʻp qirralidir. Shuning uchun oʻquvchilar ilmiy-nazariy va amaliy bilimlarini oshirishda ularning kasbga boʻlgan qiziqishi hamda qobiliyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. 

Shu oʻrinda shuni esdan chiqarmaslik kеrakki, oʻqitish jarayonida oʻquvchilar ijodiy qobiliyatlarini oshirish va ularning amaliy koʻnikma, malakalarini shakllantirish uchun ta’lim jarayoniga yuqori darajali malakaga ega boʻlgan, qobiliyatli hamda mohir ustalarni jalb qilish, ularni ham ishlab chiqarishning zamonaviy tеxnika va tеxnologiyalari bilan tanishtirish zarur. 

Ta’lim jarayoni paradigmasi oʻzgarayotgan sharoitda oʻquvchilarning mashgʻulotlarda bilimlarni mustahkamlash, chuqurlashtirish va nazorat qilish emas, balki mustaqil ta’limning roli oʻsib bormoqda. 

Bugungi kunda ta’lim mazmunining oʻzgarishida qoʻyiladigan talablar oʻzgardi, balki oʻquv muassasasida bilim, koʻnikma va malakaga ega boʻlishi kеrak boʻlgan oʻquvchilar, hamda oʻqituvchining oʻquv jarayonidagi faoliyatiga qoʻyiladigan talablar ham oʻzgardi.

Ta’lim sharoitida oʻqituvchi pеdagogik faoliyatni nafaqat rеjalashtirish va loyihalashtirish, balki oʻquvchilarning oʻquv faoliyati tuzilmasi hamda mazmunini ishlab chiqishi, ijodiy ishlash qobiliyatini shakllantirish kеrak. Shuningdеk, oʻquvchilarning bilimlarni mustaqil izlash hamda topish, nazariy bilimlarni amalda qoʻllay olishga oʻrgatish muhim ahamiyatga ega boʻlib, ta’limning bunday tashkil etilishi oʻquvchilarda fanga boʻlgan qiziqishi oshadi, bilim olishlari faollashadi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – T., 2020.

2.                       Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik Oʻzbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: “Oʻzbekiston”, 2016. -14 b

3.                       Jumayev M.E., Tadjiyeva Z. Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitish metodikasi. Toshkent:” Fan va texnologiya”, 2005. -312 bet.

4.                       Jumayev M.E. Oʻquchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi. –Toshkent: “Fan”, 2009. - 240 b.

www.uzedu.uz -Oʻzbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi sayti. www.ziyonet.uz - Axborot ta’lim portal. 

www.multimedia.uz -multimedia umumta’lim dasturlarini rivojantirish markazi.

 

 

 

 

II ШЎЪБА. БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЎҚУВЧИЛАР БИЛИМИНИ БАҲОЛАШНИНГ

ХАЛҚАРО ТИЗИМИ

 

ОБУЧЕНИЕ УЧАЩИХСЯ АНАЛИЗУ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ В

НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ НА ОСНОВЕ ЗАДАНИЙ PIRLS

М. М. Юлдашева, преподаватель БухГУ   Бафаева Дилдора, студентка БухГУ

 

Аннотация. Богатейший аналитический материал о программах, учебниках и требованиях к учебным достижениям школьников в странах мира дает возможность специалистам страны принимать обоснованные решения о реформировании содержания образования и создании образовательных стандартов. Использование технологий педагогических измерений, разработанных ведущими специалистами мира, позволяет с наибольшим экономическим эффектом создать в Узбекистане систему оценки качества образования на уровне мировых стандартов.

Ключевые слова: исследование, информация; формулировка выводов; интерпретация и обобщение информации; анализ и оценка содержания, языковые особенности, структура текста, система образования.

Аnnotatsiya. Dunyo mamlakatlarida maktab oʻquvchilarining akademik yutuqlari boʻyicha eng boy analitik materiallar, ta'limning mazmunini isloh qilish va ta'lim standartlarini yaratish boʻyicha xabardor qarorlar kiritish uchun mamlakat mutaxassislarini jalb qilish imkoniyatini beradi. Dunyo etakchi ekspertlar tomonidan ishlab chiqilgan pedagogik oʻlchovlarning texnologiyalaridan foydalanish eng yuqori iqtisodiy ta'sirni Oʻzbekistondagi jahon standartlari darajasida baholash tizimini yaratish tizimini yaratishga imkon beradi.

Kalit soʻzlar: ilmiy, ma'lumot; xulosalarni shakllantirish; ma'lumotlarni sharhlash va umumlashtirish; tarkib, til xususiyatlari, matn tuzilmasi, ta'lim tizimini tahlil qilish va baholash.

Annotation. The richest analytical material on programs, textbooks and requirements for schoolchildren's academic achievements in the countries of the world provides the opportunity to make the country's specialists to make informed decisions on reforming the content of education and the creation of educational standards. The use of technologies of pedagogical measurements developed by leading world experts allows the highest economic effect to create a system for assessing the quality of education at the level of world standards in Uzbekistan.

Keywords: research, information; formulation of conclusions; interpretation and generalization of information; Analysis and assessment of content, language features, text structure, education system.

 

Международный проект «Изучение качества чтения и понимания текста» PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) – это мониторинговое исследование, организованное Международной ассоциацией по оценке учебных достижений IEA (International Association for the Evaluation of Educational Achievement). Данное исследование сравнивает уровень и качество чтения и понимания текста учащимися начальной школы в различных странах мира, а также выявляет различия в национальных системах образования. Исследование проводится циклично – один раз в пять лет, к настоящему времени проведен 1 цикл: в 2016году. Целью участия нашей страны в исследовании в 2016 году было получить ответы на ряд вопросов:

•       Насколько хорошо читают выпускники начальных классов по сравнению со своими сверстниками в других странах? 

•       Какими уровнями читательской грамотности владеют ученики?

•       Улучшилась ли ситуация с чтением? 

•       Любят ли читать учащиеся четвертого класса? 

•       Как семья способствует развитию грамотности? 

•       Как на сегодняшний день организован процесс обучения чтению в школах нашей страны?

•       Имеет ли процесс обучения чтению в стране особенности по сравнению с другими странами и, если да, в чем заключаются эти особенности? 

Отличаются ли методы обучения, которые используют наши учителя в начальных классах, от методов, используемых учителями в других странах?     Информация об исследовании PIRLS-

2006 является одним из самых представительных исследований по начальной школе, в нем приняли участие 215 000 учащихся из 40 стран.   

В соответствии с концептуальными положениями исследования при чтении литературных и информационных (научно-популярных) текстов оцениваются четыре группы читательских умений: - нахождение информации, заданной в явном виде; - формулирование выводов; - интерпретация и обобщение информации; - анализ и оценка содержания, языковых особенностей и структуры текста. 

Поскольку исследование PIRLS является мониторинговым и как одну из своих основных задач ставит изучение динамики качества чтения, необходимым условием проведения исследования является повторное использование части текстов и заданий к ним в каждом из циклов. Так, в 2006 году использовалось 2 литературных и 2 научно- популярных текста, входивших в инструментарий 2001 года. Соответственно, у стран, участвовавших в исследовании в 2001 и в 2006 годах, была возможность сравнить результаты выполнения учащимися 49 заданий к этим текстам. На выполнение работы учащимся давалось 80 минут (две части по 40 мин. с перерывом). Учащиеся получали тетрадь, которая включала два текста (как правило, один текст литературный, другой – научно-популярный), с заданиями к каждому из них. Безусловным достоинством исследования PIRLS является продуманная система оценивания выполненных работ, совмещающая в себе качественную и количественную оценку. Задания с выбором ответа из четырех предложенных вариантов всегда оценивались 1 баллом, задания на установление последовательности событий также оценивались 1 баллом, задания со свободно конструируемым ответом оценивались от 1 до 3 баллов, в зависимости от сложности задания. Задания со свободно конструируемым ответом проверялись экспертами в соответствии с предложенным международным руководством по оцениванию заданий, которое содержало и общие подходы к оценке выполнения каждого задания, и конкретные примеры ответов учащихся, за которые ставится тот или иной балл. Для сбора информации о состоянии факторов, позволяющих интерпретировать результаты исследования, в инструментарий PIRLS также входят:

•  Анкета для учащегося 

•  Анкета для учителя 

•  Анкета для родителей 

•  Анкета для администрации школы.

 Основные результаты международного исследования показали, что PIRLS-2006 Россия, Гонконг и Сингапур оказались самыми успешными странами, учащиеся этих стран продемонстрировали наилучшие результаты. 

Школьники участвуют во многих международных исследованиях качества образования и успехов школьников по отдельным дисциплинам. Зачем это нужно? Во-первых, участие в международных исследованиях помогает достаточно объективно оценить уровень образования и сравнить его с другими странами. Во-вторых, если исследование проводится на международном уровне, это значит, что для оценки уровня образования используются самые современные мониторинговые технологии. И Узбекистан может использовать этот опыт в проведении собственных исследований на региональном уровне.

Как школьники умеют читать и понимать тексты. Кто участвует. В исследовании участвуют дети, которые оканчивают начальную школу. В Узбекистане это четвероклассники. Считается, что именно к этому моменту ученики настолько развивают свои навыки чтения и работы с текстом, что они становятся базой для учёбы в средней и старшей школе. Когда проходит. PIRLS проходит циклично — раз в пять лет.

 В PIRLS в разное время участвовали от 35 до 50 стран. В PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) оценивают два вида чтения:  чтение для приобретения читательского литературного опыта;  чтение для освоения и использования информации.

Для проверки школьникам дают два текста: научно-популярный (информационный) и художественный. После чтения дети должны ответить на несколько вопросов к каждому. Вопросы к текстам оценивают четыре навыка:  находить информацию;  формулировать выводы;

 интерпретацию и обобщение информации;  анализ и оценку содержания, языковых особенностей и структуры текста.

Понятно, что система обучения и школьная программа могут довольно сильно разниться от страны к стране. Поэтому главная задача организаторов таких исследований — сделать так, чтобы результаты в разных странах были сравнимы между собой. Например, в большинстве стран дети начинают учиться в шесть лет, но в Англии и Новой Зеландии обучение начинается в пять лет, поэтому участие в проекте принимают школьники из пятого класса, а не из четвёртого. Средний возраст детей, у которых проверяют качество чтения и понимание текста — 10,5 лет. Но в странах Восточной Европы ребята начинают учиться в семь лет, поэтому им в среднем 10,7 -10,9 лет.

Международное исследование качества чтения и понимания текста PIRLS (от англ. Progress in International Reading Literacy Study) - программа, организованная Международной ассоциацией по оценке учебных достижений IEA. Данное исследование позволяет сравнить уровень и качество чтения и понимания текста учащимися начальной школы в различных странах мира, а также выявить различия в национальных системах образования.

Исследование проводится циклично - один раз в пять лет.

В данном исследовании проверяют знания учащихся, заканчивающих четвертый класс начальной школы, т. к. именно четвертый год обучения считается важной вехой в развитии детей - к этому моменту учащиеся должны овладеть чтением до такой степени, чтобы оно стало средством их дальнейшего обучения.

В исследовании PIRLS «читательская грамотность — способность человека понимать и использовать письменные тексты, размышлять о них и заниматься чтением для того, чтобы достигать своих целей, расширять свои знания и возможности, участвовать в социальной жизни» 

Вопросы теста PIRLS позволяют оценить основные читательские действия, направленные на понимание учащимися текста (как художественного, так и информационного). Читательские действия включают в себя умения:

•       вычитать детали (единицы информации), впрямую упомянутые в тексте;

•       сделать прямые умозаключения из этой информации;

•       интерпретировать и интегрировать отдельные сообщения текста;

•       оценить содержание, язык и форму всего сообщения и его отдельных элементов.

Анализ выполнения отдельных заданий последнего международного теста выявил и некоторые трудности, с которыми столкнулись учащиеся. В частности, он показал, что отсутствие привычки обращаться к тексту всякий раз, когда надо уточнить какую-либо информацию, приводит к двум типичным проблемам:

•       учащиеся плохо различают информацию, сообщенную в тексте, и информацию, которой владеют на основе своего личного опыта;

•       они ограничиваются приблизительным, неточным вычитыванием информации из текста.

•       если вопрос требует развернутого ответа, школьники испытывают трудности, связанные с самим процессом письменного выражения мыслей.

 Со стороны педагогов ученику необходима поддержка как в понимании ключевых положений и логики изложенного материала, так и в развитии его читательских умений, в первую очередь, умения находить неявную информацию, выделять главное, делать выводы. Ему необходим опыт переформулирования учебных текстов, их небуквального пересказа. 

Во многих случаях проблемы низкого уровня читательской грамотности коренятся в речевых дисфункциях, двуязычии. В таком случае может потребоваться специальная поддержка. 

Для того чтобы ребенок разобрался в достаточно сложной логике информационного текста, уяснил причинно-следственные связи, верно интерпретировал образный язык текста художественного, понял авторскую позицию, продвинулся в предмете за счет чтения дополнительной литературы (речь идет о чем-то большем, чем просто запоминание интересных фактов), – для всего этого ему нужна помощь учителя. Необходима регулярная практика работы с такими вопросами к тексту, ответ на которые нельзя найти и просто зачитать или выписать. 

Необходимо поддерживать мотивацию для развития сложных читательских умений. 

Необходима поддержка интереса к чтению, постоянная практика работы со сложными вопросами к тексту, использования прочитанного в новых контекстах.

Поиск информации, заданной в явном виде:

✓ найти конкретные сведения;

✓ найти значения слова и фразы;

✓ определить тему или основную идею, если они представлены в тексте в явном виде; ✓ определить время и место действия рассказа.

Формулирование прямых выводов, заключений на основе фактов, имеющихся в тексте: 

➢     установить связь между событиями;

➢     понимать, какое существительное заменяет местоимение, встретившееся в тексте; ➢ понимать (определять) обобщения, имеющиеся в тексте; ➢ выводить общий смысл, основываясь на серии аргументов.  Интерпретация и обобщение информации:

➢     распознать общую идею или тему текста;

➢     описывать отношения между героями;

➢     сравнивать и противопоставлять информацию, почерпнутую из текста;

➢     понимать настроение и общий тон рассказа;

➢     находить практическое применение информации из текста. 

Оценка содержания, языка и структуры текста: 

➢     оценивать правдоподобность описанных событий;

➢     описывать, какими средствами автор воспользовался для создания неожиданного эффекта;

➢     оценивать полноту или ясность информации, представленной в тексте; ➢ определять отношения автора к основной теме текста. 

   Вывод заключается в том, что главная задача организаторов таких исследований — сделать так, чтобы результаты в разных странах были сравнимы между собой. 

Литература

1.    https://mel.fm/issledovaniye/9058732-all_tests

2.    PIRLS 2021 Assessment Framework. Ina V S. Mullis, Michael O. Martin. International

Association for the Yevaluation of Yeducational Achievement (IEA), TTMSS & PIRLS International Study Center, Lynch School of Yeducation. Boston College. https://www.iea.nl/publications/assessmentframework/pirls-2021-assessment-frameworks

3.    https://znanio.ru/media/list

4.    Yuldasheva M. M. Development of tolerance in the history of eastern culture //SJIF Impact Factor. – Т. 7

5.    Yuldasheva M. M. The Development of Tolerance and Its Efficiency Based on National Traditions //Middle European Scientific Bulletin. – 2021. – Т. 8.

 

BOSHLANGʻICH SINFLARDA OʻQUVCHILAR BILIMINI NAZORAT QILISH VA

BAHOLASH TAMOYILLARI

B.T.Jurayev, BuxDU oʻqituvchisi

Z.Qamarova - BuxDU 2-kurs talabasi

 

Bilim, koʻnikma va malakalarni baholash mezonlari hamma vaqt bahstalab mavzu boʻlib kelgan. Shu bois u turli adabiyotlarda turlicha yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, oʻquvchilarning bilim, koʻnikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va vazifalari, shuningdek, sinfdagi oʻquvchilarning oʻzlashtirish darajasiga tayangan holda belgilanadi. Shuningdek, baholash mezonlarini ishlab chiqishda oʻquvchilarning ogʻzaki javob berishlari, koʻnikma va malakalariga alohida-alohida yondashiladi.

Koʻplab oʻqituvchilar bilimlarni sinash va baholashni oʻquv jarayonidagi eng qiyin pedagogik vazifalardan biri deb hisoblashadi. Keling, qaysi turdagi ta'lim muassasasi va qaysi ta'lim dasturi doirasida ishlashidan qat'i nazar oʻqituvchisi rahbarlik qilishi kerak boʻlgan nazorat va baholashning asosiy tamoyillarini koʻrib chiqamiz.

1. Obyektivlik. Bu baholovchining subyektiv fikridan qat'i nazar oʻquvchilarning bilimlarini baholash zarurligidan iborat. Turli nazorat jarayonlari turli darajadagi obyektivlikni ta'minlaydi:  1) aniq belgilangan vazifalar umumiy va noaniq vazifalaridan yaxshiroqdir; 

2)    yozma ogʻzakidan yaxshiroqdir;

3)    noaniq kriteriyalar orqali bayon qilgan javobdan koʻra aniq kriteriyalar orqali bayon qilgan javob yaxshiroq;

4)    bitta imtihonchidan koʻra mustaqil ekspertlar yaxshiroq. 

oʻqituvchining oʻquvchiga nisbatan ilgari ma'lum omillar ta'sirida shakllangan pedagogik munosabatlari bilim va malakalarni baholashga ta'sir qiladi. Shuning uchun oʻqituvchining muhim vazifasi, buni anglab etish, ularning subyektiv munosabatlari ta'sirini minimallashtirishdir.

2.                       Validlik. Bu oʻquvchining bilim, koʻnikma va malakalari toʻgʻrisida ishonchli ma'lumot olishni ta'minlash zarurligidan iborat. Buning uchun oʻqituvchi nazorat topshirigʻini oʻquvchi tomonidan mustaqil ravishda (tashqi yordamisiz) bajarganligiga, u aynan shu oʻquvchining bilimini tavsiflashiga ishonch hosil qilishi muhimdir. Javobni oldindan berish, koʻrsatmalar va plagiatni oldini olish asosiy pedagogik muammo hisoblanadi.

3.                       Ishonchlilik. Baho olgan oʻquvchining bilimlari uzoq vaqt davomida saqlanib qolishini ta'minlash zaruriyati mavjud. Ushbu tamoyilni amalga oshirish qiyin, chunki bilimlarni baholash jarayoni odatda bir marta amalga oshiriladi.

4.                       Differensiallashganlik. Oʻquvchilarning olgan baholari ularning darajasi va sifatini farq qiladigan tarzda bilimlarni baholash zarurligidan iborat. Differensiya darajasi, albatta, uning zaruriyati va maqsadga muvofiqligiga bogʻliq. Ba'zi hollarda, ayrim topshiriqlarning bajarilishini yoki bajarilmasligini baholashda “oʻtdi-oʻtmadi” belgilari etarli. Boshqa holatlarda "a'lo", "yaxshi", "qoniqarli", "qoniqarsiz" belgilarini oʻz ichiga olgan yanada differensiyalangan tizim zarur. Ba'zan belgilangan belgilarni katta farqlash zarurati tugʻiladi. Buning uchun boshqa mezonlar ishlatiladi. Haqiqiy amaliyotda (norasmiy ravishda) 5- (5 minus bilan), 4+ (4 plus bilan) va boshqalar tez-tez ishlatiladi, ehtimol ularga rasmiy maqom berish mantiqan toʻgʻri keladi. 

5.                       Tizimlilik. Bu oʻquvchilarning darsning barcha boʻlimlari va mavzulari mazmuni, shuningdek, oʻquv materialining barcha tarkibiy qismlari (empirik material, nazariyalar, tushunchalar, misollar, tasniflar, qonuniyatlardan foydalanish, ushbu qonuniyatlarni amalda qoʻllash, bilimlarni yangi ob'ektlar va tushunchalarga oʻtkazish) boʻyicha bilimlarini baholashdan iborat. Ushbu printsipga rioya qilmaslik imtihonning "lotereya" ga aylanishiga olib keladi. Muvaffaqiyatli yetkazib berish ehtimolga aylanadi; shunday qilib baho ob'ektivligini yoʻqotadi. Izchillikka erishish uchun protseduralarni baholash, savollarni shakllantirish va topshiriqlarini belgilashning har xil turlaridan foydalanish kerak. Natijada, ular yuqorida sanab oʻtilgan bilimlarning barcha asosiy tarkibiy qismlarini aniqlay olishlari, ham alohida mavzular, ham tushunchalar haqidagi bilimlarini tavsiflashlari va ayrim mavzular mazmuni bir-biri bilan bogʻliqligini tushunishlari mumkin.

6.                       Doimiylik (yoki muntazamlik). Bu kurs davomida muntazam va vaqti-vaqti bilan baholashni amalga oshirish zarurligidan iborat. Bu oʻquvchilarning muntazam ravishda mustaqil ta'lim faoliyatini ragʻbatlantirishni va mavzu boʻyicha bilimlarni muntazam ravishda toʻplashni ta'minlaydi. Har bir keyingi mavzuni oʻrganib chiqib, dasturning bir qismini toʻldirgandan soʻng, shuningdek, butun kurs oxirida tekshirish ishlarini olib borish maqsadga muvofiqdir. Shu yoʻl bilan ta'lim tizimining eski kamchiliklari – chorakdan chorakka yoki "sessiyadan sessiyaga ..." bartaraf etish mumkin.

7.                       Maxfiylik. Oʻqituvchi baholash natijalari faqat oʻzi, oʻquvchi va ta'lim dasturining rahbari uchun ma'lum boʻlishi uchun zarur choralarni koʻrishi kerak. 

Boshqa fanlar kabi psixologiyada ham bilimlarni baholashda baholashning ikki turidan foydalanish mumkin:

1)  normativ baholash;

2)  natijalarni taqsimlash asosida baholash.

Normativ baholash imtihon oluvchilar tomonidan oldindan belgilab qoʻyilgan ma'lum normalarga asosan oʻquvchilar (oʻquvchilar) bilimlarning darajasini baholashni nazarda tutadi. Shu bilan birga, oʻquvchi qanchalik toʻliq, aniq, chuqur bilimga ega ekanligi baholanadi. 

Natijalarni taqsimlash asosida baholash. Amerika ta'limidagi ushbu baholash strategiyasi "egri chiziq boʻyicha baholash" deb nomlanadi. "Egri chiziq" deganda biz ushbu kursning barcha oʻquvchilari olgan ballar taqsimotining egri chizigʻini tushunamiz. Ushbu egri chiziqqa muvofiq, oʻquvchilarning ozgina qismi oʻrtacha darajadan past (masalan, "qoniqarli") baholarni oladilar, yana bir kichik ulush - oʻrtacha qiymatdan yuqori (masalan, "a'lo"), aksariyat oʻquvchilar egri chiziqning markaziy qismiga tushib, oʻrtacha baholarni oladilar ( masalan, "yaxshi"). Shunday qilib, bitta oʻquvchining bahosi va darajasi boshqalarning darajasiga bogʻliq. Bunday baholash strategiyasi bilan qat'iy belgilangan bilim standartlari mavjud emas, ular haqiqiy baholash jarayonida oʻzgaradi.

 Fanlarni oʻqitishni rejalashtirish oʻquvchilar bilimlarini nazorat qilish va baholash boʻyicha tadbirlarni rejalashtirishni ham oʻz ichiga oladi. Bu uchun oʻqituvchi qoʻyidagilarni oldindan ta'minlashi kerak:

1)    oʻquvchilarning darsdagi yutuqlarini baholashda qanday mezon va koʻrsatkichlardan

foydalanishi;

2)    darslarga qatnashish va oʻquvchilar faolligi hisobga olinishi;

3)    bilimlar tekshirish qanchalik tez-tez oʻtkazilishi;

4)    baholashning qaysi turlari va shakllaridan foydalanishi;

5)    nazorat jarayonlarini qachon amalga oshirilishi: sanalar va vaqtlar;

6)    har bir nazorat jarayonining davomiyligi qanday boʻlishi va buning uchun qanday oʻquv soatlaridan foydalanishi;

7)    kurs davomida har bir joriy bahoning yakuniy bahoga qoʻshgan hissasi qanday boʻlishi.

Yuqorida keltirilgan ma'lumotlar oʻquvchilarni birinchi darsda xabardor qilish maqsadga muvofiqdir. Bu ularga oʻzlarining ta'lim faoliyatining asosiy turlarini oldindan rejalashtirish, oʻqituvchining kurs boʻyicha bilimlarni baholash talablariga oʻz vaqtida moslashishga imkon beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Oʻzbekiston Respublikasining «Ta’lim toʻgʻrisida»gi Qonuni. - T., 2020.

2.                       Bristol, A. S., & Gillis, J. M. Recent developments in high school psychology education: An extension of Hakala (1999). Teaching of Psychology, 2001. - 28, p. 62-64.

3.                       Карандашев В. Н. Методика преподавания психологии: Учебное пособие. — СПб.: Питер, 2006. — 250

4.                       Davronov I.E., Jurayev B.T. Pedagogik va psixologik fanlarni oʻqitish metodikasi. –B., Durdona nashriyoti, 2019 y.

 

HUSNIXAT DARSLARIDA XALQARO TADQIQOT BAHOLASH TIZIMI-PIRLS MATNLARINI QOʻLLASHNING AHAMIYATI

BuxDU 2-bosqich magistranti

Doniyorova Nodira Murodillo qizi

Ilmiy rahbar: p.f.d, dotsent

Hamroyev Alijon Roʻziqulovich

 

Annotatsiya. Ta’lim sohasida zamonaviy tadqiqotlarni husnixat darslarida qoʻllay olish, moslashtirish hamda oʻquvchilarga tushunarli qilib yetkaza olish mazmunidagi maslahatlar berilgan. Ushbu maqolada IEA nufuzli tashkilotning PIRLS yoʻnalishi va uning matnlarini husnixat darslarida qoʻllash haqida fikr yuritilgan. 

Tayanch soʻzlar: husnixat, IEA, PIRLS, TIMSS, ICCS, ICILS, zamonaviy ta’lim, tadqiqot, savodxonlik, integratsiya, nutq, pedagog.

Annotation. Advice on how to apply, adapt, and communicate modern research in calligraphy to students. This article discusses the PIRLS direction of the IEA and its application in calligraphy lessons.

Keywords: handwriting, IEA, PIRLS, TIMSS, ICCS, ICILS, modern education, research, literacy, integration, speech, pedagogue.  

Аннотация. Учимся проводить современные исследования в сфере образования, давать советы по содержанию, чтобы они были понятны учашимся. IEA рассматривало возможность использования секции PIRLS престижной организации и ее текстов на уроках каллиграфии. 

Ключевые слова: чистописание, IEA, PIRLS, TIMSS, ICCS, ICILS, современное образование, исследования, грамотность, интеграция, речь, педагог.

 

Ilm inson hayotini yoritguvchi shamchiroq, ilmni puxta egallagan insonning hayot yoʻli ham porloq. Balki, insonning nomi ham, yodi ham ilm orqali zamonlar osha yashab qolar, negaki biz buyuk daholarimiz-ajdodlarimizning egallagan hamda oʻz izlanishlari bilan yaratgan ilmlarini ular nomiga qoʻshib yodga olamiz. Dunyo ilm-faniga ulkan hissa qoʻshgan bobolarimiz nomini tarix zarvaraqlariga muxrlagan ham ularning ilm-fandagi kashfiyotlaridir. Zamonlar osha sayqal topib, rivojlanib-yangilanib borayotgan pedagogika sohasi bugungi kunda yangi gʻoyalarni, yangi tadqiqotlarni oʻz ichiga olmoqda. Ertamiz egalarining kasb-hunarni oʻrganishi, bilim egallashi, ijodiy gʻoyalar va ijodkorligini har tomonlama qoʻllab quvvatlash uchun koʻplab imkoniyatlar yaratilgan.

Zamon bilan hamnafas boʻlish bugungi kun talabi ekan, biz har bir sohada bu talablarga javob bera olishimiz lozim. Ayniqsa, ta’lim sohasida zamonaviy bilimlarni egallash juda muhimdir. Ogʻzaki va yozma nutqni bir maromda shakllantirish esa pedagoglar oldidagi asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Yozma nutqni shakllantirish birinchi sinf savodxonlik davri, husnixat darslaridan boshlanadi. Bugungi kun talabi bilan husnixat darslarini faqatgina DTS talablari asosida emas, xalqaro baholash tadqiqotlaridan foydalanib ham tashkil etishimiz lozim 

Husnixat dasrlarida xalqaro baholash tadqiqotlaridan foydalanishdan oldin, pedagog-ustozlarimiz u haqida ma’lumotga ega boʻlishlari, oʻrni kelganda oʻquvchilarga hamda ularning ota-onalariga bu tadqiqotlar haqida tushunchalar berishlari lozim. Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish yoʻlida xorijiy ilgʻor tajribalarni oʻrganish, xalqaro standart talablarining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega. Respublikamizdagi amaliy qadamlar, xalq ta’lim tizimida ta’lim sifatini baholash boʻyicha xalqaro tadqiqotlarning tashkil etilishi, ta’lim sohasidagi yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasidek (IEA) nufuzli tashkilot bilan hamkorlik ishlarining yoʻlga qoʻyilishi bunga yorqin misoldir. Sal kam 60 yildan buyon ta’limni qiyosiy oʻrganish sohasida yetakchi hisoblanayotgan IEA tashkiloti bilan hamkorlikdan koʻzlangan asosiy maqsad bu respublikamiz oʻquvchilari, yosh avlod ham boshqa davlatdagi tengqurlaridek tadqiqot talablariga javob bera olishlaridir.

1958-yildan buyon ushbu tashkilot ta’lim sohasiga oid koʻplab mavzular boʻyicha oʻttizdan ortiq qiyosiy tadqiqotlarni oʻtkazdi. Bular: matematika va tabiiy fanlar (TIMSS), oʻqish (PIRLS), fuqarolik va fuqarolik ta’limi (ICCS), kompyuter va axborot texnologiyalari boʻyicha savodxonlik (ICILS) kabi yoʻnalishlarda oʻquvchilarning bilim va koʻnikmalarini hamda umumiy qilib aytganda, erishgan yutuqlarini baholab kelmoqda.

IEA tashkiloti tomonidan olib borilayotgan tadqiqotlar oʻquvchilarning akademik faoliyatini bir yoki bir nechta fanlardan yoki fanlaroro bogʻliqlik asosida baholashni oʻz ichiga oladi. Bu esa dunyo boʻyicha umumiy va har bir mamlakat kesimida ta’lim jarayonlarini chuqur tahlil qilishga yordam beradi. Tadqiqot jarayonlarida, oʻquvchilar yutuqlarini oʻrganib, tahlil qilib baholashda oʻquvchilarning hammasi ham tanlab olinmaydi, balki oʻquvchilar orasidan vakillar tanlab olinadi. Tanlab olingan vakillar oʻzlari test topshiradigan tadqiqot yoʻnalishi boʻyicha obyektiv test topshiradilar. Mana shu topshiriqlar natijalari oʻquvchilar bilimini baholashda asos boʻladi. Natijalar faqatgina oʻquvchilar topshirgan obyektiv test natijalariga qarab chiqarilmaydi, bunda maktab rahbarlari: direktor va direktor oʻrinbosarlari, oʻqituvchilar, oʻquvchilar, hattoki ota-onalardan soʻrovnomalar olinadi. Soʻrovnomalarga tayanib maktab ta’lim sifatiga ta`sir koʻrsatuvchi omillar, resurslar aniqlanadi. Maktabdagi ta’lim jarayonining qay darajada tashkil etilganligi, uy sharoitida oʻquvchilar dars tayyorlashi uchun qanday sharoitlar mavjudligi oʻrganiladi, chunki baholash jarayonida ushbu omillar ham inobatga olinadi. 

Ushbu tadqiqotlar borasida juda koʻp gapirishimiz mumkin. Lekin biz boshlangʻich sinflar oʻqish savodxonligini baholovchi PIRLS tadqiqoti boʻyicha fikr yurutsak, maqsadga muvofiq boʻlar edi. PIRLS boshlangʻich sinf oʻquvchilarining matnni oʻqib tushunish darajasini baholash boʻyicha xalqaro baholash dasturidir. Agarda boshqacha ta`riflasak, boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻqib tushunish koʻnikmalarini qay darajada rivojlanganligi haqidagi ma’lumotlarni taqdim etadigan yirik xalqaro baholash dasturidir. Bundan tashqari PIRLS yosh oʻquvchilarning maktabda va maktabdan tashqari ta’lim olishlarining asosiy qismini tashkil etuvchi badiiy tajriba orttirish, ma’lumotlar olish, bilimlarni egallash va undan foydalanish koʻnikmalarini baholash kabi ikkita keng qamrovli maqsadlarni ifodalaydi. 

PIRLS tadqiqoti zamon bilan hamnafas qadam tashlaydi. U oʻzining talablarini zamon bilan birga takomillashtirib boradi. Shuning uchun ham aynan mana shunday zamonaviy tadqiqot matnlaridan soʻz yoki gaplar tanlab oʻquvchilarga yozib berish, koʻchirtirish, bosmadan yozmaga aylantirish, diktant qilib yozish kabi metodlarni tavsiya etamiz. Ikkinchi, uchinchi va toʻrtinchi sinflarda chiroyli yozuv hamda husnixat daqiqalari tashkil etilganda ham PIRLS matnlaridan bitta gap yoki uzun soʻzni tanlab olib yozdirish tavsiya etiladi. Bunda oʻquvchilar PIRLS klubi oʻqib oʻrganayotgan matnlarini yodga oladilar bu esa, fanlararo integratsiyani ham ta`minlab beradi. Masalan: “Uning kechki bazmiga doʻstim Stenlin bordi, lekin u meni bazmga hatto taklif ham qilmadi” kabi matndan olingan gap yoki “Jeremi Ross”, “Derek Munson”, Pirog boʻlagi” singari soʻzlar. Muammoli tomoni shundaki, PIRLS tadqiqoti toʻrtinchi sinf oʻquvchilarida oʻqitiladi. Husnixat darslari birinchi sinf oʻquvchilarida oʻtilayotganda PIRLS matnlari ularga qiyinlik qilishi mumkin. Shu kabi vaziyatlarda oʻqituvchilar matnning sodda gaplar berilgan bandini tanlab olishi va oʻquvchilarga tushuntirib berishini tavsiya etamiz. 

Yozish va oʻqish jarayonlari dastlabki bosqichlarda jismoniy va ruhiy siqilishlar ostida oʻtadi . Bola birinchi mushkilot va muvaffaqiyatsizlikni qiyinchilik bilan hazm qiladi. Shuning uchun jismoniy va ruhiy zoʻriqishlar ham kuzatilgan boʻlib, bular kutilgan samarani bermaydi. Oʻqituvchi oʻz xatosini sezadi va tushunadi, lekin oʻquvchising yoʻl-yoʻriqlari bilan ham uni bartaraf qilolmaydi. Bunday hollarda oʻqituvchi oʻquvchini ruhiyati-kayfiyatini koʻtarish uchun turli xil lahzalik shoʻx oʻyinlar tashkil etadi. Bu lahzalik jismoniy va ruhiy tanaffuslar bolaning ruhiy zoʻriqishini moʻtadillashtiradi va bolaning mavzuni oʻzlashtirish, qabul qilish darajasini oshiradi. Aytganlarimiz oʻsha vaqt oʻz samarasini-mevasini beradiki, boshlangʻich sinf oʻquvchisi, xususan birinchi sinf oʻquvchisining ta’lim olishi uchun hamma tashkiliy va metodik ishlar a’lo darajada tayyorlangan boʻlishi lozim.

Birinchi navbatda ustoz – muallim oʻz shogirdining moʻtadil ishlashi uchun zarur shart-sharoit yaratib berishi lozim. Bu ishga tayyorgarlik avgust oyidan boshlanadi. Oʻqituvchi unga ajratilgan sinf xonani va undagi partalarni boʻlajak shogirdlari ishlashi uchun mos kelish –kelmasligini tekshirib koʻrishi lozim. Shogirdlarini maktabga qabul qilgandan soʻng esa ularning boʻyiga, koʻrish va eshitish qobiliyatlariga qarab partalarga oʻtqazish kerak. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Azimov Y., Qo’ldoshev R. Husnixatga oʻrgatishning amaliy asoslari. -Toshkent “TURON ZAMIN ZIYO”, 2017

2.                       Gʻulomov Mirhabib. Chiroyli yozuv daftari 2-sinf. –Toshkent: “Turon-Iqbol”, 2020.

3.                       “Xalqaro tadqiqotlarda boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻqish savodxonligini baholash” (Boshlangʻich sinf oʻqituvchilari, metodistlar va soha mutaxassislari uchun metodik qoʻllanma). Ta’lim inspeksiyasi huzuridagi Ta’lim sifatini baholash boʻyicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi. -Toshkent, 2019

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИДА МУСИҚИЙ САВОДХОНЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЖАРАЁНИДА МАНТИҚИЙ ФИКРЛАШ ВА БАҲОЛАШГА ЎРГАТИШ

Б. Мустафоев

ВХТХҚТУМОҲМ, доцент

 

Аннотация: мақолада ўқувчиларнинг мусиқий саводхонлигини шакллантиришда мантиқий фикрлашга ўргатишнинг аҳамияти, бошланғич синфларда мусиқий саводхонлик меъёрлари ва уни ўзлаштириш даражасига қўйиладиган талаблар ҳақида фикр юритилган.

Калит сўзлар: мантиқий фикрлаш, педагогик бошқарув, мусиқий саводхонлик, мусиқий билим ва кўникма, умумий мусиқа таълими, услуб, мусиқий- маърифий фаолият, нота ёзуви, мусиқий эҳтиёж, мусиқа идроки, миллий чолғулар, яккахонлик ва жўрнавозлик, мусиқий саводхонлик компетенцияси.

 

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 17-ноябрдаги “Ўзбек миллий мақом санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги ПК-3391-сонли Қарори қабул қилиниб, айни вақтда миллий ўзлигимизни англаш, маданиятимизни ҳар томонлама ривожлантириш, халқимиз, аввало ёш авлодимизни юксак инсоний туйғулар руҳида тарбиялаш, унинг эстетик диди ва тафаккурини шакллантиришда мақом санъатининг кенг имкониятларидан етарлича фойдаланилмаётганлиги таъкидлаб ўтилган эди. Шу боис, миллий мақом санъати намояндалари, тарғиботчилари олдига “Халқимиз, хусусан ёш авлодни мақом санъати билан кенг таништириш орқали уларда миллий ўзликни англаш туйғуси юксак бадиий-эстетик дид ва тафаккурни камол топтириш” вазифаси қўйилди. [1].

Бу эса таълим-тарбиянинг методологик асосларини янада такомиллаштиришни тақозо этади ҳамда педагогик фаолиятни мақсадли амалга оширишга ундайли. Эндиликда асосий мақсад - ўқувчи фақат эгалланган билим ва кўникма, малакаларни ўзлаштириш билан эмас, балки ундан мустақил равишда шахсий, касбий ва ижтимоий фаолиятларида амалий қўллай олиши ва ҳаёти давомидаги турли ижтимоий муносабатларда оқилона фойдалана олиши жоиз. [2]

2017-йил 6-апрелдаги “Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида” ги 187-сонли қарори билан Мусиқа маданияти фанидан Давлат таълим стандарти

бошланғич таълимнинг муҳим жиҳатларидан бири ўқувчиларда мусиқий саводхонлик малакаларини шакллантиришдан иборатлигини эътироф этди.  Умумтаълим мактаблари мусиқа маданияти ўқув дастурига тааллуқли мусиқа саводи малакалари шу даражада мустаҳкам ўзлаштирилиши керакки, ўқувчилар онги ва шуурида узоқ вақт сақланиб қолсин, улар мавжуд мусиқий билим, малака ва кўникмалардан кундалик фаолиятда қўллай олишсин.

 Шу боис, фан ўқитувчилари масъулиятни чуқурроқ ҳис қилган ҳолда қунт ва сабр билан ишлаб, ўқувчиларга пухта бошланғич мусиқий сабоқ бера олишса-гина, уларда мусиқий маданиятнинг асосларини тарбиялаш осон бўлади.

Вилоят мактабларида ёш мутахассис ўқитувчиларнинг мусиқа маданияти фани дарсларини кузатиш, мусиқий фаолиятларни ташкил этиш, педагогик бошқариш шунингдек, бўлажак мутахасисисларнинг назарий билим, малака ва кўникмаларини ўзлаштирганлик даражасининг таҳлиллари шу нарсани кўрсатадики, баъзан ҳафтанинг бир соатлик дарснинг ўзига кўп мусиқий фаолиятларни амалга оширилиши оқибатида фаолиятларнинг асоси бўлмиш мусиқа саводхонлиги назарийлаштирилиши, мусиқий атамаларга оид қоида ҳамда таърифларнинг қуруқ ёдлатилиши, ўқувчиларда бошланғич мусиқий саводхонлик малакаларини шакллантиришда мантиқий фикрлашга ўргатишга эътибор берилмаслиги оқибатида ўқувчиларга тушунарсиз ва қизиқарсиз бўлиб қолади. 

 М. Шарипов, Д. Файзихўжаеванинг таърифича, келиб чикишига кўра арабча бўлган “мантик” (грекча логика-logos) атамаси “фикр”, “сўз”, “акл”, “қонуният” каби маъноларга эга. Унинг кўп маънолиги турли хил нарсаларни ифода килишда ўз аксини топади. Хусусан, мантиқ сўзи, биринчидан, объектив олам конуниятларини (масалан, “объектив мантиқ”, “нарсалар мантиғи” каби ибораларда), иккинчидан, тафаккурнинг мавжуд бўлиш шакллари ва тараккиётини шу жумладан, фикрлар ўртасидаги алокадорликни характерлайдиган қонун-коидалар йигиндисини (масалан, “субъектив мантиқ” иборасида) ва учинчидан, тафаккур шакллари ва конунларини ўрганувчи фанни ифода этишда ишлатилади [3].

Мусиқий саводхонлик жараёнининг асосини ва охирги максадини амалиёт, яъни мусиқий фаолият ташкил этади. Барча ҳолларда билиш ўқувчининг мусиқий фаолияти билан у ёки бу даражада боғлик бўлган, унинг мусиқий эҳтиёжини қондириши мумкин бўлган мусиқий асарларни тушуниб етишга бўйсундирилган бўлади.

Ўқитувчи ўқувчиларга мусиқий саводхонликни шакллантирар экан, ўз олдига таълимий максадни кўяди. Улар ўрганилиши лозим бўлган мусиқий билимлар доираси, таълим шакли ва методларини белгилаб беради. Мусиқани идрок этиш- мураккаб, амалга ошадиган жараёндир

Кузатув ҳамда тажрибалардан келиб чиқиб, бошланғич синфлар мусиқа маданияти дарслиги асосида баъзи тавсияларни келтирамиз.

 1-синфда ўқувчилар товушларни тўғри талаффуз қила олиши, дойра ва ноғора миллий чолғуларни бири-биридан фарқлаши, товушларни баланд-пастлигини идрок этиши, бутун нота, ярим нота, чорак нота ва нимчорак нота шакли ҳамда чўзимини билиши, скрипка калити, унинг нота йўлидаги жойлашувини билиши, шоир, композитор, хонанда ва созанда касбий фаолиятлари ҳақида тушунчага эга бўлишлари, етти товуш номи, уларнинг кетма-кетлигида куйлай олиши каби мусиқий саводхонлик компетенцияларини эгаллаши кўзда тутилган.

2- синфда яккахонлик ва жўрнавозлик ижро турини билиши, такт чизиғининг нота йўлига ифодаланиши қоидаларини, тоника, такт чизиғи, репризани фарқлай олиши, мажор ва минор товушқатори ҳақида тушунчаларга эга бўлиши лозим.

3-синфда эса ўқувчилар икки чоракли ва уч чоракли ўлчов, дирижёрлик ҳаракатларини бажара олиши, паузаларни бир-биридан фарқлай олиши, тон ва ярим тон тушунчалари, динамик белгиларни билиши, мажор ва минор уч товушлиги ҳамда товушқаторини нота ёзувига қараб куйлай олиши, ва уларни лад оҳангига қараб ажрата олиши, куйланадиган қўшиқларнинг оҳангига қараб аниқлай олиши, альтерация белгилари (диез, бемоль,бекарь) ни билиши назарда тутилган.

4-синфда ўқувчилар қўшиқ ҳақида тушунчага эга бўлиши, оддий мусиқа шаклларини билиши, банд шаклини фарқлай олиши, ўзбек халқ чолғуларидан торли, дамли ва зарбли созларни бир-биридан фарқлаши, халқ рақсларини фарқини, берилган куй парчаларида ноталарни номларини ўқий олиши, соль мажор тонлиги тушунчасига эга бўлиши, берилган нота йўлига такт ўлчовига мос нота таёқчаларини қўя олиши каби компетенцияларни шакллантириш вазифа этиб қўйилган.

Ўқитувчи ўқувчиларнинг мусиқий фаолиятларда активлигини ошириш, уларни машғулотда оммавий жалб этиш орқали мусиқий саводхонлик қобилиятларини янада ривожлантиришга эришмоғи лозим. 

Бошланғич синфларда мусиқа таълими мазмуни ўқувчиларнинг мусиқий саводхонлигини ошириш, улар фаолиятини активлаштириш, босқичлараро ўзаро боғлиқликка эришиб, дарс яхлитлигини таъминлашга қаратилиши керак. Муҳим жиҳат шундаки, бошланғич синф ўқувчиларида мусиқий саводхонлик компетенциясини шакллантиришда оддийдан-мураккабга тамойили асосида уларда мантиқий фикрлашга ўргатиш орқали амалга оширилиши мақсадга мувофиқ.

 

Фойдаланилган адабиётлар

1..Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17 ноябрдаги “Миллий мақом санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПҚ – 3391-сонли қарори (Халқ сўзи. 2017. - 18 ноябрь)

2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 24- январда Олий Мажлисга Мурожаатномасида сўзлаган нутқи.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III ШЎЪБА. ДАРСЛИКЛАРНИ ЯРАТИШДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ТАТБИҚ

ҚИЛИШ

 

ПРИМЕНЕНИЕ ИНТЕРАКТИВНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА В

НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ

Мишанова А. И.

факультет дошкольного образования Южно-Уральский государственный гуманитарно-педагогический университет, г. Челябинск, Россия

 

Аннотация. Рассмотрена актуальность проблемы применение интерактивных технологий на уроках русского языка в начальной школе. В статье раскрывается одно из средств формирование познавательного интереса к предмету «Русский язык» в начальной школе средствами интерактивных технологий.

Ключевые слова: интерактивные технологии, начальная школа, познавательный интерес.

Аннотация. Мақолада бошланғич мактабда рус тили дарсларида интерфаол технологиялардан фойдаланиш муаммосининг долзарблиги кўриб чиқилган. Мақолада интерфаол технологиялар воситасида бошланғич мактабда "рус тили" фанидан когнитив қизиқишни шакллантириш воситаларидан бири очиб берилган. 

Калит сўзлар: интерфаол технологиялар, бошланғич мактаб, билишга қизиқиш.

Annotation. The article considers the relevance of the problem of using interactive technologies in Russian language lessons in primary school. The article reveals one of the means of forming cognitive interest in the subject "Russian language" in primary school by means of interactive technologies.  Keywords: interactive technologies, primary school, cognitive interest.

 

Проблема исследования применения интерактивных технологий на уроках русского языка в начальной школе является актуальной на сегодняшний день. По причине резкого развития интерактивных технологий значительную часть в образовании стало занимать использование данных технологий в процессе обучения младших школьников. Использование интерактивных технологий способствует выявлению, сохранению и росту индивидуального подхода, а так же формированию познавательного интереса. Развитием познавательного интереса на уроках русского языка в начальной школе учителя, психологи, методисты вкладывают разное содержание. 

Такой ученый как Т.С. Панфилов считает, что повышение познавательного интереса заключается в письменных работах по тексту с пропущенными слогами, буквами и т.д. Такие ученые как, Т.В. Напольнова, И.М. Подгаевская видят развитие познавательного интереса в решении лингвистических учебных задач воплощенных в языковом факте, где поиск решения возлагается только на учащегося. Также повышение познавательного интереса заключается в творческих диктантах так считают Т.А. Ладыженская, М.Ф. Ушаков. Таким образом, несмотря на разное понимание учеными понятие «познавательный интерес», можно сделать вывод о том, что достижение цели деятельности к определенному результату играет важную роль в жизни младшего школьника, укрепляющую интерес. Обобщая все вышеизложенное, конкретизируем понятие «познавательный интерес», под которыми мы понимаем социально значимое качество личности направленное на процесс познания, эта направленность характеризуется стремлением к познанию и интересом [4].

Использование интерактивных технологий на уроках русского языка повышает мотивацию усвоения знаний, умений и навыков [6]. Учебные материалы, видео, фотографии, звукозаписи, текстовые документы и другие учебные материалы играют важную роль для организации обучения младших школьников русскому языку. Использование данных технологий развивает познавательный интерес, повышает качество освоения языковых единиц и решает учебнопознавательные задачи такие как:

1.    Развивать устную речь 

2.    Расширять словарный запас

3.    Осуществлять контроль над качеством обучения русскому языку, (компьютерная диагностика).

Рассмотрим каждую из учебно-познавательных задач более подробно:

1.    Развитие устной речи.

Использование интерактивных технологий на уроках русского языка оптимально сочетает коммуникативные потребности и возможность их выражения. Развитие речи – необходимая часть содержания, которое связывает все части начального курса языка и объединяет их в учебный предмет, такой как русский язык. Это связующее звено открывает пути использования интерактивных технологий. Таким образом, можно сделать вывод о том, что использование интерактивных технологий говорят нам о том, что особое внимание следует уделять воспитанию темпа речи, силы голоса, дикции, так как именно в этих умениях заложены важные условия развития всех сторон речи. 

2.    Расширение словарного запаса. 

В начальных классах на уроках русского языка словарные диктанты, работы являются важной частью по развитию как устной, так и письменной речи учащихся. В целях повышения речевой культуры важную роль играют интерактивные технологии, направленные на расширение словарного запаса учащихся, а также на правильные, точные выражения своих мыслей.

 Различают словарно-семантическое, словарно-орфографическое и словарностилистическое направление словарной работы, которые формируют навык правописания и обогащают словарный запас учащегося. С использованием интерактивных технологий на уроках русского языка в начальной школе, выделение цветом, использование слова в презентациях помогает учащимся осмысливать изучаемое слово.

3.    Осуществление контроля над качеством обучения русскому языку, (компьютерная диагностика). 

Компьютерная диагностика по русскому языку в начальной школе, специально разработанная система диагностических компьютерных тестов, позволяющих осуществить контроль над качеством освоения языковых единиц. 

Таким образом, следует сделать вывод о том, что формирование познавательного интереса с использованием интерактивных технологий на уроках русского языка в начальной школе вносит разнообразие, связанное с преобразованием предлагаемых языковых знаний. Отсутствие познавательного интереса приводит к трудности в освоении русского языка младшими школьниками.   Исходя            из         интересов младших         школьников,   средством       формирования познавательного интереса к русскому языку являются интерактивные технологии, а именно динамические презентации, фотографии, видео и иные учебные материалы.  Библиографический список

1.                       Воронцов, А.Б. Организация учебного процесса в начальной школе: Методические рекомендации/ А.Б. Воронцов// Серия «Новые образовательные стандарты», 2-е изд. – М.: “ВИТАПРЕСС”, 2011. – 72 с.

2.                       Львов, М.Р., Рамзаева Т.Г. Методика обучения русскому языку в начальных классах. - М.: “Просвещение”, 1987 - С. 5.

3.                       Львов, М. Р. Словарь-справочник по методике русского языка: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. «Рус. яз. и лит.».— М.: “Просвещение”, 1988. — 240 с.

4.                       Мифтаханова, Г.Ф. Применение информационной технологии для повышение познавательной и творческой активности учащихся на уроках в начальной школе // Информатизация образования. Проблемы и поиски - 2007. - No8. - С.26-32.

5.                       Молокова, А.В. Компьютер на уроках обучения грамоте// Начальная школа. - 2006. - No8. - С.39-41.

6.                       Цифровые образовательные ресурсы в школе: методика использования. Начальная школа: сборник учебно-методических материалов для педагогических вузов/ отв. Редактор Н.П. Безрукова. – М.: “Университетская книга”, 2008. – 160 с.  

 

BOSHLANGʻICH SINF ONA TILI DARSLIKLARINING AFZALLIKLARI

R. X. Jumayev,

BuxDU oʻqituvchisi 

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf ona tili darsliklari, ularning yaratilishi va afzalliklari haqida soʻz yuritilgan. 

Kalit soʻzlar: darslik, lisoniy tushuncha, nutq, lingvodidaktik, Davlat ta’lim standarti, oʻquv dasturi, tarbiya, didaktika.

Аннотация. В этой статье рассказывается об учебниках родного языка для начальных классов, их создании и преимуществах. 

Ключевые слова: учебник, языковое понятие, речь, лингводидактика, государственный образовательный стандарт, учебная программа, мое воспитание, языковое понятие, дидактика.

Annotation. In this article we will talk about the textbooks of the mother tongue of the primary class, their creation and advantages. 

Keywords: textbook, linguistic concept, speech, linguodidactic, state educational standard, curriculum, upbringing, linguistic concept, didactics.

 

Oʻzbеkiston mustaqillikka erishgach, pеdagog mutaxassislar, tilshunos olimlar zimmasiga yangi avlod darsliklarini yaratishdеk murakkab va dolzarb vazifa yuklandi. Mualliflar guruhi Xalq ta’limi tеndеr-tanlovi e’loni boʻyicha ona tili darsliklarini yozishga kirishdilar. Tеndеr-tanlov natijalariga koʻra

T.Gʻafforova, E.Shodmonov, X.gʻulomova, K.Qosimova, S.Fuzailov, A.Nе’matova, M.Xudoybеrganova, R.Ikromova, Sh.Yoʻldoshеva, D.Shodmonqulovalarning ona tili darsliklari zamonaviy, yangi avlod darsliklari sifatida e’tirof etildi. Mualliflarning ona tili darsliklari boshlangʻich ta’lim boʻgʻinida barkamol avlodni ma’naviy-ma’rifiy jihatdan kamol toptirishga xizmat qilmoqda. Darsliklardagi lisoniy tushuncha va qoidalar ilmiylik; oʻquvchilarda toʻgʻri tasavvur va tushunchalarni shakllantirishga yordam bеruvchi rasmlar, jadvallar, chizmalar asosidagi koʻrgazmalilik; istiqlol gʻoyalarini singdiruvchi milliylik; oʻquvchilarga ma’naviy-ma’rifiy tarbiya bеruvchi axloqiylik tamoyiliga asoslangan. Davlat ta’lim standarti, oʻquv dasturi talablari boʻyicha tuzilgan mashq, topshiriq, tеst, savol, krossvord, rеbuslar hamda tanlagan matnlar ijodiy tafakkur sohibi, ijodiy qobiliyat egasini shakllantirishga qaratilgan boʻlib, boshlangʻich sinf oʻquvchilarini ta’lim jarayonining subеkti sifatida faoliyat koʻrsatishga undaydi. Bularning barchasi ta’lim jarayonida mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish omili sifatida vazifasini oʻtamoqda. Bugungi kunda ona tili darsliklari ―Til – me‘yor – nutq mezoni asosida yaratilmoqda. Unda maktabdagi til ta‘limini harakatga keltiruvchi uch omil – oʻqish madaniyati, uqish va matn yaratish madaniyati asos qilib olinadi. Darsliklarda ijodiy oʻquv topshiriqlariga, musobaqa shaklidagi oʻyinlarga, topishmoqlarga keng oʻrin berilgan.

Ona tilidan yangi avlod darsliklariga milliy istiqlol gʻoyalari mohirlik bilan singdirilgan. Mavzular kеtma-kеtligi, uzviyligi ta’minlangan. Oʻquv matеriallarida pеdagogik tеxnologiya, intеrfaol mеtodlar, zamonaviy ta’lim oʻz aksini topgan. Oʻquvchini mustaqil fikrlashga yoʻnaltiradigan, dunyoqarashini shakllantiradigan mazmun mujassam. Matn va illyustrasiyalarning uygʻunligi sеziladi. Darslik mazmunidagi lisoniy tushunchalar, nazariy bilimlar amaliyot, tеvarak-atrofdagi hodisalar, voqеalar bilan bogʻliq tarzda bayon qilingan. Bularning barchasi ta’lim jarayonida oʻquvchini faollashtiradi, nutq va tafakkurini rivojlantiradi, mustaqil fikrlab xulosa chiqarishga, izlanuvchan shaxs sifatida kamol topishga, ijodiy tafakkur sohibi boʻlib faoliyat koʻrsatishga kеng imkoniyatlar yaratadi. Darslikdagi har bir soat darsda oʻrganiladigan mavzu va matеriallar shartli bеlgilar orqali aniq koʻrsatilgan. Oʻquvchi shartli bеlgilarni koʻrgach, oʻz faoliyatini ongli ravishda rеjalashtiradi va shunga koʻra faoliyat yuritadi. Oʻqing, yozing, koʻchiring, rasm(lar)ni kuzating, oʻylang va javob toping, uyda bajaring (1-sinf “Ona tili” darsligining shartli bеlgilari), uyga vazifa, topshiriq, oʻylab koʻring, dars tugadi (2-sinf “Ona tili” darsligining shartli bеlgilari), uyga vazifa, oʻylab koʻring, tushirib qoldirilgan harf, tushib qoldirilgan qoʻshimcha, tushirib qoldirilgan soʻz (3-sinf “Ona tili” darsligining shartli bеlgilari), bilimingizni tеkshiring, shu soʻzlarning ma’nosini bilasizmi?, topishmoqlar, oʻylang, uyga vazifa, darsning tugashi (4sinf “Ona tili” darsligining shartli bеlgilari) kabi shartli bеlgilar oʻquvchini ijodiy izlanishga, mushohada va fikr yuritishga undaydi hamda ta’lim samaradorligini oshirishda vosita sifatida xizmat qiladi.

Sodda va tushunarli uslubda ilmiy jihatdan toʻgʻri bayon qilingan lisoniy tushuncha, ta’rif, qoidalar oʻquvuchilarning tilshunoslik bilimi hamda koʻnikmalarini sinfdan sinfga oʻtish jarayonida kеngaytiradi. Bundan tashqari, boshlangʻich va umumta’lim boʻgʻinlarning uzviyligiga zamin hozirlaydi. 

Darsliklardagi mantiqiy, ijodiy tilshunoslik sathlariga aloqador boʻlgan lingvodidaktik mashqlar oʻquvchining lisoniy bilim, koʻnikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda mavzularni amaliy oʻrganishda bеvosita yordam bеradi. 

Inson aqlu dunyosi, tafakkurining jarayoni til. U oʻz dunyoqarashi, orzu-intilishi, mеhr-muhabbati va gʻam-tashvishlarini til orqali inkishof etadi. Tilning asosi esa soʻz. Shunday ekan nutqimiz goʻzalligi, mantiqiyligi va ta’sirchanligini soʻz bеlgilaydi. Nutq matnidagi soʻzlar zaruriy hayotiy ehtiyoj asosida yuzaga kеladi. Binobarin, har bir soʻz tilimizning duru gavharidir. Soʻzning ma’no va qudrati chеksiz. U oʻz oʻrnida sidqidildan va samimiy qoʻllansa, qudratli, yеngilmas kuchga aylanadi. Bu qudrat nutq odobi va madaniyatiga yoʻgʻirilgan boʻlsa, uning ta’sirchanligi yanada oshadi. Lugʻaviy ma’no, shakl va tuzilishlarga ega boʻlgan, yangi avlod ona tili darsliklardagi soʻzlar oʻquvchilarning lugʻaviy zahirasining boyishiga, nutqi ravon, ta’sirchan boʻlishiga xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda adabiy til mе’yor talablari boʻyicha nutqning kamol topishiga imkoniyat yaratadi. Darsliklarning oxirgi sahifasida mualliflar tomonidan sharhlangan yangi va ma’nosi tushunarsiz boʻlgan soʻzlar oʻquvchilarda soʻzlarning ma’nosini tushunishga, anglashga, bilib olishga hamda yoshlikdan lugʻat tuzishga malaka va koʻnikmalar hosil qiladi. 

Darslikni bu pеdagogik tizimning axborotli modеli dеb atash mumkin. Bunga sabab har bir oʻqituvchi darslikda ta’lim oluvchilar bajarilishi kеrak boʻlgan oʻquv jarayonining ma’lum bosqichlari koʻrsatilgan boʻlib, ta’lim oluvchilar uchun mavzularni oʻqib, undagi topshiriqlarni ma’lum harakatlar koʻrinishida bajarishadi: tеkshiradi, yеchadi, javob bеradi va h.k. Bu harakatlar darslik matnlarida ochiq yoki yashirin shaklda bеrilishi mumkin.

Dеmak, darslik bu – muayyan oʻquv prеdmеti mazmunini oʻquv dasturida koʻsatilgan hajmda, didaktik talablarga muvofiq ravishda batafsil bayon qilingan kitob boʻlib, uning xaraktеrli xususiyati darslik mazmunining oʻquv dasturi mazmuniga mos kеlishidir.

Darslikdagi matеrial boʻlimlar boʻyicha taqsimlanadi. Har bir mavzu, muayyan bob, uning tarkibida boʻlgan bandlar asosida ochib bеriladi.

Darslikning kirish qismida fanning jamiyat va tabiatdagi oʻrni, roli va mеtodologik asosi, maqsadi, vazifalari va yеchimini kutayotgan muammolari, boshqa fanlar bilan bogʻliqligi, boʻlajak mutaxassisning kasbiy faoliyatidagi ahamiyati haqidagi ma’lumotlar, fanga tеgishli soha yoki ishlab chiqarishning zamonaviy taraqqiyoti hamda talabaning fan boʻyicha egallashi lozim boʻlgan bilim, koʻnikma va malakalar yoritilishi talab qilinadi. Kirish tushunarli va qisqa bayon etilishi lozim.

Darslikning asosiy matni – bu ta’lim oluvchi tomonidan oʻrganilishi va oʻzlashtirishi majburiy boʻlgan oʻquv axborotining asosiy manbai vazifasini bajaradi. Matnning mohiyatini asosiy tushunchalar, qonunlar, qoidalar, nazariyalar, mеzonlar, tamoyillar va faoliyat usullari haqidagi bilimlar tashkil etadi.

Darslikdagi qoʻshimcha matеriallar. Bu matnlar – asosiy matnda bayon qilingan holatlarni mustahkamlab va chuqurlashtirishga, kasbiy qobiliyatlarni rivojlantirishga xizmat qiluvchi oʻquv matеrialini oʻz ichiga oladi. Qoʻshimcha matnlarga bеlgilashlar, hujjatlar (xrеstomatik) matеriallar, amaliy koʻnikmalarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan mashqlar, xulosalar, tavsiyalar, ma’lumotlar kiradi. Qoʻshimcha matnlar oʻquv matеrialini oʻzlashtirishga yordam bеrish bilan birga ijodkorlikka undovchi va tarbiyaviy funksiyalarni bajarishga yoʻnaltirilgan boʻlishi lozim.

Darslikning tushuntirish matni – oʻquv matеrialini tushunishga va chuqurroq oʻzlashtirishga moʻljallangan xususiy yozma tuzilma. Bu matnlar ta’lim oluvchilarning mustaqil oʻquv faoliyatini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb еtadi. Tushuntiruvchi matnlarga izohlar, ilovalar, tayanch iboralar, tushuntirishlar, lugʻatlar, ramzlar va koʻrsatkichlar kiradi. Bu matnlar tushunarli, qisqa va ma’lum tushunchani aniq shakllantiradigan boʻlishi kеrak.

Darslikning tajribaviy – amaliy matnlarida – fan oʻquv matеrialini oʻzlashtirishda va mustaqil tarzda bilim olishda bilim oluvchi bajaradigan amaliy faoliyat usullari, aniq ma’lumotlar olish uchun nazariy bilimlarni qoʻllash tamoyili va qoidalari, asosiy tadqiqot usullari tavsiflanishi; masalalar, mashqlar, tajriba va ekspеrimеnt usullari bayon qilinishi lozim.

Darslikdagi mustaqil ishlash uchun savollar va topshiriqlar matniga quyidagi talablar qoʻyiladi:

•     ta’lim oluvchilar tomonidan oʻtilgan mavzularning mustahkam oʻzlashtirilishini ta’minlash;

•     ta’lim oluvchilarni bilim olishga qiziqtirishni rivolantirish;

•     fikrlash faoliyatini rivojlantirish, taqqoslash, sintеz va tahlil qilish usullaridan foydalana olish mahoratini shakllantirish;

•     ta’lim oluvchilarning amaliy topshiriqlarni bajara olish imkoniyatlarini inobatga olish;

•     tasdiqlarning aniqligi va tushunarliligi, yagona namunaga mos kеlishi.

Darslikdagi bilim va koʻnikmalarni nazorat qilish matеriallari matndagi nazorat savollari ta’lim oluvchilarni bilim olishga qiziqishlarini, mustaqil fikrlash faoliyatini rivojlantirishga, taqqoslash, sintеz va tahlil qilish usullaridan foydalana olish mahoratini shakllantirishga yoʻnaltirilgan boʻlishi kеrak.

Darslikdagi informatsion – uslubiy ta’minot – bu fanga oid asosiy va qoʻshimcha oʻquv manbalari, elеktron ta’lim rеsurslari hamda uslubiy qoʻllanmalarni oʻz ichiga oladi.

Darslikdagi qoʻshimcha ma’lumotlar matniga mazkur darslikdan foydalanish tartibi, oʻquv matеralini oʻranishga tеgishli elеktron vositalar (multimеdia, virtual stеndlar, animatsiyalar va h.k.) va ulardan foydalanish tartiblari kiradi.

Yangi avlod ona tili darsliklarining afzallik jihatlari:

1.    Davlat ta’lim standarti, oʻquv dasturi hamda jahon andazasi talablariga javob bеra oladi. 

2.    Istiqlol va milliy gʻoyani oʻquvchilar ongiga singdiriladi. 

3.    Oʻquvchilarni axloqiy, ma’naviy-ma’rifiy jihatdan kamol topishlariga kеng imkoniyat yaratadi. 

4.    Mustaqil mamalakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarida erishgan yutuqlariga doir axborot bеradi.  5. Ta’lim jarayonida onglilik, zukkolik, topqirliq, sеzgirlik va hozirjablikni yuzaga kеltiradi.

6.                       Mavzularni oʻrganish jarayonida, mashq, topshiriqlarni bajarish vaqtida oʻquvchi koʻngliga subyеktivlik tashabbus va faoliyat hissini uygʻotadi. 

7.                       Ligvodidaktik matеriallar yordamida yangi avlodning lingvistik bilimini, koʻnikma, malakasini kеngaytiradi hamda mustahkamlaydi. 

8.                       Pеdagogik tеxnologiya, intеrfaol mеtodlar, zamonaviy ta’lim asosida kеrakli matеriallarni oʻrgatishda oʻqituvchiga qulaylik tugʻdiradi.

9.                       Yoshlikdan boshlab, kеlajak avlodni ijodiy tafakkur sohibi boʻlib kamol topishiga sharoit yaratadi. 

10.                   Lisoniy tushuncha, didaktik matеriallar vosita sifatida ta’lim jarayonida innovatsion, intеgratsion, uzviylik va uzluksizni tatbiq etadi. 

Xalqimizning boy ma’naviy-ma’rifiy, tarixiy-pеdagogik mеrosi bitmas-tuganmas manba sifatida koʻplab ilmiy izlanishlarga yoʻl ochmoqda. Oʻtmishda oʻzbеk xalqining ziyoli qatlami tomonidan yaratilgan manbalar kabi koʻplab darslik va qoʻllanmalar ham muhim pеdagogik tadqiqotlarning obyеkti boʻlishga arzigulik ta’limiy qadriyatdir. Ushbu qadriyatning oʻziga xos pеdagogik jihatlarini tahlil qilish, ularning hozirgi kun amaliyotiga tatbiq etish mumkin boʻlgan hayotbaxsh jihatlarini oʻrganish hamda bugungi hamda kеlajak avlodlarga yеtkazish, darsliklar yaratish yoʻlida xizmat qilayotgan oʻqituvchi va mеtodistlarga umumlashgan boy pеdagogik tajribalardan unumli foydalanish yoʻllarini koʻrsatib bеrish alohida ilmiyamaliy qimmatga ega. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Ashrapova T., Odilova M. Boshlangʻich sinflarda ona tili oʻqitish metodikasi. -Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1984. -B.236.

2.                       Ahmedova N. Boshlangʻich sinflarda nutq oʻstirish usullari. (Ta'lim jarayonida nutq madaniyatini shakllantirish masalalari). -Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1999.-B.128.

3.                       Boshlangʻich ta'lim. Umumiy oʻrta ta'limning Davlat ta'lim standarti va oʻquv dasturi. Ta'lim taraqqiyoti. Oʻzbekiston Respublikasi Xalq Ta'lim Vazirligi axborotnomasi 7-maxsus son. - Toshkent: “Sharq”, 1999. –B. 479. 

4.                       Fuzayilov S., Xudoyberganova M. - Ona tili 3-sinf darslik, 5-nashri. - Toshkent: “Oʻqituvchi”, 2007. –B 160.

5.                       Hamroyеv A. Boshlangʻich sinflarda ona tili oʻqitish usuliyoti. –Buxoro: “Buxoro davlat univеrsitеti”, 2007. –B.168.

6.                       Hamroyеv A. Boshlangʻich sinflarda ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish. – Toshkеnt: “Fan”, 2007. –B.108.

 

ONA TILI DARSLARIDA OʻQUVCHILARNING LINGVISTIK KOMPETENSIYALARINI

TAKOMILLASHTIRISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYALARINING AHAMIYATI

Oʻ. M. Olloqova

BuxDU oʻqituvchisi

 

Annotatsiya. Maqolada zamonaviy ta’lim texnologiyalari va boshlangʻich sinfoʻquvchilarida lingvistik kompetensiyalarni takomillashtirishdagi ahamiyati haqida fikrlar bayon etilgan. 

Kalit soʻzlar: ta’lim, ta’lim texnologiyalari, nutqiy kompetensiya, lingvistik kompetensiya, muammoli oʻqitish texnologiyasi, modulli ta’lim, loyihalalash texnologiyasi, didaktikoʻyin, differensiallash texnologiyasi, axborot kommunikatsion texnologiyalari, hamkorlikda oʻqitish texnologiyasi.

Аннотация. В стасье изложены идеи современных образовательних технологий и их значение в совершенствовании языковой компетенции у младших школьников.

Ключевые слова: обучение, образовательные технологии, речевая компотентность, лингвестическая компотентность, технология проблемного обучение, модульное обучение, технология проектирования, дидиктическая игра, технология дифференциации, информационнокоммуникационные технологии, технология совместного обучения.

Annotation.The article discusses the importance of modern educational technology and its role in improving linguistic competences in primary school students.

Key words: education, educational technology, speech competence, linguistic competence. Problematic teaching technology, modular education, design technology, didactic play, differentiation technology, information communication technology, collaborative learning technology.

 

Oʻzbek tili taraqqiyoti hozirgi kunga qadar bir qancha rivojlanish bosqichlarini bosiboʻtgan. Oʻzbek tili til taraqqiyotining qaysidir davrida tahqirlandi, xoʻrlandi, qaysidir davrida yanada rivojlanib, sayqallanib bordi. 1989-yil 21-oktabrda oʻzbek tiliga Davlat tili maqomi berilgandan keyin esa tilimiz qadri yanada ortdi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020-yil 20-oktabrdagi “Mamlakatimizda oʻzbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” PF-6084 Farmonida “oʻzbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obroʻe’tiborini tubdan oshirish, unib-oʻsib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini toʻlaqonli joriy etishni ta’minlash, Oʻzbekistondagi millat va elatlarning tillarini saqlash va rivojlantirish, davlat tili sifatida oʻzbek tilini oʻrganish uchun shart-sharoitlar yaratish, oʻzbek tili va til siyosatini rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yoʻnalish va vazifalarini hamda istiqboldagi bosqichlari” belgilab qoʻyildi [1]. 

Oʻquvchilarning oʻzbek tiliga muhabbatini orttirish, uning goʻzal va boy til ekanligini oʻrgatish, ularning nutqini oʻstirish ishlari ona tili darslarida amalga oshiriladi. 

Hozirda amalda boʻlgan ona tili dasturi kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan boʻlib, oʻquvchilar olgan bilimlarini, egallagan koʻnikma va malakalarini hayotda qoʻllay olishga tayyorlaydi. Boshqa fanlar kabi ona tili darslarida ham oʻquvchilar fanga oid va tayanch kompetensiyalarni egallaydilar. Xususan, ona tili darslarida oʻquvchilarda fanga oid nutqiy va lingvistik kompetensiyalar takomillashtiriladi.

Nutqiy kompetensiya – tinglab tushunish, soʻzlash, oʻqish va yozishga asoslangan boʻlib, oʻquvchilar berilgan topshiriq, sodda matnlarni tinglab tushunishi, matnni tushunib oʻqiy olishi, ogʻzaki nutqda soʻz va gaplar talaffuziga rioya qilishi, 65 - 70 soʻzdan iborat diktantni yoza olishi, xabar, tasvir asosida 5-6 gapdan iborat matn yaratib, xatboshi va husnixatga amal qilishi, imlo va tinish belgilarini ishlatish qoidalariga amal qilmogʻi lozim. 

Lingvistik kompetensiya - fonetika, grafika, orfoepiya, orfografiya, leksika, grammatika va uslubiyatga xos. Lingvistik kompetensiyani egallaganoʻquvchi ona tilidagi nutq tovushlarini farqlay oladi, boʻgʻin koʻchirish qoidalariga amal qila oladi. Bundan tashqari, mavzuga oid yangi soʻzlarni ogʻzaki va yozma nutqda qoʻllash, yozma nutqda tinish belgilaridan toʻgʻri foydalanish koʻnikmasiga ega boʻladi

[6]. 

Oʻquvchilarda lingvistik kompetensiyani takomillashtirish ona tili dasrlikarida berilgan mashqlar, qoʻshimcha topshiriqlar va sinfdan tashqari ishlar asosida amalga oshiriladi. Xususan, fonetik kompetensiya tovush va harflarni bir-biridan farqlash, soʻzlarni boʻgʻinlarga boʻlish, tushurib qoldirilgan unli va undoshlarni qoʻyish, jarangli va jarangsiz undoshlarni farqlash, soʻzlarni alifbo tartibida yozish, berilgan harflarda soʻzlar tuzish, fonetik tahlil qilishga oid mashqlarni bajartirish orqali shakllantirilsa, garafik kompetensiya soʻz, gap va matnlarni koʻchirib, yozishga oid mashqlar, ta’limiy diktantlar asosida amalga oshiriladi. Boshlangʻich sinf ona tili darsliklarida orfografik, orfoepik, leksik, grafik (morfologik va sintaktik mashqlarga boʻlinadi) mashqlar berilgan boʻlib, har biri oʻquvchilarda kompetentlikni shakllantirishga yordam beradi. 

Fan va texnologiyalarning tezkor sur’atlarda rivojlanishi butun dunyo boʻylab globallashuv jarayonini yanada tezlashtirib yubordi. Nafaqat ishlab chiqarishda, balki ta’lim sohasida ham yangi texnologiyalarning kirib kelishi uchun eshiklar keng ochildi. Oʻzaro integratsiyalashuv jarayonlari natijasida eski, samaradorligi past boʻlgan ta’limdan sekin-astalik bilan voz kechilib, yangi, oʻquvchilarni yanada faolashtiradigan zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan ta’lim tizimiga oʻtilmoqda. 

Oʻquvchilarda lingvistik kompetensiyalarni takomillashtirishda zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda oʻquv jarayonini ta’lim texnologiyalarisiz tasavvur qilib boʻlmaydi.

Ta’lim texnologiyalari oʻquvchining bilimlarni kompleks egallash, ularning ijodiy faolligini yanada oshirish imkonini beradi. Oʻquv jarayonida ta’lim texnologiyalarini qoʻllash orqali berilgan topshiriqni bajarishga kam vaqt sarflab, tejalgan vaqtdan unumli foydalanish, oʻquvchilarning kengroq ma’lumot olishlari, oʻrganganlarini amalda qoʻllab koʻrishlari uchun sharoit yaratish mumkin. 

Bugungi kunga kelib bir qancha zamonaviy ta’lim texnologiyalari ommalashib ulgurdi: muammoli oʻqitish texnologiyasi, modulli ta’lim, oʻquv-biluv faoliyatini loyihalalash texnologiyasi, didaktik oʻyin texnologiyasi, sinf jamoasini differensiallash texnologiyasi, ta’limda axborot kommunikatsion texnologiyalarni qoʻllash texnologiyasi, hamkorlikdoʻqitish texnologiyasi va boshqalar. 

Yurtimizda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish natijasida maktablarning moddiy-texnik bazasining yaxshilanishiga, elektron ta’lim joriy qilinishiga erishilmoqda. Bu esa ta’limda axborot kommunikatsion texnologiyalarning joriy qilinishi, koʻplab elektron resurslarning yaratilishi natijasida oʻquvchilarning bilim olish imkoniyati bir necha marotaba oshdi. Bolalar endilikda ortiqcha vaqt va kuch sarflamay ma’lumotlarni Internet tarmogʻidan va elektron resurslardanoʻzi izlab topishi, qayta ishlashi mumkin.

Elektron ta’lim - Internet texnologiyalari, elektron kutubxonalar, oʻquv metodik multimedia materiallardan foydalanishni oʻz ichiga olgan ta’lim tizimi. Elektron ta’lim tizimi oʻqituvchi va oʻquvchi uchun birdek qulay tizim boʻlib, foydalanuvchiningoʻz ustida ishlashi, oʻzini tekshirishi uchun qulay tizimdir [2].  Bolalarda fonetik, orfografik, leksik kompetensiyalarni takomillashtirishda imlo, izohli lugʻatlardan foydalanish eng qulay va samarali usuldir. Ona tili ta’limida lugʻatlardan foydalanishoʻquvchilarning imlo savodxonligini oshiradi, nutqini yangi leksikalar bilan boyitib boradi. Soʻnggi yillarda oʻrganuvchilarga qulaylik yaratish maqsadida electron lugʻatlar ham yaratilmoqda.

Elektron lugʻat – qattiq diskda saqlanadigan yoki Internet tarmogʻida joylashtirilgan maxsus tayyorlangan lugʻat. Elektron lugʻatlarning afzalligi shundaki, u qulay qidiruv tizimi va katta hajmga ega [2]. Elektron lugʻatlar foydalanish uchun juda qulay boʻlib, u oʻquvchilarda orfografik, leksik kompetensiyalarni takomillashtirishda yaqindan yordam beradi. Bundan tashqari oʻquvchilar elektron lugʻatlardan istalgan paytda mustaqil foydalanishlari mumkin. Oʻquvchilar oʻzlari mustaqil ravishda turli xil topshiriqlarni bajarishlari, oʻzlarini tekshirib koʻrishlari mumkin. 

Oʻquvchilarni elektron lugʻatlardan foydalanishga oʻrgatish uchun ularda dastlab lugʻat bilan ishlash malakalarini shakllantirish, kompyuter savodxonligini oʻrgatish lozim boʻladi. 

Elektron ta’limning yana bir koʻrinishi kompyuter multimedia taqdimotidir. Kompyuter multimedia taqdimoti Power Point kompyuter dasturi yordamida yaratilgan maxsus oʻquv multimedia materiallari boʻlib, uning yordamida oʻquvchilar bilan interfaol muloqot ta’minlanadi [2]. Shunga koʻra mulimedianing uchta turini farqlash mumkin. 

Ona tili darslarida tillarni oʻqitish uchun yaratilgan maxsus kompyuter oʻquv kurslaridan foydalanish mumkin. Bunda talaffuzni yaxshilash uchun mashqlar, leksik va grammatik xususiyatdagi yozma vazifalar, turli xil soʻz oʻyinlari mavjud. Bunday multimedia vositalaroʻquvchilarning fonetik, leksik, grammatik kompetentligini oshirishga xizmat qiladi. 

Ona tili darslarida zamonaviy ta’lim texnologiyalarini tatbiq qilish, turli xiloʻquv vositalarini yaratish, bolalarning oʻzbek tilini har tomonlama chuqur oʻrganishlariga xizmat qiladi. Dars va darsdan tashqari mashgʻulotlarda elektron ta’lim resurslaridan oʻrinli foydalanish oʻquvchilarning lingvistik kompetentligini oshiradi, ularning imloviy savodxonligi bilan bir qatorda kompyuter va internet tarmogʻidan foydalanish koʻnikmlarini ham shakllantiradi. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                     Mirziyoyev Sh.M. Mamlakatimizda oʻzbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” PF-6084 Farmoni. 2020-yil 20-oktabr.

2.                     Азимов Э. Г., Щукин А. Н. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам). – М.: “Издательство ИКАР”, 2009. – 448 с.

3.                     Fuzailov S., Xudoyberganova M. Yoʻldosheva Sh. Ona tili (3-sinf darsligi). –T.: “Oʻqituvchi”, 2019. -152 bet.

4.                     Ikromova R.,Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili (4-sinf darsligi). – T.: “Oʻqituvchi”, 2020. -160 bet.

5.                     Gʻafforova T., Shodmonov E.,Gʻulomova X. Ona tili (1-sinf darsligi). –T.: “Sharq”, 2019. -112 bet.

6.                     U mumiyoʻrta ta’limning davlat ta’lim standarti va oʻquv dasturi. –T., 2017. -240 bet. 

 

ONA TILI DARSLIKLARIDAGI DIDAKTIK MATERIALLARNI YARATISH VA ULARNI

TAKOMILLASHTIRISH

R. X. Jumayev, BuxDU oʻqituvchisi

Sh.T.Elmurodova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf ona tili darsliklaridagi didaktik materiallarni yaratish va ularni takomillashtirish haqida soʻz yuritilgan.  

Kalit soʻzlar: darslik, lisoniy tushuncha, nutq, lingvodidaktik, Davlat ta’lim standarti, oʻquv dasturi, tarbiyaim, lisoniy tushuncha, didaktika.

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы создания и совершенствования дидактических материалов в учебниках родного языка для начальной школы.

Ключевые слова: учебник, лингвистическая концепция, речь, лингводидактика, Государственный образовательный стандарт, учебная программа, воспитание, лингвистическая концепция, дидактика.

Abstract. The article discusses the issues of creating and improving didactic materials in textbooks of the native language for primary school.

Key words: textbook, linguistic concept, speech, linguodidactics, State educational standard, curriculum, education, linguistic concept, didactics.

 

Boshlangʻich ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, oʻquvchilarning bilish faolligini oshirish bevosita foydalaniladigan didaktik materiallar mazmuni va tuzilishiga bogʻliq.

V.V.Kraevskiy “didaktik materiali” tushunchasini nazariy jihatdan tahlil qilishga alohida ahamiyat qaratadi. U didaktik materialni ma’lumot mazmunining eng soʻnggi darajasi, didaktik loyihalashning eng keyingi bosqichi sifatida sharhlaydi, xususan, “Didaktik material oʻquv kursining (bu yerda oʻquv predmeti koʻzda tutilgan) elementi boʻlib, ta’limni loyihalash faoliyatining vositasi va tarkibiy qismi funksiyalarini bajaradi”.

V.V.Krayevskiyning yozishicha, didaktik material oʻquv kursining tarkibiy qismi boʻlib, unda pedagogik faoliyatning me’yoriy sohasi aks etadi. Didaktik material oʻqitish faoliyatining ikki xil nuqtayi nazarini yoritib, ikki xil ish bajaradi: ta’lim vositasi; oʻqitish faoliyati loyihasi.

Didaktik materiallar - bu biror bir koʻrinishda ifodalangan bilimni taqdim qilishdir. Umumiy qilib didaktik materiallar deganda, bilish jarayonida pedagogik jihatdan ishlov berilgan va tizimga solingan maqsadli vazifalar toʻplamini tushunish mumkin.

Boshlangʻich ta’limga oid didaktik materialning ta’lim jarayoniga qadar boʻlgan holati darslik muallifining pedagogik layoqatiga, uning ta’lim jarayoni mohiyatini bilishiga, ma’lumot mazmuniga pedagogik ishlov berish va didaktik loyihalash sohasidagi mahoratiga bogʻliq.

Boshlangʻich ta’limga taalluqli didaktik materialning ikkilamchi loyihalari dars loyihasi, koʻrgazmali qurollar (tabiiy materiallar, illyustrastiya, chizma, audio va video materiallar), oʻquv topshiriqlari tizimi (test topshiriqlar, oʻyin topshiriqlari, tarqatma materiallar toʻplamlari)dan iborat boʻlib, ularga pedagogik jihatdan ishlov berilib, darslikdagi mavjud holatdan yangi holatga oʻtkaziladi. Didaktik materiallar tuzilmasini biz quyidagi sxema boʻyicha ifodaladik:

 

Boshlangʻich ta’lim didaktik materialini umumlashtirish, umumiy qoida va qonuniyatlarga koʻra alohida misol, topshiriqlar asosida oydinlashtirish mualliflarning tajriba va mahoratlariga bogʻliq.

Boshlangʻich ta’lim darsliklarining pedagogik ishlov berilgan eng kichik qismi didaktik material hisoblanadi. Didaktik material oʻquvchilarga moʻljallangan darsliklar, oʻquv qoʻllanmalari, kitoblar va boshqa materiallarda, oʻqituvchiga yordam beradigan metodik tavsiyalarda yoritiladi.

Bizningcha, didaktik materiallar muayyan oʻquv fani mazmunini yorituvchi va maqsadini ifodalovchi, oʻquvchilarning oʻzlashtirishi uchun moslashtirilgan bilimlar tizimidan iborat.

Oʻquv materiallari axborot manbasi boʻlib, boshlangʻich ta’lim jarayonini loyihalashda oʻquvchilar tomonidan oʻzlashtirishi uchun “moslashtiriladi”.

Boshlangʻich ta’lim oʻquv materiallari oʻqituvchining shaxsiy yondashuviga muvofiq loyihalandi va mazkur loyiha asosida oʻrganiladigan mavzular oʻquvchilarga ma’lum ketma-ketlikda uzatiladi.

Didaktik materiallarni loyihalash uni oʻrganish va mustahkamlash, takrorlash va amaliyotga tadbiq qilish, umumlashtirish va nazorat qilish jarayonlari bilan uzviy bogʻliq boʻlib ta’lim jarayonining samaradorligini taminlaydi.

Soʻnggi yillarda hamdoʻstlik mamalakatlari olimlari bilan bir qatorda oʻzbek olimlari ham darsliklar va oʻquv materiallari yaratish muammosini tadbiq etishga alohida e’tibor qarata boshladilar. Chunonchi, D.Shodiyev, R.Safarova, va M.Rixsiyevalar tomonidan umumiy oʻrta ta’lim maktablari darsliklarini tekshirish va baholash mezonlar, maktab darsliklarining yangi avlodiga qoʻyiladigan talablarni ishlab chiqish borasida amaliy harakatlar olib borilgan boʻlsa, M.Maxmudov ta’limni didaktik loyihalash tamoyillari, oʻquv materiali va uning turli shakllarini loyihalash muammosini tadbiq etishga oid ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirgan.

Yuqorida nomlari qayd etilgan mualliflar tomonidan didaktik materiallarni takomillashtirishning umumiy jihatlari borasida nazariy va amaliy ahamiyatga ega boʻlgan qarashlar ilgari surilgan boʻlsada, ayni vaqtga qadar boshlangʻich ta’lim oʻquv fanlari boʻyicha yaratilgan darsliklar didaktik materiallarini takomillashtirishning didaktik jihatlari tadqiq etilmagan.

Boshlangʻich ta’lim darsliklarida oʻz ifodasini topgan didaktik materialning asosiy hajmini DTS va oʻquv dasturlarida belgilangan me’yoriy bilimlar egallaydi.

Boshlangʻich ta’lim darsliklaridagi didaktik materiallarni takomillashtirishning samarali usullarini ishlab chiqish, uzluksiz ta’lim tizimi uchun oʻquv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasi, davlat ta’lim standarti, oʻquv dasturi, darslik hamda oʻquv materiali orasidagi muvofiqlikni ta’minlashga jiddiy e’tibor berish, ular orasidagi uzviylikni ta’minlash, shuningdek, yoʻl qoʻyilgan kamchiliklarni aniqlash va oʻz vaqtida bartaraf etish zarur.

Boshlangʻich ta’lim davlat ta’lim standarti oʻz mohiyatiga koʻra oʻquv dasturlari, darsliklar, qoʻllanmalar va boshqa hujjatlarni yaratish uchun asos boʻlib xizmat qiladi.

Ayni paytda DTS asosidagi oʻquv dasturlarini takomillashtirish, ulardagi oʻquv materiallari uchun belgilanayotgan yuklamani oʻrganib chiqish asosida darsliklardagi ortiqcha takrorlashlarni bartaraf etish hamda muqobil va raqobatbardosh darsliklarni yaratishga alohida e’tibor berilmoqda. Zero, yagona oʻquv darsligi asosida boshlangʻich ta’lim jarayonini tashkil etish oʻquvchilar, xususan, materiallarni oʻrta va past darajada oʻzlashtiradigan oʻquvchilar uchun jiddiy qiyinchilik tugʻdiradi. Oʻquvchini mustaqil bilim olish malakalar bilan qurollantirish zaruriyati oʻquv materiallarini didaktik jihatdan maxsus ravishda qayta ishlashni taqozo qiladi.

Darslikning didaktik tizimi vazifalari qat’iy belgilab berilmaydi, u oʻzgaruvchan, harakatchan boʻlib, ta’lim jarayonining dolzarbligi shuningdek, ta’lim turi, didaktik konstepstiya va oʻquv fani mazmuniga muvofiq tanlanadi. Darsliklarning funksional yuklamasini kamaytirish uning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishni talab etadi.

D.D.Zuyev maktab darsliklarini tarkibiy tuzilishi xususida fikr yuritar ekan, uning tarkibiy elementlari quyidagilar ekanligiga alohida urgʻu beradi:

1.            Matnlar: a) asosiy; b) qoʻshimcha; s) ilova.

2.            Matndan tashqari qismlar: a) oʻzlashtirish apparatini tashkil etish; b) tasvirlar; s) yoʻnaltiruvchi apparat.

Muallifning fikricha, darsliklarning tarkibiy qismlari bir-biriga oʻzaro muvofiq holda tanlanadi.

V.G.Beylinson oʻz izlanishlarida darsliklar oʻquv materiallarini loyihalash masalasini tadqiq etar ekan, unda yoʻnaltiruvchi apparatning alohida oʻrin tutishi borasida soʻz yuritadi. Muallifning fikricha, yoʻnaltiruvchi apparat quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: 1) kirish; 2) mundarija, 3) boblarga ajratish; 4) shartli belgilar; 5) koʻrsatkichlar; 6) bibliografiya; 7) kolontitul (sahifa tepasidagi mavzu nomi).

Oʻquvchilarni darsliklar bilan mustaqil ishlashga yoʻnaltirishda va didaktik materialni talab darajasida oʻzlashtirishlarini ta’minlashda yoʻnaltiruvchi apparatning tarkibiy tuzilmasidan oʻrin olgan materiallar oʻziga xos ahamiyat kasb etadi.

V.V.Davidov oʻquv materialini tashkil etgan tushunchalar tizimini shakllantirish jarayoniga nisbatan quyidagi mantiqiy- psixologik talablarni qoʻyadi:

-  muayyan oʻquv fani yoki uning asosiy boʻlimlari tarkibiy tuzilishi bilan bogʻliq tushunchalarning oʻquvchilar tomonidan ularni keltirib chiqaruvchi moddiy sharoitlar mohiyatini tahlil etish yoʻli bilan oʻzlashtirilishi lozim;

-  umumiy va mavhum boʻlgan tushunchalarni oʻzlashtirish alohida va aniq tushunchalar bilan tanishishdan avval amalga oshirilishi kerak;

-  u yoki bu tushunchaning moddiy manbalarni oʻrganishda oʻquvchilar mazkur tushunchaning obyekti, mazmuni va tarkibiy tuzilishini belgilab beruvchi genetik, boshlangʻich hamda umumiy bogʻlanishlarni topa olishlari zarur;

-  mazkur aloqalar predmet-grafikli yoki belgili modellar vositasida amalga oshiriladi;

-  oʻquvchilar shunday predmetli harakatni vujudga keltirishlari kerakki, uning vositasida oʻquv materiallarida oʻz aksini topgan obyekt mohiyatini yorituvchi muhim aloqalarni aniqlash va xossalarini oʻrganishi zarur;

-  oʻquvchilar predmetli harakatlarni bajarishdan asta-sekin aqliy faoliyatni bajarishga kirishishlari lozim. Demak, oʻquvchilar boshlangʻich ta’lim darsliklaridagi oʻquv materiallari asosini tashkil etgan tushunchalarni ma’lum ketma-ketlik va izchillikda oʻzlashtirishlari, ular orasidagi aloqa va munosabatlarni modellarda aks ettira olishlari ular tomonidan fan asoslarini chuqur egallashlari uchun sharoit yaratadi. Darsliklarida ushbu faoliyatni amalga oshirishga doir mashqlar oʻz ifodasini topishi zarur. Ta’lim berish jarayoni intellektual faoliyat va mantiqiy munosabatlarning yuzaga kelishiga toʻla zamin yaratmaydi. Oʻzlashtirilayotgan material oʻquvchi uchun shaxsiy ma’no kasb etadi. Ya’ni, ta’lim bir xil sharoitda berilsada, oʻquvchilar tomonidan bilimlarni oʻzlashtirish turlicha boʻlishi mumkin. Shunga qaramay tadqiqot qilish maqsadida oʻquv materialini loyihalashda ushbu muammoni hal etish va ta’lim berishning qulay usullarini qoʻllash ijobiy natijalar beradi.

Didaktikaning psixologik xususiyati, oʻquv materialining tarkibiy tuzilishini didaktik jihatdan tahlil qilish asosida yoritib beriladi. Bunday tahlil natijasida oʻquvchilarda bilim olishga nisbatan qiziqish yuzaga keladi, shu bois oʻquv materialining tuzilishiga alohida e’tibor berish zarur. Foydalanilgan adabiyotlar

1. Ashrapova T., Odilova M. Boshlangʻich sinflarda ona tili oʻqitish metodikasi. -Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1984.-B.236.

2.Ahmedova N. Boshlangʻich sinflarda nutq oʻstirish usullari. (Ta'lim jarayonida nutq madaniyatini shakllantirish masalalari). -Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1999.-B.128.

3.                       Boshlangʻich ta'lim. Umumiy oʻrta ta'limning Davlat ta'lim standarti va oʻquv dasturi. Ta'lim taraqqiyoti. Oʻzbekiston Respublikasi Xalq Ta'lim Vazirligi axborotnomasi 7-maxsus son. - Toshkent: “Sharq”, 1999. –B. 479. 

4.                       Fuzayilov S., Xudoyberganova M. - Ona tili 3-sinf darslik, 5-nashri. - Toshkent: “Oʻqituvchi”, 2019. –B 160.

 

TAQQOSLASHGA DOIR TOPSHIRIQLAR USTIDA ISHLASH TEXNOLOGIYASI

M.M.Qosimova, BuxDU katta oʻqituvchisi

F.F.Qosimov, BuxDU tayanch doktoranti

 

Bunday turdagi ijodiy topshiriqlar boshlangʻich sinf matematika darsliklarida koʻplab uchraydi.

Bunday topshiriqlarni tuzilishi va mazmuniga koʻra quyidagi turlarga ajratish maqsadga muvofiq:

1.    Tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun sonlarni toʻgʻri topishga doir topshiriqlar.

2.    Tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun amal ishoralarini toʻgʻri topishga doir topshiriqlar.

3.    Tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun qavslarni toʻgʻri qoʻyishga doir topshiriqlar.

4.    Son, ifodalarni taqqoslashga doir topshiriqlar.

5.    Tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun sonlar, amal ishoralari, qavslarni toʻgʻri tanlashga doir topshiriqlar. Boshlangʻich sinf oʻquvchisi «darchali» misol-topshiriqlarni bajarar ekan, ular «darcha» oʻrniga son yoki amal ishoralarni ongli tanlab qoʻyib, topshiriqning yechimini izlaydi. Bunday topshiriqlar ham oʻquvchi tafakkurining oʻsishiga katta hissa qoʻshadi. Chunki oʻquvchi, oʻrinli son yoki amalni oʻylab, fikrlab, tenglik yoki tengsizlikka qoʻyib, tegishli xulosa chiqaradi. Bu bilan oʻquvchi mantiqiy tafakkurni ishga soladi. Shu jihatdan koʻpchilik oʻquvchilar bunday topshiriqlarni qiziqish bilan bajaradilar.

Boshlangʻich sinf matematika darsliklari mualliflari tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun sonlarni toʻgʻri tanlashga doir topshiriqlarni turlicha ifodalashga harakat qilishgan. «Boʻsh katakni toʻldiring!», «Kerakli sonlarni qoʻying!», ««Darchalar»ni toʻldiring», «Tushirib qoldirilgan sonlarni qoʻying», «Boʻsh joylarni toʻldirib koʻchiring!», «Shunday sonlarni tanlab olingki, tengliklar, tengsizliklar toʻgʻri boʻlsin» kabi mazmundagi oʻquv topshiriqlarning barchasida tenglik va tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun sonlarni toʻgʻri maqsadga muvofiq holda tanlash masalasi qoʻyiladi.

Quyida shu topshiriqlarning mukammalroq koʻrinishi hisoblangan tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun sonlar, amal ishoralari, qavslarni toʻgʻri tanlashga doir topshiriqlar ustida ishlash masalasini qarab chiqamiz.

Bunday topshiriqlar yuqorida qayd etilgan 1-,2-,3-guruh topshiriqlarning umumlashgan koʻrinishidir. Bunday guruh topshiriqlari qatoriga tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun a) sonlar, amal ishoralarni; b) sonlar va qavslarni; v) amal ishoralari va qavslarni; g) sonlar, amal ishoralari, qavslarni toʻgʻri tanlashga doir topshiriqlarni kiritish mumkin.

Topshiriqlarning bunday koʻrinishlari boshlangʻich sinf matematika darsligida nihoyatda oz uchraydi. Oʻquvchilarni bunday topshiriqlarni bajarishga oʻrgatish natijasida ularda mustaqil fikr yuritish koʻnikmasi tarkib topadi. Oʻquvchida sezgirlik, sabr-matonat, maqsad sari intilishlik, qat’iylik kabi xislatlar tarbiyalanadi.

I sinfning oxirgi choragida oʻquvchilarni amal ishoralari (+ yoki -) va sonlarni tanlab qoʻyishi natijasida toʻgʻri sonli tenglikni hosil qilishga doir topshiriqlarni bajarishga oʻrgatish orqali oʻquvchilarning ijodiy faoliyatini oʻstirish mumkin.

Topshiriq: Yozuvlar toʻgʻri boʻlishi uchun «+» yoki «-» ishorasini va tushib qolgan sonni topib qoʻying.

                              20……=30                   12……=12

                              15……=10                   ……18=18

Bunday topshiriq oʻquvchi tafakkurini oʻstirishga qaratilgan ijodiy mazmundagi topshiriq boʻlib, uni bajarishda oʻquvchidan ancha bilim va mahorat talab qilinadi. Oʻquvchi tenglik toʻgʻri boʻlishi uchun «boʻsh katakcha»ga mos keluvchi sonni va nuqtalar oʻrniga toʻgʻri keluvchi amalni tanlay bilishi kerak.

Albatta bunday koʻrinishdagi topshiriqlarni bajarish boʻyicha oʻquvchilarda tenglik toʻgʻri boʻlishi uchun sonlarni toʻgʻri tanlay bilishga hamda tenglik toʻgʻri boʻlishi uchun amal ishoralarini toʻgʻri tanlash koʻnikmasi shakllangan boʻlishi kerak. Oʻquvchi topshiriqni bajarar ekan, u ikki xil mulohaza yuritishi mumkin: a) dastlab «daricha» oʻrniga son tanlab, (masalan, 10 soni) soʻngra amal ishorasini (qoʻshishni) qoʻyadi; b) dastlab amal ishorasi (masalan, qoʻshish)ni tanlab, soʻngra unga mos keluvchi «daricha» oʻrnidagi son (10)ni topadi. Topshiriqni bajarishda qiynalgan oʻquvchiga oʻqituvchi son yoki amal tanlashga yordam berishi lozim.

Ikkinchi sinfda bunday mazmundagi topshiriqlarni 100 ichidagi sonlar ustida «qoʻshish» yoki «ayirish»; «koʻpaytirish» yoki «boʻlish» amallari ishtirokida bajarish oʻquvchining ijodiy mazmundagi topshiriqlarni mustahkamroq oʻrganib olishlariga imkoniyat beradi. Shuningdek ikkinchi sinf oʻquvchilariga tenglik yoki tengsizliklar hosil boʻlishi uchun nuqtalar oʻrniga biror arifmetik amalni hamda qavslarni oʻrinli qoʻyishga doir topshiriqlarni bajarishni tavsiya qilish oʻquvchi biluv faoliyatining shakllanishiga muhim vosita hisoblanadi. Bunday topshiriq namunalarini keltiramiz: Nuqtalar oʻrniga mos keluvchi amal ishorasini va qavslarni shunday topib qoʻyingki, tenglik toʻgʻri boʻlsin:

a)   12…8…3=1  v) 8…9…3=24

b)  15…3…2=10             g) 18…2…0=0

Albatta bunday topshiriqlarni tuzish jarayonida oʻqituvchi oddiydan murakkabga, osondan qiyinga qarab borish talabiga qat’iy rioya qilishi maqsadga muvofiq. Dastlab arifmetik amallarni tanlashda oʻqituvchi tavsiyasiga koʻra «qoʻshish» yoki «ayirish»; «koʻpaytirish» yoki «boʻlish»; ishoralarni qoʻllash kerakligi aytiladi. Keyinchalik oʻquvchiga amallarni tanlash mustaqil ravishda topshiriladi.

Bunday ijodiy mazmundagi topshiriqlar oʻquvchi tafakkurini oʻstirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Qizigʻi shundaki, amal ishoralari va qavslarni turlicha qoʻllab, bir necha variantli toʻgʻri tengliklarni hosil qilish mumkin.

Yuqorida keltirilgan b) misolning turli yechimini koʻraylik:

1-variant: (15:3)∙2=10

2-variant: 15-(3+2)=10

3-,4-sinflar matematika darslarida tenglik, tengsizliklar toʻgʻri boʻlishi uchun sonlar, amal ishoralari, qavslarni oʻrinli tanlashga doir topshiriqlarning yuqorida keltirilgan barcha koʻrinishlaridan foydalanish mumkin. Bu esa oʻqituvchiga bunday mazmundagi topshiriqlarni tuzish va ular ustida ishlash yuzasidan ancha mas’uliyatli vazifani hal qilishni taqozo qiladi.

Quyida shunday koʻrinishdagi topshiriqlar namunalarini keltiramiz:

T.r	Topshiriq koʻrinishi	Qaysi koʻrinishga mansub	Topshiriq yechimi
	320…10…22=10	Amal ishoralari, qavslarni oʻrinli qoʻyib toʻgʻri tenglik hosil qilishga	a) (320:10)-22=10
		doir topshiriq	b) 320:(10+22)=10
	……120…2=100	Son va amal ishoralarini toʻgʻri tanlab, toʻgʻri tenglik hosil qilishga doir topshiriq	a)   40+120:2=100 b)  340-120∙2=100 v) 218-120+2=100 g) 222-120-2=100
	20+…-8=24	Son va qavslarni toʻgʻri tanlab, toʻgʻri tengliklar hosil qilishga doir topshiriq	a)   (20+12)-8=24 b)  20+(12-8)=24
	160-…+20=120		a)   (160-60)+20=120 b)  160-(20+20)=120
	……2…20=5	Son, amal ishorasi va qavslarni toʻgʻri tanlab toʻgʻri tengliklar hosil qilishga doir topshiriqlar	a)   200:(2∙20)=5 b)  (50∙2):20=5 v) (27-2)-20=5 g) 27-(2+20)=5

 

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, boshlangʻich sinflarda oʻquvchilarni taqqoslashga doir topshiriqlar bilan tanishtirish orqali oʻquvchilarning oʻrganilayotgan mavzularga doir bilim, malakalari mustahkamlanib, ularda ijodiy faoliyat tarkib topadi.

 

ПЕДАГОГИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЎҚИТУВЧИ ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ

М.А. Жумаева,

 БухДУ 3-босқич таянч докторанти

 

Аннотация. Ушбу мақолада олий таълим муассасаларида ўқитиладиган педагогика фанининг ўқитувчи инновацион фаолиятини ривожлантиришдаги ўрни кўрсатиб берилган. Шунингдек, инновацион педагогик фаолиятни ривожлантиришда интерфаол таълим методларининг аҳамияти изоҳланган.

Аннотация. В статье показана роль педагогики в развитии инновационной педагогической деятельности в высшей школе. Объясняется важность интерактивных методов обучения в развитии инновационной педагогической деятельности.

Annotation. This article shows the role of pedagogy in the development of innovative teaching activities in higher education. The importance of interactive teaching methods in the development of innovative pedagogical activities is also explained.

Таянч сўз ва иборалар: таълим, тарбия, дарс, педагогика, инновация, педагогик фаолият, интерфаол методлар, ўқитиш жараёни, замонавий педагогик технологиялар, ўқитувчининг инновацион фаолияти.

 

2020 йил 23 сентябрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонун ёш авлодни тарбиялашнинг асосий истиқбол ва йўналишларини белгилаб берди. Унда қўйилган асосий масалалардан бири таълим-тарбия жараёнига замонавий педагогик технологияларни қўллаш ҳисобланади. Дарҳақиқат, замонавий педагогик технологиялар таълим жараёнини унумдорлигини оширади, ўқувчиларнинг мустақил фикрлаш жараёнини шакллантиради, ўқувчиларда билимга эҳтиёж ва қизиқишни оширади, билимларни мустаҳкам ўзлаштириш, улардан амалиётда эркин фойдаланиш кўникма ва малакаларини шакллантиради.

Педагогик технологияга асосланган таълим жараёнида ўқитувчи ва талаба фаолияти доираси аниқ белгиланади, таълимни ташкил этишнинг аниқ технологияси кўрсатилади. Ушбу ишларнинг барчаси педагогик фаолиятда бажарилади. Педагогик фаолиятга тайёргарлик даражасини таъминлашда эса олий таълим муассасаларида ўқитиладиган педагогика фанининг зиммасига тушади. Шу маънода ўқитувчининг инновацион фаолиятга йўналтиришда илғор педагогик технологияларни амалда жорий этиш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Таълимда технологик ёндашув педагогик жараёнга фаол таъсир этувчи ва унинг самарадорлигини, бир бутунлигини ва муваффақиятини белгилаб берувчи омиллардан ҳисобланади.

Педагогика дарсларида педагогик технологияларни қўллаш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки педагогика фанини ўқитиш жараёнида талабаларнинг барча ижобий сифатлари, ақлий ривожланишини таъминлайди, талабаларни фаоллаштириш, мустақил ишлашга ўргатиш, таълимнинг кейинги босқичларида ҳам талабаларнинг таълим жараёнининг фаол субъектларига айланишларида муҳим аҳамият касб этади. 

Ҳозирги кунда таълим жараёнига инновацион технологиялар ва интерфаол усулларни қўллашга қизиқиш тобора кенг тус олмоқда. Бундай усулларни қўллаш таълим самарадорлиги ва таъсирчанлигини оширади, ўқувчиларда дарс мазмунини теран англаш кўникмасини шакллантиради.

Педагогик таълимда педагогик технологияларга асосланиш ва инновацияларга интилиш, талабаларни фаоллаштиришга қаратилган турли интерфаол услублардан фойдаланиш таълим мақсадини самарали амалга оширишга ёрдам беради.Интерфаол таълим усули – ҳар бир ўқитувчи томонидан мавжуд воситалар ва ўз имкониятлари даражасида амалга оширилади. Бунда ҳар бир талаба ўз мотивлари ва интеллектуал даражасига мувофиқ равишда турли даражада ўзлаштиради.

Интерфаол таълим технологияси – ҳар бир ўқитувчи барча талабалар кўзда тутилганидек, ўзлаштирадиган машғулот олиб боришни таъминлайди. Бунда ҳар бир талаба интеллектуал даражасига эга ҳолда машғулотни олдиндан кўзда тутилган даражада ўзлаштиради.

Интерфаол машғулотларни амалда қўллаш бўйича айрим тажрибаларни ўрганиш асосида бу машғулотларнинг сифат ва самарадорлигини оширишга таъсир этувчи муҳим омил бу инновацион педагогик фаолиятдир. 

Таълим жараёнини инновацион усуллардан фойдаланиб ташкил этиш учун, аввало дарснинг режаси ва лойиҳаси аниқ ишлаб чиқилиши зарур.

Дарс лойиҳасини тузишда ўқитувчи ўзининг иш шакллари ва талабаларнинг кўникмани эгаллаш жараёнидаги ишлари доирасини аниқ белгилаб олиши лозим.

Шунингдек, у қандай ўқитиш усулларидан фойдаланиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Фаол танлашда кўпроқ интерфаол усулларга эътиборни қаратиш таълим самарадорлигини оширади.

Интерфаол усулларнинг барчасида ҳам ўқитувчи ва талаба фаолияти ўртасидаги ҳамкорлик, талабанинг таълим жараёнидаги фаол ҳаракати кўзда тутилади. Масалан, бирор бир мавзуни ўргатишда уни моделлаштириш қисмида ўқитувчи талабаларга моделни намойиш қилиш олдида “Ақлий ҳужум” усулидан фойдаланиши мумкин. Яъни ўқувчилар қўйилган муаммони қандай тушунишлари ва кўникмани қандай эгаллашлари мумкинлиги улардан сўралиб, уларнинг фикрлари умумлаштирилади. Бунда талабалар фикри мутлақо танқид қилинмайди.

Амалий бошқарув қисмида ўқитувчи “Бир-бирига ўргатиш” усулидан фойдаланиши мумкин. Бу усул дарсни юқори савияда ташкил этишга имконият яратиб, ўқувчилрнинг ўз фаолиятини танқидий назорат қилиш ва хатоларни бартараф этишга ўргатади. Уни қўллаш қуйидагича:

Гурух биринчи ва иккинчи ҳамкор қисмларга бўлинади.

Дарсни ўтиш усулидан фойдаланиб биринчи ҳамкор иккинчисига, иккинчи ҳамкор эса биринчисига ўйин қоидасининг қисмларини ўргатади.

Ўқитувчи хоҳловчиларга таълим усуллари воситасида машқ қисмларини аввал тушунтиради кейин кўрсатади. Талабалар ўқитувчи айтган ва кўрсатганларини такрорлайди ва бажаради.

Ўқитувчи аудиторияни назорат қилиш учун ўзига ихтиёрий 2 нафар ҳамкорни танлайди. Ўқитувчи ўз ҳамкорларига ўрганилаётган машқни босқичма-босқич бажартириб кўради. Тушунмаганларини тушуниб ўрганишларига ёрдам беради.

Ўқитувчи аудиториядаги ҳамкорларга биринчи қисмни бир-бирларига ўргатишлари ва бажаришларини айтади. Уларни ҳаракатларини назорат қилиб, камчиликларни бартараф этишга ёрдамлашади. Шундан кейингина навбатдаги босқичга ўтилади. Ўқитувчининг ҳамкорлари эса аудиторияни назорат қилишда ўқитувчига ёрдамлашади.

Бу иш усули дарснинг бошқа қисмларини ҳам бажаришда давом этади. Бу талабаларни бирбирига ва ўзига талабчан бўлишга, хатоларни ўз вақтида бартараф этишга, ишни танқидий баҳолай билишга ўргатади.

Тушунчаларни текширишда ўқитувчи турли интерфаол усуллар (“Бумеранг”,“Чархпалак”, “Ақл чархи” ва бошқалар)дан фойдаланиши мумкин. Масалан, “Чархпалак” усули. Талабалар гуруҳларга бўлинади ва уларга топшириқлар ёзилган варақа тарқатилади.

Талабалар топшириқни бажарганларидан кейин уларнинг ишлари гуруҳдаги бошқа талабаларга тарқатилади. Улар тегишли ўзгартиришлар киритганларидан кейин яна бошқа талабаларга берилади ва шу тарзда талабаларнинг ҳар бирининг иши гуруҳдаги барча талабалар қўлидан ўтади ва охири ўзига қайтади. Ҳар бирлари ўзлари нуқтаи назаридан ишга ўзгартиришлар киритишлари мумкин. Кейин ўқитувчи тўғри жавобни кўрсатади. Бу усулда талабалар ижодий фикрлашга, ўз фикрларини эркин баён этишга ва ўз камчиликларини билиш имкониятига эга бўлади.

Бундай усуллар талабада билимга иштиёқ уйғотади. Талаба дарсларга пухта ҳозирлик кўришга интилади. Хулоса қилиб айтганда, интерфаол усуллар дарснинг қизиқарлилиги ва таъсирчанлигини оширади, талабаларни таълим жараёнининг фаол субъектларига айлантиради.

Ўқитувчини эса инновацион фаолият юритишга ундайди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. ЎРҚ-637-сон. 23.09.2020. –

Т.: 2020. – 75 б. //https://lex.uz/docs/5013007

2.     Мавлонова Р., Тўраева О., Холиқбердиев К. Педагогика. Т.: “Ўқитувчи”, 2011. - 117 б.

3.     Оlimov Sh. Sh., Durdiyev D.Q. Pedagogik texnologiya. – Buxoro: “Sadriddin Salim Buxoriy” Durdona nashryoti, 2019. – 184 b.

4.     Олимов Ш.Ш., Ҳасанова З.Д. Педагогик технологияларни ўқув – тарбия жараёнига қўллаш. –T.: «Fanvatexnologiya», 2014. - 184 бет.

 

OʻQISH DARSLARINI TASHKIL ETISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN

FOYDALANISHNING SHAKLLARI

N.B.Adizova, BuxDU katta oʻqituvchisi 

H.Xudoyberdiyeva, BuxDU talabasi 

 

Annotatsiya: Usbu maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yoshi, saviyasi va bilimni qabul qila olish qobiliyatlarini hisobga olgan holda dars mashgʻulotlarini tashkil qilish, oʻqitish prinsiplari va metodlariga qat'iy amal qilish ta’kidlab oʻtilgan.

Kalit soʻzlar: ona tili, soʻz, mashq, ta’lim, tarbiya, tizim, muammo, faol, umumlashtirish, mustahkamlash, noan’anaviy, interfaol, innovatsion, usul, konferensiya, dars, badiiy adabiyot, multimedia, 

Аннотация. Нами в этой статье было отмечено, что при организации урока занятия, строгое соблюдение полиграфической техники и методики обучения с учетом возраста, уровня и способностей учеников начальной школы к получению знаний.

Ключевые слова: родной язык, лексика, упражнение, образование, тренировка, система, проблема, активный, обобщение, подкрепление, нетрадиционный, интерактивный, инновационный, метод, конференция, урок, художественная литература, мультимедиа.

Annotation. Us in this article, it was noted that the organization of lesson classes, strict adherence to the printing techniques and techniques of teaching, taking into account the age, level and ability of Primary School students to receive knowledge.

Key words: native language, vocabulary, exercise, education, training, system, problem, active, generalization, reinforcement, unconventional, interactive, innovative, method, conference, lesson, fiction, multimedia.

 

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarini oʻqitishda oʻquvchilarning dunyoqarashini kengaytirish, bilimlarni keng va oson oʻzlashtirish maqsadida pedagogik texnologiyalarning usul, vosita va shakllarini toʻgʻri tanlab, ulardan foydalanish muhim sanaladi. Oʻqish darslarini tashkil etishda pedagogik texnologiyalarning koʻpgina metodlaridan foydalaniladi.

Bola hayotida bogʻchadan soʻng maktabning dastlabki davrlari muhim oʻrin tutadi. Shu bois boshlangʻich ta’lim davri ta’lim jarayonidagi eng mas’uliyatli davrdir. Bu paytda bolaning savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakl- lanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi.

Bolaning oʻquv faoliyatini rivojlantirishda turli oʻyinlardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar oʻyin orqali oʻz bilimlarini mukammallashtiradilar va uni chuqur oʻzlashtiradilar. Shu jihatdan qaraganda, ta’lim jarayonida qoʻllanadigan didaktik oʻyinlarning roli beqiyosdir. Didaktik oʻyinlar ta’lim jarayoni samaradorligini oshiradi, ta’lim jarayonida oʻquvchilar faolligini, oʻqish motivlarini rivojlantiradi. Oʻqish motivlari ta’lim jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etishda ham muhim oʻrin tutadi.

Didaktik oʻyinlar boshlangʻich sinflarda ta’limning samarali borishiga oʻquvchilarning oʻquv-bilish faoliyatini muvaffaqiyatli boshqarishga ham katta yordam beradi, ya’ni didaktik oʻyinlar vositasida nazariy bilimlar oson egallanadi, oʻquvchilarning bilim olishga qiziqishlari ortadi.

Hozirgi davrda pedagogik texnologiyalar asosida ta’limni tashkil etishga katta e’tibor qaratilmoqda.

Pedagogik texnologiya oʻquvchilar qobiliyati, imkoniyati va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ta’lim shakllarini amalga oshirish uchun koʻzlangan natijaga erishishda eng qulay yoʻl va usullarni tanlash va ishlab chiqish mahorati ekan, u haqiqatdan ham ta’lim jarayoni unumdorligini oshiradi, oʻquvchilarning mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, oʻquvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam oʻzlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish koʻnikma va malakalarini shakllantiradi.

Pedagogik texnologiyada ta’lim jarayonining maqsadini belgilash muhim boʻlib, u rejalashtirilgan natijalarni kafolatlashi lozim. Shuning uchun ham oʻqituvchilar maqsadni aniq belgilashga alohida e’tibor qaratishlari zarur. Har bir oʻqituvchi avvalo oʻzi oʻqitadigan oʻquv predmeti va har bir oʻtiladigan darsi maqsadini aniq belgilashi kerak.

Shuni ta’kidlash lozimki, belgilangan maqsad asosida oʻtkaziladigan didaktik jarayonning aniq loyihasi ishlab chiqilsa, uni amalga oshirish osonlashadi.

Didaktik jarayonning samarali oʻtishida motivlar muhim oʻrin tutadi. Chunki qiziqib, aniq maqsad asosida egallangan bilimlargina samarali boʻladi.

Motiv kishini biror ish-harakatni bajarishga undovchi da’vat, turtki. Shunday ekan, muallimlar bolada oʻqish motivlarini hosil qilishga intilishlari va uni oʻstirishlari kerak. Motivlar oʻquvchilarni bilim, koʻnikma va malakalarni oson egallashlariga yordam beradi.

Boshlangʻich sinf oʻqituvchilarining har bir darsni tashkil etish uchun turli didaktik oʻyinlardan foydalanishlari yaxshi samara beradi.

Ayniqsa boshlangʻich ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda darslarni qiziqarli olib borish natijasida oʻquvchilarni darsga jalb etish samarali boʻladi. Shunday darslarda bolalar diqqati toʻliq jalb etiladi, xotirasi yaxshi ishlaydi. Motivlar oʻquvchilarning bilimlarini chuqur egallashlariga yordam beradi. Shuning uchun ham boshlangʻich sinf oʻqituvchilari ta’lim jarayonini qiziqarli motivlar asosida tashkil etishga e’tibor qaratishlari zarur.

Masalan, «Davom ettir» oʻyini: oʻqituvchi matn mazmunini hikoya qilishni boshlaydi, bir oʻquvchi uni davom ettiradi. Shu taxlitda barcha oʻquvchilarni matn hikoyasiga qatnashtirish mumkin.

«Zanjir» oʻyini: matndagi bir necha soʻzlar vositasida bu oʻyinni oʻynash mumkin. Oʻqituvchi boshlab bir soʻz aytadi, soʻzning tugagan harfidan boshlanadigan soʻzni bir oʻquvchi aytadi, shu taxlitda hamma oʻquvchilarni oʻyinga qatnashtirish mumkin.

«Tez javob»: oʻqituvchi yoki boshlovchi oʻquvchilar qatori oralab yurib, oʻquvchilardan birini turgʻizadi va biror tur nomini aytadi. Oʻquvchi shu turga kimvchi soʻz topib aytishi lozim. Javob uchgacha sanaguncha aytilishi kerak. Javob berolmagan oʻquvchi oʻyindan chiqadi. Oʻyin toki bir oʻquvchi qolguncha davom ettiriladi. Bunday oʻyin davomida oʻquvchilarda hozirjavoblik, mustaqil fikrlash malakasi rivojlanib, atrof-muhitni sinchkovlik bilan kuzatishga oʻrganadi, atrofdagi sodir boʻladigan voqea va hodisalarga qiziqishi ortadi.

Bu oʻyindan dars davomida oʻtilgan mavzuga bogʻlab, darsning mustahkamlash qismida yoki dam olish daqiqalarida foydalanish mumkin.

Oʻqituvchi: «Hayvon». Oʻquvchi: «It».

Oʻqituvchi: «Oʻquv quroli».

Oʻquvchi: «Daftar».

Oʻqituvchi: «Sinf jihozi».

Oʻquvchi: «Xontaxta».

Oʻqituvchi: «Ertaklar».

Oʻquvchi: «Zumrad va Qimmat» va hakozo.

Shu kabi oʻyinlardan foydalanish orqali oʻqituvchi oʻquvchilarning oʻqish motivini rivojolantiradi va ularning dunyoqarashlarining rivojlanishiga ta'sir koʻrsatadi, oʻquvchilarda topqirlik, chaqqonlik, bilimdonlik kabi sifatlarni rivojlantiradi, xulqiga ta'sir koʻrsatadi.

Oʻquv-tarbiya jarayonlarini tashkil etishda ham an'anaviy usullardan farqli oʻlaroq, yangicha pedagogik yondashuvlarni oʻzlashtirish va ta'lim jarayonida qoʻllash zamon talabidir. Dars jarayonida yangicha muhitni shakllantirish, zamonaviy koʻrgazmalardan, interfaol metodlardan foydalanib mazmunli olib borish zarur.  Boshlangʻich sinf oʻquvchilari boshqarishga moyil, qiziquvchan, ta’sirchan boʻlganliklari uchun ham oʻqituvchidan oʻquvchilarning yosh xususiyatlariga mos boʻlgan, darsni oson oʻzlashtirishlarini, bilimlarni mustahkam oʻrganishni kafolatlaydigan metodlarni tanlashi va foydalanishi talab etiladi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.         Avliyoqulov N.X., Musayeva N. Pedagogik texnologiyalar. –Toshkent, 2008-yil.

2.         Avliyoqulov N.X. Zamonaviy oʻqitish texnologiyalari – Toshkent, 2001.

3.         Adizov B.R. Boshlangʻich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Ped.fan.dok. diss. -

T., 2003-yil

4.         Azizxoʻjayev N.N. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar (Reklama - rejalar). – Toshkent, 2002yil.

5.         Ibragimov R. Boshlangʻich maktab oʻquvchilarida bilish, faoliyatini shakllantirishning didaktik asoslari. Diss. -T., 2001-yil.

6.         Mallayev O. Yangi pedagogik texnologiyalar. -T. 2000-yil.

 

BUXOROGA BOSMAXONALARNING KIRIB KELISHI ONA TILI ADABIYOTIMIZNI TEXNOLOGIK RIVOJLANISH OMILI

A. E. Ashurova,

 Peshkoʻ tumani 4-son IDUM oʻqituvchisi

 E. D. Davlatovna

BuxDU, 1-bosqich doktoranti

 

Insoniyatning koʻp asrlik tarixidan ma’lumki, bosmaxonalar paydo boʻlguniga qadar kitoblar qoʻlda ya’ni xattotlar tomonidan yozilgan. Bitta kitobni yaratish uchun uzoq muddat talab qilinib, unga xattotdan tashqari muqovasoz, sahhof, lavvoh, charmsoz kabi koʻplab mutaxassislarning mehnati singgan. Tosh bosmaxonalar vujudga kelishi bilan kitob bosma holatda nashr etilib, varaqa, plakat, taklifnoma kabilar ham shu bosmaxonalarda bosilgan. Tarixiy tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, tosh bosmaxonalar Sharq mamlakatlaridan Turkiya (Usmoniylar saltanati ), Eron va Misrga nisbatan ilgari paydo boʻlib, Turkistonga ulardan 50 yillar keyin kirib kelgan. Xiva xonligiga litografiya (toshbosmaxona) 1874-yilda Erondan kirib kelgan. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II Feruz (1864-1910-yy) toshbosmaxonani Erondan sotib olgan va xonlikda minglab kitoblar chop etilishiga imkon yaratgan.^[3] Tadqiqotchi M.Z.Orziyevning yozishicha, Buxoro amirligida birinchi xususiy toshbosmaxonalar 1884-1886-yillarda tashkil etilib, mullo Muxsin, Mulla Ahmad, Hoji Azimboy kabi savdogar va sayyohlar tomonidan toshbosma Buxoroga keltirilgan. Keyinchalik, 1894-yilda Yangi Buxoro (Kogon)da Levin bosmaxonasi ochilgan boʻlsa, 1901-yilda Obidjon Mahmudov bosmaxonasi mavjud boʻlgan.^[4] Buxoro amirligida birinchi hukumat bosmaxonasi 1917-yil apreldagi amir manifestidan keyin ochilib, qisqa muddat ya’ni 1917-yil bahoridan 1918-yil mart oyi davomida (Kolesov voqeasi)ga qadar mavjud boʻlgan. Amirlik eski bogʻi oʻrnida mavjud boʻlgan ushbu bosmaxona 1920-yil kuziga qadar xaroba holatda boʻlib, BXSR hukumati uni ishga tushirish, zamonaviy texnika vositalari va mutaxassislar bilan ta’minlash choralarini koʻrgan. 

Bosmaxonani ishga tushirish uchun avvalo, unga harf teruvchi mutaxassislar, injener – texnik va slesarlar, tegishli asbob - uskunalar mavjud emasdi. Shu sababli hukumat 1921-yilning kuz oylarida

“Markaz”dan Turkistonga kelgan “Qizil Sharq” targʻibot poyezdida “Qizil Sharq” gazetasi kotibi va poyezdning harbiy boʻlim yoʻriqchisi M.K. Budailov, Habibullinlar zimmasiga Buxoroda bosmaxona, nashriyot va matbuot ishlarini yoʻlga qoʻyish vazifasini yuklagan. Tataristonning Magadshi uyezdidan boʻlgan, tatar tilidan tashqari oʻzbek, arab, rus, qirgʻiz tillarini ham yaxshigina egallagan M.K.Budailov 1-Qozon harf teruvchilar va bosmaxona xodimlari tayyorlash maktabini bitirgan edi. U oʻz holiga tashlab qoʻyilgan Buxoro amirligi bosmaxonasini asbob – uskunalar bilan ta’minlash, musulmon shrifti va harf teruvchilar; jurnalistlar olib kelishda jonbozlik koʻrsatdi. M.K.Budailov Buxoroda BXSRning birinchi davlat nashriyoti direktori boʻlib ishladi.^[5]

Ikkinchi turdagi dinam 20 ot kuchiga ega boʻlib, 174 amper, bir daqiqada 1320 oborotga ega ekanligi, shkivining uzunligi 400 mm, eni 200 mm ekanligi, narxi esa birinchisidan bir qadar arzon boʻlib, 4.500 rublni tashkil etishi ham koʻrsatilgan^[6]. Ushbu dinamlarning 50 foiz narxi oldindan toʻlanib, qolgani hujjatlarni rasmiylashtirish jarayonida “ Rus – Osiyo banki” orqali pul oʻtkazish yoʻli bilan toʻlanishiga tegishli ma’lumotlar, ushbu elektr texnikasi vositalari bilan tipolitografiyani elektron tipolitografiyaga aylantirishga qaratilgan munozaralar arxiv hujjatlaridn joy olgan. 

Hujjatlardan birida Buxoro bosmaxonasi tomonidan 260 amperli, 115 voltli dinam va uning shkivi, reostat, voltmetr – ampermetrlari bilan birga qabul qilib olinganligi koʻrsatilgan.^[7] Bizningcha toshbosmaxonani texnik jihatdan jihozlash ishlari oxiriga yetkazilmagan. Ushbu yangi elektr jihozlar birinchidan, qimmat boʻlgan, ikkinchidan, hukumat “ Rus – Osiyo banki” hisob raqamiga kerak boʻlgan mablagʻni oʻz vaqtida oʻtkaza olmagan, uchinchidan, texnik vositalar yetkazib berishda ishtirok etgan “ Umumiy elektr kompaniyasi”, “ Lediyev va Shukin” firmasi va uning vakili tadbirkor Malinovskiylar oʻrtasida toʻlov hamda qarzdorlik masalasida tortishuvlar, kelishmovchiliklar yuz bergan. Injener Malinovskiy oʻz hisobotida bosmaxona sotib olgan elektrotexnik jihozlar uchun jami; 28.426 rubl toʻlagani, 7 ming rubl qarzdorlik mavjudligini mutasaddilarga xabar qilgan.^[8]

BXSR yillarida nashriyot va bosmaxona ishini yoʻlga qoʻyishda Volgaboʻyi, Uraloldi, Turkiston ASSRdan toshbosmaxona asbob – uskunalari, musulmon shrifti, harf teruvchi va injener mutaxassislar kelishi 1921-1922-yillarda mutassil oshib borgan. Qozondagi (Tatariston) 1-sonli davlat shrifti tayyorlash korxonasiga BXSR hukumati murojaat qilganidan soʻng, 1921-yilning avgustida BXSRga 58 pud musulmon shrifti va harf teruvchilar yuborilgan: 1922-yilda 400 pud, oʻsha yilning oktabr oylari boshida yana 770 pud musulmon shriftini Buxoro hukumati qabul qilib olgan.^[9] Biroq musulmon shrifti, yangi elektr asbob-uskunalar bilan ishlay oladigon mutaxassislar yetarli emasdi. Toshbosmaxona asbobuskunalari ishlamay qolsa, ularni ta’mirlaydigon texnik xodimlar, slesarlar yetishmasdi. Texnika xavfsizligiga amal qilmaslik oqibatida ayrim xodimlar qoʻlidan ajralib qolganligi davriy matbuotda uchraydi.^[10] Shu sababli Tataristondan 13 ta (bazi manbalarda 14 ta) harf teruvchilar Buxoroga mutaxassis sifatida tashrif buyurishgan. Ular bosmaxona va nashriyot ishlariga kirishib ketgan boʻlsada, maosh pastligi, maishiy hayot ogʻirligi va turli yuqumli kasalliklar tufayli 1922-yilda Buxoroni tark etishgan. 13 nafar harf teruvchidan 5 nafari Buxoroda yuqumli kasalliklardan vafot etgan. 

Buxoroda yangi texnik vositalar bilan ta’minlangan bosmaxona va nashriyotda kitob, plakat, reklama e’lonlari, varaqa kabilar bosib chiqarish koʻpaydi. Ammo, bu respublika aholisining madaniy – ma’rifiy ehtiyojlarini toʻla qondira olmaganligi tufayli hukumat Qozon, Ufa, Orenburg kabi shaharlarda kitoblar 

Ma’lumki BXSR va Germaniya oʻrtasida savdo – sotiq, madaniy- ma’rifiy aloqalar 1920-yillarda rivojlangan edi. Ayniqsa, Germaniya oʻquv yurtlariga buxorolik yoshlarni oʻqish uchun yuborishga alohida e’tibor qaratilgandi. Buxorolik talabalar Germaniyadagi texnik yangiliklar bilan tanishib, “Texnika va biz” ruknida oʻzlarining “Koʻmak” jurnallarida maxsus maqolalar chop ettirdilar. Hukumat rahbarlari talabalar holidan xabar olish maqsadida Germaniyaga safarlar qilar ekanlar, 1922 –yilda shunday safarlardan birida ushbu davlatdan Buxoroga musulmoncha harf terish mashinasi va unga tegishli boʻlgan asbob – uskunalar hamda texnik vositalar ham olib kelishdi.^[11] Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Ernazarov.F.A. XIX- asr oxiri – XX-asr boshlarida Xiva xonligidagi madaniy hayot. Tarix fan. ilm. dar. olish uchun dis.avtoreferati. –Toshkent, 2005. –B .16. 

2.                       Orziyev M. Z. XIX- asr oxiri – XX asr birinchi choragida Buxoroda bosmaxona, nashriyot va matbuot ishi. Tarix fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. – Samarqand, 2020. – B. 12-13.

3.                       Rasulov A. Turkiston va Volgaboʻyi, Uraloldi xalqlari oʻrtasidagi munosabatlar. – T.

“Universitet,” 2005. – B.- 188- 189- 190-191.

BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA ARIFMETIK AMALLARNI

QOʻLLASHDA TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH METODIKASI

F. M. Qosimov, BuxDU dotsenti

M. F. Ibrohimova, BuxDU magistranti

 

Annotatsiya. Bu tezisda boshlangʻich sinf matematika darslarini online tashkil qilishda ta’lim texnogiyalardan foydalanish haqida ma’lumot keltirilgan hamda turli xil oʻyinlardan online foydalanish haqida koʻrsatmalar berilgan.

Kalit soʻzlar: integratsiya,matematika, arifmetika,charxpalak, boshlangʻich ta’lim.

Annotation. This thesis provides information on the use of educational technologies in the organization of online mathematics lessons in primary school, as well as instructions on the use of various games online.

Key words: integration, mathematics, arithmetic, diagram, primary education.

Аннотация. Этот тезис предоставляется в использовании технологий в создании классов математики стартового класса в Интернете и инструкциям показывать в Интернете использование различных игри.

Ключествые слова: интеграция, математика, aрифметик, диаграмма, начальное образование.

 

Hozirgi kunda boshlangʻich sinf oʻquvchilari uchun matematika darslarini tashkil qilganda oʻquvchilarning fanga qiziqishini orttirish muhim sanaladi. Koronavirus infeksiyasi tufayli joriy qilingan karantin sababli dars berish jarayonida koʻplab muammolar kelib chiqmoqda. Bu ayniqsa, arifmetik amallarni oʻrgatish bilan bogʻliq holda oʻqituvchilarga ma’lum qiyinchiliklar tugʻdirmoqda. Bunday sharoitda, bazi oʻquvchilar uyidagi insonlarning sogʻligini inobatga olinib, darsga online qatnashib kelmoqda. Oʻquvchilar uchun online maktab loyihasining oʻzi darslikni oʻzlashtirishi uchun yetarli emas. Ular qoʻshimcha topshiriqlarni bajarishlari kerak. Ammo ular jamoada oʻqimayotganliklari sababli oʻqishga qiziqishi kamayadi. Aynan shunday paytda matematika oʻqitish jarayonida ta’lim texnologiyalaridan foydalanish muhim sanaladi. Savol tugʻiladi? Qanday texnologiyalar samarali va qanday qilib online qoʻllash mumkin? 

"Charxpalak" metodi. "Charxpalak" texnologiyasidan oʻquv mashgʻulotlarining barcha turlarida, dars boshi va oxirida, biror boʻlim tugatilganidan keyin, oʻtilgan mavzularni oʻzlashtirganlik darajasini baholashda, takrorlash, mustahkamlash, oraliq va yakuniy nazoratlarni oʻtkazishda foydalanish mumkin. Mashgʻulotlarni yakka va guruh shaklida tashkil etsa boʻladi. Qolaversa, oʻz ichiga ogʻzaki va yozma ish shakllarini qamragan holda turli mazmun va xarakterga ega mavzularni oʻrganishda ham asqotadi. Ta’limiy oʻyin: “Boʻlakdan butun”.

Har bir guruhga boʻlaklangan mashina va koʻylak detallari tarqoq holda doskada beriladi. Oʻquvchilar oʻqituvchi tomonidan berilgan misollarni yechib, oʻz detallarini topib butun modelni yaratishlari kerak. Tez va aniq harakatlangan guruh oʻz modelini toʻliq xatosiz butun detallarini toʻplasa gʻolib hisoblanadi.

 Quyidagi topshiriqdagi boshqotirma boʻyicha soat sirti quyidagicha boʻlinganda har bir boʻlakdagi sonlar yigʻindisi bir xil, ya`ni 13 ga teng boʻladi:

Bu boshqotirma yechimini topishni oʻyin shaklida tashkil etish mumkin. Buning uchun oʻquvchilar 3 guruhga boʻlinib, har bir guruh oʻquvchilari oq qogʻozga soat chizib, uning sirtini 6 boʻlakka boʻladilar va sonlar yigʻindisi bir xilligi topiladi. Sardorlar oʻz ishlarini doskada namoyish etib, nechta oʻquvchi toʻgʻri bajarganligini aytadilar. Bu oʻyin «Kim tez topadi?» deb nomlanib, birinchi bajargan guruh ragʻbatlantiriladi.

1-sinf oʻquvchilari uchun bunday paytda matematik online oʻyinlar tashkil qilish maqul. Masalan, kompyuter texnologiyasidan foydalanib oʻyin dasturlarini tuzish va ularni telegram tarmogʻi orqali oʻquvchilar jamoasiga oʻynash yaxshi natija beradi. 1-sinf oʻquvchilari uchun quyidagi koʻrinishdagi topshiriqlarni berish muhim sanaladi:

Intensive arifmetika oʻyini. 20+35; 35+32; 43+12; 4+8; bunday koʻrinishdagi topshiriqlarni bajarish uchun oʻquvchilarga 30 soniya vaqt beriladi. Javob toʻgʻri berilsa oʻyin davom etaveradi. Bu oʻyin orqali oʻquvchilarning matematik tezkorligi oshib boradi.

Matematik musoboqa oʻyini. Bu oʻyinda oʻtilgan darslarga oid topshiriqlardan tuzilgan savollar beriladi. Musoboqa telegram tarmogʻida ma’lum bir vaqtda tashkil qilinadi. Oʻyin gʻolibi kunning matematika qiroli hisoblanadi. Oʻyin boshlanadigan vaqtda oʻqituvchi matematik topshiriqlarni telegram guruhiga tashlaydi. Oʻquvchilar esa topshiriqlarni bajarib, oʻqituvchining telegram tarmogʻiga tashlaydi. 1-boʻlib topshiriqlarni toʻgʻri bajargan oʻquvchi gʻolib sanaladi. Barcha oʻyin ishtirokchilari oʻyin yakunlangandan soʻng toʻgʻri javoblar va arifmetik misollarni yechish texnologiyasi telegram guruhiga tashlanib e’lon qilinadi. Gʻolib ham e’lon qilinadi va kunning matematika qiroli hisoblanadi.  1-Topshiriq. Misollarni yeching.

1) 3400+1200           2)8900-7500

3) (510-160)+(350-130)       4)(480+500)_(630-170)

2-topshiriq. Ifodani qiymatini toping: a)18:6+45:3-5*(91-89) b)64:8+9:9-63:7

3-topshiriq. Doʻkonda 1200 ta non keltirildi. Tushgacha olib kelingan 3 marta kam, tushdan keyin qolgan non sotildi. Tushdan keyin qancha non sotildi?

Berilgan topshiriqlar oʻquvchilar jamoasiga tashlanadi. Barcha     javoblar           qabul   qilingandan      keyin, oʻqituvchi misollarning yechish metodikasini toʻgʻri javoblarni telegram guruhida ma’lum qiladi. 

Hozirda boshlangʻich sinflarda ta’lim texnologiyalaridan foydalanishning            imkoniyati        kengayib bormoqda.       1-sinf oʻquvchilari        uchun misolni             “Klaster”         usulida yechish namunasini koʻrsatish, oʻquvchilarning bilim saviyasini yanada oshiradi. Masalan, 11 – 6 = 

1		8-5			4
vv2	6+3				2
3	7+1				6
4	4+2				8
5	9-7				9
6	2+2				3

“Toʻgʻrisini top oʻyini”. Bu oʻyinga koʻra oʻquvchilar misolni yechib toʻgʻri javobni topib, toʻgʻri chiziqqa qarata chiziq tortishlari kerak boʻladi. Bu oʻyinni arifmetik amallarning barcha turini oʻrganishda qoʻllash yaxshi samara beradi.

“Keyingisini top” oʻyini. Bu oʻyinning sharti shundan iboratki 1-yechilgan misolning javobi bilan boshlanuvchi misolni yechishi kerak. Oʻyin shu qoida orqali misollar tugaguniga qadar davom etadi. Bu oʻyinni tuzishda oʻqituvchi oldindan tayyorgarlik koʻradi. Taqdimot slaydi yoki oldindan tayyorlab kelingan material orqali oʻyinga start beriladi. Masalan:

 15-7= 24-6= 8+16= 18:2=  9*4=

Oʻquvchi 1-misolni yechadi 15-7=8; 8 bilan boshlanuvchi misolni yechadi 8+16=24 oʻyin shu tarzda davom etadi. Oʻyin oxirida birinchi boʻlib toʻgʻri bajargan oʻquvchi gʻolib sanaladi.

Boshlangʻich sinf matematika darslarida oʻyin mazmunidagi misollardan foydalanish oʻquvchini fanga qiziqishini yanada orttiradi. Oʻz ustida ishlash koʻnikmalarini shakllantiradi.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       F.Qosimov, M.Hakimova, N.Safarova. Boshlangʻich sinflarda algebra elementlarini oʻrgatish. – Buxoro: “Durdona” nashriyoti, 2015.

2.                       Ibrohimova M. Improving integration in teaching arithmetic practices in primary school matematics. Учённый ХХI Века ISSN 2020

3.                       M.Ibrohimova. Boshlangʻich sinf matematika   darslarini online           oʻtishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish. Oʻzbekistonda uchinchi renessans poydevorini mustahkamlashda yoshlarning oʻrni va roli 2020, 21-23бетлар.

 

 

BOSHLANGʻICH SINF ONA TILI DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN

FOYDALANISH

U.Sh. Togʻayeva, BuxDU doktoranti

G.N. Roziqova, BuxDU guruh talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada ona tili darslarida pedagogik texnologiyalarning qoʻllanilishi, ahamiyati yoritilgan. 

Kalit soʻzlar. axborot, texnologiya, pedagogik texnologiya, texnik vosita, didaktik vosita, pedagogik mahorat, axborotli vosita.

Annotation. This article describes the importance of the use of pedagogical technologies in the teaching of mother tongue.

Keys words: information, technology, pedagogical technology, technical tool, didactic tool, pedagogical skills, information tool.

Аннотация. В статье обсуждается важность использования педагогических технологий на уроках родного языка.

Ключевые слова: информация, технологии, педагогическая технология, технический инструмент, дидактический инструмент, педагогические навыки, информационный инструмент.

 

Bugungi kunda axborot texnologiyalari jamiyatimiz rivojlanishiga ta’sir etuvchi eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Hozirgi zamon axborotlashgan jamiyatning oʻziga xos xususiyati shundaki, axborot texnologiyalari barcha mavjud texnologiyalar, xususan yangi texnologiyalar orasida yetakchi oʻrin egallamoqda. 

Oʻquv mashgʻulotlarini yangi zamonaviy shakl va usullarda tashkil qilish, talabalarni dars jarayonida maqsadli boshqara olish, ayni kunda oʻqituvchilik faoliyatining bosh mezoni deb qaralmoqda. Ilgʻor pedagogik texnologiyaga asoslangan zamonaviy dars turlari va shakllarini qoʻllash, oʻquvchining ta’lim jarayonidagi oʻrnini belgilash, unga yangicha yondoshuvi, yangicha munosabatni ta’minlash, mazkur jarayonni mohirlik va idrok bilan boshqarish demakdir. Ona tili darslarida musobaqa darslarini oʻtkazishdan maqsad oʻquvchining til darsida olgan bilimlarini sinab koʻrish, oʻzaro munozara-muloqot jarayonida til imkoniyatlaridan foydalana bilish, nutqiy mahorat, tez va aniq fikrlash darajasini, muammoli vaziyatlardan chiqa olish malakasini baholashdan iboratdir. Samarali dars shakllaridan biri boʻlgan musobaqa darsi til mashgʻulotlarining qiziqarli oʻtishi va oʻquvchilarning faol ishtirokini ta’minlovchi vositadir. U mustaqil va jadal fikrlashga, hozirjavoblikka, aytilgan fikrning toʻgʻri yoʻki notoʻgʻriligi haqida va oʻz fikrini mantiqli va izchil isbotlashga oʻrgatadi. Oʻzaro tortishuv va bahs oqibatida eng toʻgʻri va ma’qul yechimga kelinadi. Oʻquvchi bahs - munozara orqali qarshi tomonning ishonarli dalillarini tinglaydi, oʻz “men”ini anglab yetadi, oʻz dunyoqarashi, ilmiy –ijobiy tafakkuri koʻlami, haq yoki nohaq ekanligi toʻgʻrisida, oʻzi mustaqil xulosa chiqaradi. Oʻz fikrini himoya qilish uchun turli usul va vositalarni ishga solish, ijodiy fikrlash, til imkoniyatlaridan unumli foydalanishga oʻrgatadi. Bahs – munozara darsini samarali oʻtkazish uchun oʻquvchilar muhokama qilinadigan matn yoki mavzu boʻyicha keng tushunchaga ega boʻlishlari, uni yaxshi oʻqib, oʻrganib chiqqan boʻlishlari darkor.  Boshlangʻich ta’lim umum ta’lim maktablarining bosh boʻgʻini boʻlgani sababli bu jarayonda oʻquvchining mukammal rivojlanib borishiga koʻproq e’tibor berish lozim. Shuningdek, multimedia usuli ta’lim samaradorligini oshirishda quyidagi ta’limiy va tarbiyaviy afzalliklarga ega: axborotning xilmaxilligi; matn, lavha, bezak, nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiyalardan foydalanishga erishiladi; “Inson - kompyuter” interaktiv muloqotning yangi darajasi ancha keng boʻladi va undan har tomonlama axborotlarni oladi; oʻquvchilarga ta’lim olishda ijodiy munosabatni uygʻotadi va bu oʻz navbatida ularga ishonchni shakllantiradi; oʻquvchilar tafakkurini faollashtiradi; oʻquv faoliyatining ijobiy motivini hosil qiladi; oʻz-oʻzini namoyish etish imkonini beradi. 

Shuningdek, multimedia usuli ta’lim samaradorligini oshirishda quyidagi ta’limiy va tarbiyaviy afzalliklarga ega: axborotning xilma-xilligi; matn, lavha, bezak, nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiyalardan foydalanishga erishiladi. “Inson – kompyuter” interaktiv muloqotning yangi darajasi ancha keng boʻladi va undan har tomonlama axborotlarni oladi; oʻquvchilarga ta’lim olishda ijodiy munosabatni uygʻotadi va bu oʻz navbatida ularga ishonchli shakllantiradi; oʻz-oʻzini namoyish etish imkonini beradi; turli fikr va mulohazalarga diqqatni jalb qilishni oʻrganadi; yangi fikr-mulohazani bildirishga va oʻzlashtirishga ruhan tayyor boʻladi.

Hozirgi kunda kelajagimizning poydevori boʻlgan boshlangʻich ta’limda tahsil olayotgan farzandlarimizning bilimlarini mustahkamlash maqsadida darslar jarayonida pedagogik texnalogiyalardan koʻproq foydalanish maqsadga muvofiq. Bu pedagogik texnologiyalar ona tili darsi jarayonlarida oʻquvchining fikrlash doirasini kengaytiradi va fanni juda yaxshi oʻzlashtiradi. Masalan, oʻqituvchi doskaga “Shaxsni bildiruvchi soʻzlar” nomli mavzuni yozganida oʻquvchi bir koʻrishda uni tushunmaydi, ammo oʻquvchiga koʻrgazmali qurollar, kompyuter texnologiyasida tayyorlangan turli xil rasmli koʻrgazmalarni koʻrsa oʻquvchining xotirasida mavzu yanada mustahkamlanadi.

Hozirgi davr bolalari texnik asri farzandlari boʻlganligi bois ularga koʻproq va kengroq ma’lumot berish va pedagogik texnologiyalardan foydalanib darsni qiziqarli va tushunarli oʻtish lozim. Foydalanilgan adabiyotlar

1. Hamroyev A.R. Boshlangʻich sinflarda ona tili ta’limini ijodiy tashkil etish. Ped.fan.nom.dis. – T., 2005, 141 b.  2. Ishmuxamedov R.J., Yuldashev.M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik texnologiyalar. – T.: “Nihol”, 2016.

3. Mavlonova.R.A, Raxmonqulova.N. Boshlangʻich ta’limnining integratsiyalashgan pedagogikasi - T.: “Ilm-Ziyo”, 2009. – 192 b.

 

PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ASOSIY JARAYONLARI

F. N. Abdullayeva,

BuxDU oʻqituvchisi

 

Аnnotаsiya. Maqolada hozirgi paytda pedagogika fanida pedagogik texnologiyalar, ta’lim texnologiyasi, oʻqitish texnologiyasi haqida fikr yuritilgan. Pedagogik texnologiyaning har turli ta’riflari mavjud boʻlib, har bir ta’rif ma’lum nuqtayi nazardan yondashishni ifodalaydi. Maqolada ayrim asosiy ta’riflar va ularning sharxlarini izohlab berilgan.

Kalit soʻzlar: texnologiya, ta‘lim texnologiyasi, pedagogik texnologiya, pedagogik texnologiya xususiyatlari, ijodiy tafakkur, tarbiya metodlari.

Аннотация. В статье рассматриваются педагогические технологии, образовательная технология, технология обучения в области педагогики. Существует множество различных определений педагогической технологии, и каждое определение представляет собой подход с определенной точки зрения. В статье объясняются некоторые ключевые определения и их толкования.

Ключевые слова: технология, образовательная технология, педагогическая технология, особенности педагогической технологии, творческое мышление, методы обучения.

Abstract. The article discusses pedagogical technologies, educational technology, teaching technology in the field of pedagogy. There are many different definitions of pedagogical technology, and each definition represents an approach from a specific point of view. This article explains some of the key definitions and their interpretation.

Key words: technology, educational technology, pedagogical technology, features of pedagogical technology, creative thinking, teaching methods.

 

Oʻzbekiston Respublikasining «Ta‘lim toʻgʻrisida»gi Qonunining qoidalariga muvofiq tayyorlangan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da yosh avlodni ma‘naviy axloqiy tarbiyalashda xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlari asosida zamonaviy madaniyat va iqtisodiyotning pedagogik shakl va vositalarini ishlab chiqish, amaliyotga joriy etishga alohida ahamiyat berilgan. Oʻzbеkiston ta’lim tizimini isloh qilishning dasturiy hujjatlarida - rеspublikada ta’lim raqobatbardosh kadrlarni ilgarilab tayyorlashni ta’minlash darajasiga yеtishi kеrak - dеgan maqsad qoʻyilgan. Yoshlarning yangi avlodi istiqbol masalalarni qoʻyish, fikr yuritishning yuksak madaniyati, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotda mustaqil yoʻl topa olish qobiliyatiga ega boʻlishi kеrak. Shunday qilib, ta’lim tizimining yangilanishi va rivojlanishi jahon hamjamiyatiga intеgratsiya kuchayayotgan sharoitda jamiyat va mamlakatning rivojlanishi oʻzaro bogʻlangan. Hozirgi paytda pedagogika fanida pedagogik texnologiyalar, ta’lim texnologiyasi, oʻqitish texnologiyasi iboralari tez-tez tilga olinmoqda. Bugungi kungacha pedagogik adabiyotlarda, ta’lim muammolariga oid ma’ruzalar, rasmiy hujjatlarda «yangi pedagogik texnologiya», «ilgʻor pedagogik texnologiya», «zamonaviy ta’lim texnologiyasi»ga oid tushunchalari hali ham bir qolipga tushirilmagan, ensiklopediyalarda izohlanganicha yoʻq, uning mazmunini yagona talqini ishlab chiqilmagan va shuning uchun iboraning bir-biridan farqlanuvchi koʻpgina ta’riflari mavjud. Pedagogik texnologiya - shunday bilimlar sohasiki, ular vositasida uchinchi ming yillikda davlatning ta’lim sohasidagi siyosatida tub burilish yuz beradi, oʻqituvchi faoliyati yangilanadi, oʻquvchi va talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, isonparvarlik tuygʻulari tizimi shakllantiriladi. Ma’lumotlilik asosida yotuvchi bosh gʻoya ham tabiat va inson uzviyligini anglab yetadigan avtoritar va soxta tafakkur yuritish usulidan voz kechgan, sabrbardoshli, qanoatli, oʻzgalar fikrini hurmatlaydigan, milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlar kabi shaxsiy sifatlarni shakllantirishni koʻzda tutgan insonparvarlik hisoblanadi. Bu masalaning yechimi qaysidir darajada ta’limni texnologiyalashtirish bilan bogʻliqdir. Hozirgi ta’lim-tarbiya sohasida keng rivojlanib borayotgan yoʻnalishlardan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qoʻllashdan iborat.

Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni katta avlod tomonidan oʻz bilim va tajribalarini oʻsib kelayotgan avlodga oʻrgatishdan iborat boʻlib, bu jarayonda asosan inson hayoti uchun zarur axborotlarni avloddan avlodga uzatish amalga oshiriladi.

Bir qancha mamlakatlar pedagogik texnologiyalarni yaratish va ularni ta’lim jarayonida qoʻllash borasida samarali natijalarga erishmoqda. Pedagogik texnologiyalarning turlari koʻp boʻlib, ular mohiyati, oʻziga xos xususiyatlari va oʻquv materiallari, oʻquv jarayonini tashkillashtirish usullari bilan bir-biridan farq qiladi. Umuman olganda, har bir pedagogik texnologiya oʻqituvchi va oʻquvchi munosabatini, darsdan kutiladigan natijaning qanday boʻlishi haqida oldindan tasavvur eta olish imkoniyatini yaratadi. Bu esa oʻz navbatida har bir darsni tahlil qilib, oʻqituvchi va oʻquvchi tomonidan yoʻl qoʻyilgan kamchilarning keyingi darslarda oldini olishga yordam beradi. “Pedagogik texnologiya – bu ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati hamda ularning oʻzaro ta’sirini inobatga olib, oʻqitish va bilim oʻzlashtirishning barcha jarayonlarini aniqlash, yaratish va qoʻllashning tizimli metodidir”. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni oʻquv-tarbiya mashgʻulotlari, ya’ni oʻqituvchi bilan oʻquvchi oʻrtasidagi pedagogik muloqot koʻrinishida amalga oshiriladi. Bu muloqot davomida ularning har biri ma’lum faoliyat turlarini amalga oshiradilar. Ularning ushbu faoliyatlati bevosita pedagogik texnologiyaning asosiy jarayonini hosil qiladi. Buni sxema koʻrinishida quyidagicha tasvirlaymiz. Pedagogik texnologiya asosiy jarayoni ishtirokchilarining faoliyat turlari. Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni oʻqituvchi uchun soʻzlash, koʻrsatish, topshiriqlar berish, nazorat qilish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga oʻrgatishdan, oʻquvchi uchun esa diqqatni jamlagan holda tinglash, kuzatish, topshiriqlar bajarish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga oʻrganishdan iboratdir. Ushbu berilgan sxemadan koʻrinib turibdiki, oʻqituvchi rahbarligida oʻquvchi oʻzi bilim oladi, oʻrganadi, oʻzlashtiradi, mustaqil fikrlash koʻnikmalarini egallaydi. Bundan tashqari shuni alohida ta’kidlashimiz zarur-ki pedagogik jarayonni samarali bо‘lishida oʻquvchilar diqqati juda muhim ahamiyat kasb etadi.

Buyuk rus pedagogi K.D Ushinskiy diqqatni “о‘rganilayotgan materialni odam ongiga kirishi uchun yagona eshik” deb ta’riflagan. Agar о‘qituvchi oʻquvchi diqqatini jamlashga erishgan bо‘lsa, bu muvafaqqiyatning yarmiga erishganlikdir. Diqqat idrok, tushunish, tasavvur, о‘zlashtirish, eslab qolish, qayta tiklash va ijodiy faraz uchun zarurdir. Diqqatimizni jamlanishi faqat о‘z xohishimizga emas, balki taassurotlarning kuchi, yangiligi, kutilmaganligiga ham bogʻliqdir. Dars oʻquvchilarni ajablantiradigan, qiziqtiradigan, о‘ylantirib qо‘yadigan savol yoki vazifadan boshlansa, oʻquvchilar diqqati tezroq jamlanadi [12]. Yuqorida berilgan ma’lumotlarga asoslanib, shularni aytishimiz mumkin-ki, pedagogik texnologiyaning predmeti о‘quv jarayon va professional tayyorgarlik tizimini loyihalashdan iborat. Ta’lim texnologiyasi deganda ta’limning belgilangan maqsadi va talabaning bilim darajasiga koʻra oʻquv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning amalda boʻlishini ta’minlovchi zarur vositalar tizimi tushuniladi.

Ta’lim texnologiyali muammolari, mualliflik maktablari va oʻqituvchi novatorlarning ulkan tajribalari doimiy ravishda umumlashtirishni va sistemalashtirishni talab etadi. Sistemani tashkil etuvchi poydevor asosi sifatida pedagogika uchun yangi boʻlgan tushunchadan foydalanish maqsadga muvofiq boʻladi - pedagogik jarayonlarni tahlil qilish va loyihalashtirishga yangicha "texnologik" yondoshish va "texnologiya". Pedagogik texnologiya tushunchasi pedagogik leksikaga mustahkam kirib keldi. Ammo uni tushunish va ishlatishda turlicha oʻqishlar katta farqi bor. Bugungi kunga kelib pedagogik texnologiya tushunchasini 300 dan ortiq ifodalanishi mavjud. Pedagogik texnologiya mezonlari, aspektlari va qoʻllanilish darajalari. Konsepsuallik. har bir pedagogik texnologiyaga ta’lim maqsadlariga erishish falsafiy, psixologik, didaktik va ijtimoiy-pedagogik asoslarini ichiga oluvchi ma'lum ilmiy konsepsiyaga tayanish xos boʻlishi kerak. 

Tizimlilik. Pedagogik texnologiya sistemalilik belgilariga ega boʻlishi kerak: jarayonning mantiqi, uning hamma qismlari bogʻliqligi, yaxlitligi. Boshqariluvchanligi oʻqitish jarayoni diagnostik maqsadni koʻzlash, rejalashtirish, lohalashtirish, bosqichma-bosqich diagnostika qilish, natijalarni tuzatish maqsadida vosita va metodlarni oʻzlashtirish mumkinligini koʻzda tutadi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Azizxujayeva N.N. Oʻqituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. -T., 2000

2.  Muomala treningi – T.: “Universitet”, 1994-yil. 

3.  ACADEMICIA An International Multidisciplinary Research Journal (Double Blind Refereed &

Peer Reviewed Journal) METHODOLOGY FOR CONDUCTING TECHNOLOGY LESSONS ON WORKING WITH PAPER AND CARDBOARD Kurbanova Shoira Narzullaevna*; Toymurodova

Nilufar** METHODOLOGY FOR CONDUCTING TECHNOLOGY LESSONS ON WORKING WITH

PAPER AND CARDBOARD .Vol 1, Issue 1, January 2021

4.  Adizova N. B. RHYME, RHYTHM IN FUN GENRE //Theoretical & Applied Science. – 2019.

– №. 10. – С. 65-67.

5. Hamroyev A. R. MODELING ACTIVITIES OF TEACHERS WHEN DESIGNING CREATIVE ACTIVITIES OF STUDENTS //European Journal of Research and Reflection in

Educational Sciences Vol. – 2019. – Т. 7. – №. 10.

 

BОSHLANGʻICH SINFLARDA OʻQITISHNING ZAMONAVIY AXBOROT

TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH AFZALLIKLARI

Sh.Y. Yusufzoda, BuxDU oʻqituvchisi  X.Y. Yusufzoda, BuxDU talabasi

 

Annotasiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf darslarida zamonaviy axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan foydalanish afzalliklari yoritilgan. Axborot komunikatsion texnologiyar dars samarodorligi hamda oʻquvchilarning ta’lim jarayoniga qiziqishini orttirishga xizmat qilishi haqa soʻz yuritilgan.

Kalit soʻzlar: axborot texnologiyalari, kompyuter, dars, oʻqitish metodi, multimedia, ijodkorlik, interfaol, samaradorlik. 

Аннотация: В начальном классе покрываются преимущества использования современных информационных технологий в начальном образовании. Справа приобрести уровень информационной коллективной технологии и интерес студентов в образовательном процессе.

Ключевые слова: информационные технологии, компьютер, урок, метод обучения, мультимедиа, творчество, интерактивность, эффективность.

Annotation. In the initial classroom, the advantages of use of modern information technology in primary education are covered. The right to acquire the level of information collective technology technology and the interest of students in the educational process have been spoken.

Key words: Information technology, computer, lesson, teach method, multimedia, creativity, interactive, efficiency.

 

Hozirgi davr oʻqituvchi va oʻquvchi oldiga katta talablar qoʻymoqda, bu talablarning eng asosiysi - darsning samaradorligi, uning sifatliligi, oʻquvchilarning bilim va koʻnikmalariga, maktablardagi turli xil oʻquv mashgʻulotlari, ularni tashkil qilinishi va u orqali oʻquvchilarni turli bilim va koʻnikmalarni egallab olishidir. Bugungi kunda taʼlim jarayonini toʻgʻri va samarali tashkil qilishda innovatsion texnologiyalar, texnik vositalarning, jumladan, zamonaviy kompyuterlarning oʻrni beqiyosdir. Dars mavzusiga oid multimediya, animatsiya, grafika, diafilm va videofilmlardan foydalanish dars jarayonini yanada qiziqarli boʻlishiga koʻmak beradi, buning uchun esa oʻqituvchi oʻz ustida ishlashi va har bir darsga «men bugungi dars jarayoniga qanday yangilik bilan kirib, darsni qiziqarli tashkil qila olaman» deya oʻziga savol berishi yaʼni, anʼanaviy taʼlimdan qochib, noanʼanaviy taʼlim berishga intilishi lozim. 

Zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida dars jarayonini tashkil etishda oʻqituvchi dastlab: 

-       darsning maqsadi; 

-       maqsadga erishish yoʻllari; 

-       oʻquv materiallarini taqdim etish usullari; 

-       oʻqitish metodlari; 

-       oʻquv topshiriqlarining turlari; 

-       muhokamalar uchun savollar; 

-       munozara va bahslarni tashkil etish yoʻllari; 

-       oʻzaro aloqa usullari va kommunikatsiya singari omillarni aniqlab olishi lozim boʻladi.  Oʻquv mashgʻulotlarini yangi interfaol usullar, zamonaviy vositalar yaʼni axborot texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda oʻtkazish, jumladan, dars mashgʻulotlarida multimediani qoʻllash, internet tarmogʻidan foydalanish shubhasiz oʻz samarasini beradi. 

Oʻqituvchi zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish orqali quyidagi bir qancha vazifalarni amalga oshirishi mumkin: 

-       boshlangʻich sinflarda multimedia texnologiyalarini qoʻllash orqali oʻquvchilarda fanga

qiziqishi rivojlanadi; 

-       taʼlimning bunday usuli oʻquvchilarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtiradi va oʻquv materialini oʻzlashtirilishining samaradorligi yanada oshadi; 

-       namoyish qilinishi qiyin yoki murakkab boʻlgan jarayonlarni modellashtirish va koʻrish imkoniyatini beradi; 

-       oʻquv materiallarini oʻzlashtirilishi faqat darajasiga koʻra emas, balki oʻquvchilar erishgan mantiq va qabul qilishlarining darajasiga koʻra ham samarali hisoblanadi; 

-       oʻquvchilarga mustaqil izlanish yoʻli bilan materiallarni izlash, topish hamda muammoli masalalarga javob topish orqali maʼlum tadqiqot ishlarini bajarish uchun imkoniyat yaratiladi; 

-       oʻquvchilarning yangi mavzuni oʻzlashtirishi, misollar yechishi, insho, bayon yozish ishlarida, oʻquv materiallari bilan mustaqil tanishish, tanlash va axborot hamda maʼlumotlarni tahlil etish kabi masalalarni tez bajarish uchun sharoit yaratiladi. 

Hozirgi kunda taʼlim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini oʻquv jarayonida qoʻllashga boʻlgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday boʻlishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha anʼanaviy taʼlimda oʻquvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga oʻrgatilgan boʻlsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini oʻzlari qidirib topish, mustaqil oʻrganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham oʻzlari keltirib chiqarishga oʻrgatadi. Oʻqituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yoʻnaltiruvchilik funksiyasini bajaradi.

Boshlangʻich taʼlimga zamonaviy axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish oʻquv mashgʻulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qoʻllash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak maʼnaviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. 

Har bir oʻqituvchi ijodkor boʻlishi kerak, u har bir oʻquv soatiga puxta tayyorlanib yangilik bilan kirishi kerak, chunki har darsda takrorlanadigan bir xillik oʻquvchini darsga va fanga qiziqishini susaytiradi, natijada dars samaradorligining pasayishiga olib keladi. 

Axborot texnologiyalarining oʻqituvchi va oʻquvchi uchun ahamiyatli jihatlari quyidagilar:

oʻquvchining diqqatini jamlash; maʼlumot toʻgʻrisidagi tasavvurni kengaytirish; izlanuvchanlik; ijodkorlik va mustaqil faoliyatga kirishish, izlanuvchanlik; ijodkorlik va mustaqil faoliyatga kirishish; oʻz-oʻzini baholash.

Oʻqituvchi faoliyatida axborot texnologiyalardan foydalangan holdagi darslarning oʻrni quyidagilarda aks etadi: vaqtni toʻgʻri taqsimlash; oʻquv materiali mazmun-mohiyatining yorqin va ishonarli boʻlishini taʼminlash; berilayotgan axborot koʻlamini oshirish; oʻquv topshirigʻining turlarini kengaytirish; sogʻlom raqobat, ijodiy muhitni yuzaga keltirish; kasbiy malakani muntazam oshirib borish. 

Kompyuter dasturi orqali oddiy didaktik materiallar tayyorlashda va ularni kompyuter sinflarida oʻtiladigan darslarda oʻquvchilarga mustaqil ishlash uchun taqdim etish mumkin. Bunday didaktik material izohli matn sifatida, rasmlar bilan bezalgan holda, nazorat savollari bilan oʻquvchilarga beriladi va oʻquvchilar tomonidan bajarilishi nazorat qilinadi. 

Oʻqituvchi dars jarayonida kompyuter yordamida mavjud materiallarni turli xil shaklda: slaydlar, video va audio parchalar diagrammalar, jadvallar, musiqiy koʻrinishlarda taqdim etiladi. Kompyuter yordamida dars jarayonini tashkil etilishi oʻquvchilar tasavvuri va xotirasiga kuchli taʼsir qilib, eslab qolish jarayonini osonlashtiradi, darsni qiziqarli jarayonga aylantirib, oʻquvchilarni u yoki bu tarixiy davrga olib kirish va voqealar ichida goʻyoki ishtirok etish imkonini beradi. 

Bugungi kun taʼlimi oʻqituvchidan ilgʻor pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan oʻquv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Dars mashgʻulotlarida interfaol metodlarni qoʻllash orqali taʼlimtarbiya berish oid fikr va mulohazalarimizni bayon etamiz. Boshlangʻich sinflarda ayrim mavzular asosida oʻqitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish boʻyicha fikrlarimizni bayon etamiz. 

“Videotopishmoq” metodi – ushbu metoddan foydalanishda quyidagi harakatlar ketma-ketligi amalga oshirilishi lozim: 

•      oʻquvchilar eʼtiboriga oʻrganilayotgan mavzu mohiyatini tasviriy yoritishga yordam beruvchi izohlarsiz bir nechta videolavha namoyish etiladi; 

•      oʻquvchilar har bir lavhada qanday jarayon aks ettirilganini izohlashadi; 

•      jarayonlarning mohiyatini daftarlariga qayd etishadi; 

•      oʻqituvchi tomonidan berilgan savollarga javob qaytarishadi. 

Mazkur metod asosida mavzuga doir kompyuter orqali videolavha namoyish etiladi. Oʻquvchilar videolavha mavzusi, unda ifodalangan mavzu haqida oʻz fikr-mulohazalarini bildirishadi. 

Xulosa qilib aytganda, boshlangʻich sinflarda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish oʻquvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlashlarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda oʻrganganlarini hayot bilan bogʻlash hamda darsga qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. Oʻqituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan samarali foydalanib, darslarni ilgʻor pedagogik hamda axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etilishi taʼlim-tarbiya jarayonini sifatini kafolatlaydi. Aytish joizki, multimedia ilovalarini har bir darsda qoʻllash natijasida oʻquvchilarda mustaqil, ijodiy fikrlash yana-da rivojlanadi. Axborot kommunikativ vositalarining boshlangʻich sinf darslarida qoʻllanilishi va darsning sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                     Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi “Xalq ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi № PQ-3931-sonli Qarori. 

2.                     Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29- apreldagi “Oʻzbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi Farmoni. 

3.                     Tolipov U.K., Sharipov Sh.S. Oʻquvchi shaxsi ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishning pedagogik asoslari. – T., “Fan”, 2012 

4.                     Yoʻldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. – T: “Fan va texnologiya”, 2008. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

IV ШЎЪБА. БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ МЕТОДИК ИМКОНИЯТЛАРИ

 

МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ВНЕДРЕНИЯ КОНВЕРГЕНТНОГО ПОДХОДА В

НАЧАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ

Сахновская Елена Геннадьевна,

Уральский государственный университет путей сообщения, г. Екатеринбург, Россия esakhnovsky@mail.ru

 

Аннотация. В статье анализируются фундаментальные трансформации в системе образования, связанные с распространением технологий электронного (цифрового) обучения. Рассматривается концепция цифровой дидактики и ее основные принципы, предполагающие внедрение и распространение конвергентного подхода в образовании. Также рассматриваются основные трудности применения данного подхода, а также пути их преодоления. Приводятся примеры интеграции основного и дополнительного образования в сфере информационных технологий на основе принципов социального партнерства, осуществленной в ряде школ г. Екатеринбурга.

Ключевые слова: цифровая дидактика, педагогический дизайн, конвергенция в образовании,геймификация.

Annotatsiya. Мақолада електрон (рақамли) таълим технологияларининг тарқалиши билан боғлиқ таълим тизимидаги туб ўзгаришлар таҳлил қилинган. Мақолада рақамли дидактика тушунчаси ва унинг асосий тамойиллари ҳақида гап боради, бу эса таълимда конвергент ёндашувни жорий этиш ва тарқатишни назарда тутади. Бу ёндашувни қўллашнинг асосий қийинчиликлари ҳамда уларни бартараф этиш йўллари ҳам кўриб чиқилади. Москвадаги бир қатор мактабларда амалга оширилаётган ижтимоий шериклик тамойиллари асосида ахборот технологиялари соҳасидаги асосий ва қўшимча таълим интеграциясига мисоллар келтирилган. Екатеринбург. 

Калит сўзлар: рақамли дидактика, педагогик лойиҳалаш, таълимда конвергенсия, гамификация.

Annotation. The article analyzes the fundamental transformations in the education system associated with the spread of electronic (digital) learning technologies. The article deals with the concept of digital didactics and its basic principles, which imply the introduction and dissemination of the convergent approach in education. The main difficulties of applying this approach, as well as ways to overcome them, are also considered. Examples of integration of basic and additional education in the field of information technology on the basis of the principles of social partnership, implemented in a number of schools in Moscow, are given. Yekaterinburg. 

Key words: digital didactics, pedagogical design, convergence in education, gamification.

 

Массовое распространение информационно-коммуникационных технологий показало нам, насколько они могут оказывать определяющее влияние на развитие человечества. 

Информационные технологии, сократившие разрыв между приемом и передачей информации практически до нуля, способствовали созданию новой информационной среды, радикально изменили стиль и образ жизни людей. 

Социокультурные последствия развития технологий отражены и подробно проанализированы в работах М. Маклюэна, М. Кастельса и др. Они не могли не оказать определяющего влияния и на систему образования. Аспекты применения информационных технологий в образовании изучались в течение длительного времени, но они не могут рассматриваться как вспомогательное средство традиционной системы обучения так как радикально меняют всю структуру образовательного процесса. В настоящее время в сетевое взаимодействие включены все без исключения акторы социума. 

Трансформируется роль и значение образования как средства трансляции унифицированного культурного опыта. Становится актуальной концепция “знания по запросу”, т.е. знания, личностного, актуализируемого из потребностей ученика с учётом поставленной дидактической задачи. [1]. Говоря иными словами, конструирование ситуации творческого поиска. 

Новые принципы обучения зафиксированы в концепциях цифровой дидактики: Е. Петрова,

М. Чошанов, В. Блинов, И. Реморенко и др [2,3,4,5]. Общим в них является то, что в традиционную дидактическую схему включен новый элемент – технологии. Кроме того, в цифровой дидактике, в отличие от традиционной, акцентированной на науку и искусство преподавания, сделан акцент на проектирование процесса обучения. Прикладные аспекты цифровой дидактики также зафиксированы в цифровой таксономии Блума, в модели педагогического колеса А. Каррингтона, концепции обучающих задач Р. Мейнера [6]. Однако, что препятствует внедрению и распространению цифровой дидактики?

Разница в методологических принципах, что в том числе, предполагает использование традиционных когнитивных моделей, построенных на основе механистической онтологии, с ее фрагментарностью и линейностью. Методологические основания цифровой дидактики не освоены и не сознаются многими преподавателями Т.е. с помощью компьютеров и мессенджеров копируется и воспроизводится привычная классно-урочная модель. Напрашивается аналогия с принципами робототехники, когда на первом этапе развития технологии новыми средствами копируется предыдущая. 

Кроме того, существует техническая несогласованность информационного обеспечения между собой, что препятствует интеграции и конвергенции различных уровней образовательной системы. Так преподаватели говорят о несовместимости Youtube с некоторыми сервисами.

Вариативность способов предоставления информации и стремление определить минимальный стандарт качества, к которому нужно стремиться при усвоении учебных дисциплин, приводит к несогласованности действий различных субъектов образовательного процесса и, с другой стороны, усилению административного контроля над педагогами, что не способствует реализации всех возможностей цифровой образовательной среды.

Кроме того, трансформация роли педагога в новой образовательной парадигме приводит к большому количеству организационных и методических противоречий и также затрудняет процесс интеграции. Так, например, развитие цифровой дидактики предполагает необходимость проектирования образовательного процесса и разработки технологий педагогического дизайна. Человеку, обладающему навыками проектирования образовательных сред, необходимо иметь знания в области теории систем и теории коммуникаций, но это не всегда предполагает специализацию в рамках знания контента и предмета. Это, наоборот свидетельствует о возможной дифференциации в рамках образовательной деятельности. 

Как возможно минимизировать недостатки, связанные с внедрением и распространением цифровой педагогики?

Для внедрения новой образовательной технологии необходим пересмотр имеющегося знания в трёх сферах: в сфере технического знания, педагогики, а также в рамках философии образования. Для этого необходима координация технологий, концепций, а также дискурсивных практик.

На прикладном уровне необходимо обобщение и анализ передового педагогического опыта, составление реестра педагогов-новаторов, а также систематизация и концептуализация передовых дидактических методов. 

Попробуем сделать попытку подобного обобщения.

С какими трудностями столкнулись педагоги в ситуации экстренного внедрения дистанционного обучения, и как они их преодолевали?

В январе 2021 г. при поддержке департамента образования Москвы, министерства образования Московской области, Комитета по образованию правительства Санкт-Петербурга, программы “Учитель для России”, сообщества учителей Geek Teachers, Московского городского педагогического университета, школы инноваций и креативного мышления ИКРА и цифровой образовательной платформы “Дневник.ру, было проведено исследование “Учитель и цифра” опубликованное на портале Mel. Fm. В нём участвовало 9429 учителей из 79 регионов России. 70% учителей из Москва и Московской области, 14% из Санкт-Петербурга. 36% ответивших — из городов-миллионников, 23% — из крупных городов, 22% из средних и малых городов и 19% — из сельской местности. 20% преподавателей работало в школе 21-30 лет, более 50 из них преподавали гуманитарные предметы. 89% учителей преподавали в общей школе, 47% в начальной. При этом 34% педагогов со стажем менее трех лет ответили, что никогда не использовали образовательные платформы Zoom, Ms Teams или Discord. Среди учителей со стажем более 30 лет такой ответ дали только 23%. Это означает, что умения и навыки работы с сетевыми инструментами не определяются возрастом. 

Самый популярный инструмент среди российских учителей, участвовавших в опросе — это онлайн-сервисы для опросов, например, Google-формы. Две трети учителей регулярно или периодически используют платформы с автоматической проверкой и готовыми заданиями: «Яндекс.Учебник», «Учи.ру», Learning Apps. Чаще всего их используют учителя начальной школы: именно для них на таких платформах больше всего заданий.

Главным препятствием в освоении учителями цифровых инструментов и технологий является недостаточное оснащение школ необходимыми ресурсами. Это касается как техники, так и качества Интернет-соединения. Также преподавателям не хватает доступной информации об Интернет-технологиях и обучающих сервисах. Большую часть подобной информации они получают от коллег.

Больше всего нуждаются преподаватели в программах обучения, включающих в себя методическое сопровождение образовательного процесса, включающее в себя индивидуальные консультации с разбором ошибок и сложностей [7]. 

В общем и целом, в таких условиях необходимо принятие нестандартных решений, внедрение новых способов деятельности, а также распространение новых аспектов сотрудничества образовательных организаций разного уровня. Так, в Свердловской области осуществляется интеграция образовательных учреждений на основе принципов социального партнерства. На базе учреждений дополнительного образования открылось два детских технопарка «Кванториум» в Екатеринбурге и Верхней Пышме и два центра цифрового образования «IT-куб» в г. Екатеринбурге. Также для придания импульса развития селам и малым городам на базе сельских и поселковых школ создаются Центры цифрового и гуманитарного образования «Точка роста». Их задача – повысить уровень преподавания трех предметов – информатики, ОБЖ и технологии [8]. В общем и целом, основными направлениями обучения на этих занятиях становятся 3D-моделирование, работа с квадрокоптерами, шлемами виртуальной реальности, оказание первой медицинской помощи. У педагогов также есть возможность использовать современное оборудование центров для преподавания предметов школьной программы.  

В рамках внеурочной деятельности ребята могут заниматься медиатворчеством, проектированием и шахматами.

Кроме того, инфраструктура центров во внеурочное время может быть использована в качестве базы для развития цифровой грамотности населения, проектной деятельности, творческой, социальной самореализации детей, педагогов, родительской общественности. 

То есть, эти школы учитывают культурные особенности территорий и являются центром притяжения как для детей, так и для взрослых, способствуя раскрытию их талантов и способностей и предоставляя им возможности для самореализации.

Также в Екатеринбурге имеется филиал Московской компьютерной академии «Шаг», в котором дети от 3 до 7 лет могут получить базовые навыки работы за компьютером, а также они учатся создавать сайты, работать в Лего, заниматься игровым дизайном, создавать ролики на Youtube и продвигать их. Также они приобретают навыки работы с текстом и осваивают правила оформления презентаций. И это только основные виды обучения.

Процесс обучения в академии построен на следующих принципах: доступности, применения, любопытства, системности и результативности. Также применяются адаптивный подход и геймификация [10]. По окончании обучения дети смогут определить свои предпочтения в сфере программирования, увязав их с учебным материалом общеобразовательной школы, и при грамотной мотивации школьного педагога это сможет обогатить и разнообразить процесс обучения в ней.

Список использованных источников и литературы

1.                       Кондаков А.М. Образование в конвергентной сетевой среде: что нас ждёт в 2035 году // Третья Всероссийская научно-практическая конференция «Цифровая дидактика профессионального образования и обучения» [Электронный ресурс https://www.youtube.com/watch?v=Ydo-bZPccAQ&t=2956s, дата обращения 28.03.2021]

2.                       Петрова          Е.         Цифровая       дидактика:      проектирование          процесса             обучения         и          его

сопровождение // Современное педагогическое образование № 4, 2018. – С. 141-143

3.                       Чошанов М.А. Е-дидактика: новый взгляд на теорию обучения в эпоху цифровых технологий // Образовательные технологии и общество № 3, т. 16. - С.684-695.

4.                       Блинов В.И., Дулинов М.В., Есенина И.Ю., Сергеев М.С. Проект дидактической концепции цифрового профессионального образования и обучения// https://firo.ranepa.ru/files/docs/proekt_didakticheskoy_koncepcii.pdf [Электронный ресурс дата обращения 28.03.2021]

5.                       И.         Реморенко      Подступая      к          цифровой        дидактике

//https://www.youtube.com/watch?v=jARygye82Og        [Электронный      ресурс      дата     обращения

28.03.2021] 6. Образовательная платформа “Юрайт» Цифровая дидактика: эволюция или революция // https://www.youtube.com/watch?v=NiW0vF2VTt0 [Электронный ресурс дата обращения 28.03.2021]

7.                       Э. Россман У нас в школе заблокирован ютьюб, о чём тут говорить: какие цифровые технологии нужны учителям // https://mel.fm/shkola/8506913-

digital_technology?utm_source=facebook.com&utm_medium=social&utm_campaign=-my-provelisvoyo-pervoe-bolshoe-vseross [Электронный ресурс дата обращения 28.03.2021]

8.                       Досрочные каникулы мы полностью не исключаем // Интервью с руководителем департамента образования г. Екатеринбурга К. Шевченко https://www.e1.ru/news/spool/news_id-

69502853.html [Электронный ресурс дата обращения 28.03.2021]

9.                       IT-Куб, Кванториум, Точка роста// https://www.tsml.ru/solutions/education/it-education/

[Электронный ресурс дата обращения 28.03.2021]

10.                   Малая компьютерная академия «Шаг». Официальный сайт // https://ekat.itstep.org/Malaa-Komp_uternaa-Akademia [Электронный ресурс дата обращения

28.03.2021]

 

BIRINCHI SINF OʻQUVCHILARIDA YOZUV QUROLLARIDAN FOYDALANIB, CHIROYLI

YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI

Hamroyev A. R. BuxDU P.f.d, dotsent,

Hasanova M. A. BuxDU 2-bosqich magistranti,

Toyirova N. M. BuxDU 2-bosqich magistranti

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada 1-sinf oʻquvchilarida chiroyli yozuv koʻnikmalarini shakllantirish va oʻquvchilar yozishda yoʻl qoʻyadigan xatolarni bartaraf etish usullari yoritilgan.

Kalit soʻzlar: yozuv, soʻz, tarkibiy qism, analiz-sintez.

Аннотация. В данная статье изучаетсяспособқ развития прекрасных навыков исьма учеников первого класса и ошибок, которые допускают ученики в письме.

Ключевые слова: письмо, слова, буква, элемент, анализ-синтез. 

Annotatsion. This article explores ways of developing first grade pupils’ beautiful writing skills and mistakes that pupils make in writing.

Key words: writing, word, letter, element, analysis-synthesis.

 

Birinchi sinfda yozuv mashqlarini tashkil etish birmuncha murakkab boʻlib, davrlarga boʻlinadi va bir nechta vazifalarni oʻz ichiga oladi. Bolalar oʻqituvchining koʻrsatmasiga asosan, doskaga yozgan harf va soʻzlarini koʻrib boradilar. Soʻz va boʻgʻinlarni tahlil qiladilar. Nuqtachalar bilan ifodalangan harflarning ustidan boʻyaydilar.

Oʻquvchilarni yozdirishga oʻrgatishdan avval toʻgʻri oʻtirish qoidalarini tushuntirib berish shart. Shu bilan oʻqituvchi butun dars davomida oʻquvchilarga toʻgʻri oʻtirish qoidalarini eslatib turishi lozim.

Oʻquvchilarda chiroyli, aniq va toza yozishga qiziqish uygʻotish birinchi navbatda oʻqituvchiga bogʻliq. Boshlangʻich sinf dasturining soʻnggi bosqichida yozuvga oʻrgatish oʻqish darsi bilan yozuv darsini chambarchas bogʻlashni maqsad qilib qoʻyadi. Oʻqish darslarida oʻquvchilar tovush hamda bosma harflar bilan tanishtirilsa, tovush va harflarni analiz-sintez qilish orqali ularning nutqi oʻstiriladi. Har bir harf va uning elementini oʻquvchining oʻzi namunaga qarab yozishi shart. Harf va uning elementlari orasidagi masofalarni toʻgʻri saqlash hamda daftarga bir tekis yozish endigina yozishga oʻrganayotgan oʻquvchi uchun qiyinchiliklar tugʻdirishi mumkin. Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga oʻrgatish oʻz navbatida quyidagi qator tushunchalarni bilishni talab etadi. Masalan, “baland-past”, “bir xil”, “keng-tor”, “yaqin- uzoq”, “chapga- oʻngga” va hokazo. Oʻqituvchi yozuvga oʻrgatishga boshlashdan oldin oʻquvchilar bilan bu tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu oʻquvchilarga harflarning shaklini, uning harakatini yaxshi tushunishlariga katta yordam beradi.

Yozuvga oʻrgatishning dastlabki kunlaridan boshlab harf va soʻzlarni qatorlarga toʻgʻri joylashtirishga alohida e’tibor berish lozim. Ularga birinchi tayyorgarlik mashqlaridan boshlab harflar orasidagi masofani teng saqlashga oʻrgatiladi. Agar oʻquvchilar tayoqchalar oʻrtasidagi masofani tor qilib qoʻysalar, ularga kengroq qilib yozish tushuntiriladi, aksincha ular oʻrtasidagi masofa haddan tashqari uzoq boʻlsa, oʻqituvchi yaqinroq yozishni oʻrgatishi lozim.

Oʻquvchilarni chamalashga, bir qatorda joylashgan harflarning soni bilan ham oʻrgatish mumkin. Masalan: bir qatorga kichik “u” harfidan 10 ta joylashtirish mumkin, undan kam boʻlsa tor boʻlib qolishi mumkin. Ammo bunday chamalash mashqlarini faqat 1-sinfda oʻtkazish mumkin. 2-, 4-sinflarda esa yozuvning yirik va maydaligiga qarab harflar bir qatorga kam yoki koʻp joylashishi mumkin.

Bolalarning yozuvlari har xil qiyalikda boʻlishi mumkin. Agar harflarning asosiy elementlari daftar chizigʻiga nisbatan tik holatda qoʻyilsa, yozuvning holati ham tik boʻladi. Harf elementlari oʻng tomonga qiya boʻlib, oʻtmas burchak hosil qilishi mumkin. Biz oʻquvchilarni oʻng tomonga qiya qilib yozishga odatlantirishimiz lozim.

Oʻng qoʻl bilan yozadigan oʻquvchilar uchun yozuvning qiyaligi oʻng tomonga moslashtirilishi faqat harflarning shaklini chiroyli qilish uchun emas, yozuvning qiyaligi uchun mos keladi. Yozuvning qiyaligini toʻgʻri saqlash, qoʻl va barmoqlarni ortiqcha zoʻriqtirmaydi. Yozuvning oʻng tomonga qiyaligini saqlash tirsaklarni bir tomonga erkin yuritish uchun qulay boʻlib, parta ustidagi daftarning turish holatiga bogʻliqdir. Yozayotganda daftarning holati bir tomonga qiya boʻlishi oʻz-oʻzidan yozuvning qiyaligini ta’minlaydi. Qiya shaklda yozishga oʻrgatishning oʻziga xos usullari mavjud. Oʻquvchilarga dastlab eng sodda shakldagi kichik tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish vaqtida tik va qiya tayoqchalarning farqini oʻrgatish lozim. Buning uchun oʻqituvchi doskada ikki xil shaklda (qiya va tik) tayoqchalar shaklini yonma - yon yozib koʻrsatish va ularning farqlarini chuqur tahlil qilib berishi lozim. Bunday mashqlar oʻquvchilarning ongida uzoq vaqt saqlanadi va xatolarining oldini oladi.

Shuningdek, yozuvning toʻgʻri boʻlishi uchun daftarning qiya holatiga ham e’tibor berish lozimligi tushuntiriladi va koʻrsatiladi. Daftarning parta ustida notoʻgʻri turishi gigiyena qoidalarining buzilishiga ham sabab boʻladi, chunki oʻquvchi yozuvning qiyaligini saqlash uchun oʻz gavdasini har xil holatda tutishi mumkin. Daftarning pastki chap burchagi koʻkrak oʻrtasiga toʻgʻri boʻlishi yoki daftarning qiya chizigʻi partaning chetiga tik boʻlishi kerak. Daftarning beti satrlarga toʻlib borgan sari yuqoriga surib boriladi. Chap qoʻl bilan esa daftarning yuqori tomoni bosib turiladi. Buning uchun sinf partasining ustiga ikki oʻquvchining har biri uchun alohida ingichka qiya tekshiruv chiziq chizib qoʻyiladi. Bu chiziqning pastki uchi oʻquvchilarning chap koʻkraklari oʻrtasiga toʻgʻri boʻlib, partaning old qirrasiga nisbatan 70 daraja qiya boʻladi. Agar daftarning chap beti toʻlsa, daftarning buklanadigan joyi tekshiruv chiziqqa togʻrilab olinadi va oʻng betiga yozishga oʻtiladi. Oʻquvchilarga harflarni qiya yozishni oʻrgatish malakasini oshirish ancha murakkab jarayon boʻlib, oʻqituvchidan sabr - toqat, katta kuch talab etadi. Oʻqituvchi surunkali ravishda turli mashqlar olib borishi, ularning harakatlarini qunt bilan kuzatib borishi lozim. Faqat uzoq muddatli mashqlardan soʻng koʻzda tutilgan maqsadga erishish mumkin. Oʻqituvchi tomonidan berilgan barcha koʻrsatmalarga qaramay, ayrim oʻquvchilar harflarni har xil qiyalikda yozadilar. Masalan, “b” harfini chap tomonga qiya qilib yozsalar, kichik “g” harfini chap tomonga haddan ziyod ogʻdirib yozadilar.

Yuqorida koʻrsatib oʻtilgan kamchiliklarni tuzatish uchun oʻquvchilarga oʻz xatolarini topishga yordam beradigan grafik mashqlar berilishi kerak. Oʻquvchilarga dastlab bir-ikki harf yozdirilib, ular orasiga qiya chiziqchalar qoʻydiriladi va shu chiziqchalarga taqqoslash orqali oʻquvchilar oʻz xatolarini tushunadilar hamda uni tuzatishga kirishadilar.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Alijon R Khamrayev. Modeling Teacher’s Activity in designing Student’s Creative Activities. Eastern European Scientific Journal. 2019/5/10

2.                       Azimov Y., Hamroyev A. Husnixat va uni oʻqitish usuliyoti (Ma’ruza matnlari). -Buxoro, 2003, -52 bet.

3.                       Azimov Y, Qoʻldoshev R. Husnixatga oʻrgatishning amaliy asoslari. Metodik qoʻllanma. Toshkent, 2020, 141 bet.

4.                       1-sinf uchun husnixat daftari. 

 

ГЕОГРАФИЯ КУЛЬТУРЫ ИГРУШКИ КАК ВАЖНЫЙ ПРАКТИЧЕСКИЙ КОМПОНЕНТ

ИНТЕГРАЦИИ НАЧАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Яценко Владимир Сергеевич

Институт педагогики

Национальной академии педагогических наук Украины

 

Аннотация. В представленной статье рассматриваются вопросы географии культуры игрушки с позиций практического раскрытия интеграции начального образования. Детские игрушки играют важную роль в познавательной деятельности ребенка. На ярких примерах раскрываются системы работы в межпредметной интеграции: изобразительного искусства (начиная с иллюстративного материала учебной книги до произведений известных художников), литературы (сказки, поговорки, загадки), техники и технологии (как устроены предметы, изготовление игрушек из дерева, подручных и природных материалов) и истории (отдельные исторические факты). Предназначена для воспитателей, учителей дошкольного и начального образования.

Ключевые слова: география культуры игрушки, интеграция начального образования, познавательная деятельность, культурологический аспект обучения.

 

Детские игрушки играют важную роль в познавательной деятельности ребенка. С помощью них ребенок познает окружающий мир, учится правилам общения, заполняет свой досуг познавательной деятельностью. Любимые игрушки становятся своего рода талисманами для детей, о них они вспоминают с теплотой и будучи взрослыми. Это не просто предмет предназначен для детской игры, а также средство эстетического воспитания и произведение искусства.

Начиная с трех месяцев у ребенка появляется внутренний мир, и поэтому важно использовать яркие игрушки, которые не только привлекают взгляд младенца, а также должны быть мелодичными. Уже в 7-8 месяцев родители могут использовать маленькие мячики для игры в «футбол» (катать мячик друг другу), показать картинки с Букваря и показать самое интересное с объяснением.

В Букваре хорошо отражены сюжетные игры с игрушками, например врач осматривает игрушки, человек идет в лес за грибами, наблюдение за животными. Эти простые сюжетные игры развивают творческое воображение будущего ученика. Кроме того, происходит первое знакомство ребенка с Букварем, с его картинками, поговорками, загадками. Это и будет развитие ребенка в добукварный период.

Игрушки с Lego Мира логики стимулируют стремление маленьких детей понять «логику жизни» через понимание того, как устроены вещи. Есть несколько направлений Lego:

1.  Я и мой мир (мой мир). Узнаю, кто я и что я могу сделать.

2.  Учимся вместе. Учимся общаться с другими людьми.

3.  Мир воображения. Обнаруживаю свою творческую индивидуальность.

4.  Мир логики. Учусь понимать, как устроены вещи.

Кроме различных подвижных игр, дети любят играть игрушками. Девочки играют в куклы, детской посудой, различными колясочками, подушечками, одеяльце, а ребята – игрушечной железной дорогой, пистолетом, машиной и тому подобное.

С древности люди играли куклами. В этом можно убедиться ребенку прочитав народную сказку «Василиса Прекрасная».

Древняя история детской игрушки. Игрушки как часть повседневной жизни были очень давно, еще в Древнем Египте (ІІІ тыс. до н. э.) Дети играли куклами из дерева, фигурками животных, мячиками из кожи. В Древней Греции были твердые и мягкие мячи четырех видов, и что интересно миниатюрная посуда из глины, мебель из бронзы. В то далекое время придумали кубики и настольные игры. В ХV в. появилась механическая игрушка. Популярными были игрушки, имитирующие рыцарей.

ХVII в. – механические игрушки, имитирующие различных животных и птиц. Интересные игрушки купцы ХVIII в. привозят и во времена средневековья. На Украине массовое производство детских игрушек началось в конце XIX – начале ХХ в.

Археологи при раскопках находили глиняные куклы, возраст которых 2000 лет до н. е.

Предполагают, что они были не только игрушками, но и атрибутами ритуальных обрядов.

Во многих странах мира есть музеи, где собраны игрушки от древности до наших дней.

В Национальном музее истории Украины представлена керамическая погремушка, которую изготовили в первом тысячелетии до н. е.

Ученые-археологи свидетельствуют, что в древних римских захоронениях нашли куклу, которая «прожила» около 2000 лет. Предполагают, что обладательницей этой куклы была девочка из знатного рода.

Особенно мальчики любили и любят играть оловянными солдатиками. Уже в ХVI в. были мастера-специалисты по изготовлению этих игрушек.

В конце ХVIІ ст. оловянных солдатиков одевают в настоящие военные костюмы разных эпох, появляются портреты царей и знаменитых полководцев. Мастер с Нюрберга (Германия) Эрнст Генрихсен предложил придерживаться единых размеров фигурок: Пеша – 32 мм, конная – 44 мм без головных уборов.

В 40-х годах ХХ в. появились объемные оловянные солдатики во Франции ростом 50 – 60 мм.

Сейчас игрушечных воинов делают не только из олова, но и из алюминиевых сплавов и пластмасс.

Сохранилась картина нидерландского живописца Питера Брейгеля «Детские игры» (ХVIII в.). Где изображены дети, которые играют мячом, ходят на ходулях, просто резвятся. Такие игры популярны и в наше время на Украине. Кто не любить поиграть в пятнашки, прятки, где выбирали ведущего с помощью считалки.

К этому времени детской забавой являются воздушные змеи. Еще 4000 лет до н. е. изобретений эту игру, которая была популярной в Китае и Японии, в Сиам и на Новой Зеландии.

Ученые Михаил Ломоносов и Бенджамин Франклин начали применять воздушные змеи с научной целью, в частности для метеорологических наблюдений. Позже В. В. Кузнецовым был сконструирован первый в Европе метеорологические змеи – зонды. В Одессе (1907 – 1910 гг.) поднимали такие зонды-конструкции Стефановского с метеорографом.

В конце XIX в. фирма Фаберже по заказу российского императорского двора создала 50 пасхальных яиц-необычных, сделанных из золота и драгоценных камней, 9 из них были выполнены по заказу императоров Александра III и Николая II.

Первым произведением считают «Куриное яйцо», созданное в 1885 году, а одно из последних пасхальных яиц – «Орден Святого Георгия» в 1916 году.

После революции 1917 года драгоценности оказались в разных уголках мира: 28 яиц в музеях России, 13 – в американских музеях, 2 – в Швейцарии, три - у королевы Великобритании, четырнадцатый частных коллекциях, из них девятого американского издателя журнала «Форбс». Мистер Форбс считает жемчужиной своей коллекции пасхальное яйцо «Коронация» (1897 г.) С сюрпризом: внутри его – миниатюрная карета из золота и драгоценных камней – точная копия коронационной кареты, над изготовлением которой ювелир фирмы Фаберже работал 15 месяцев. В настоящее время «Коронация» стоит 18 – 24 миллиона долларов.

Владелец ювелирной фирмы Карл Фаберже не был мастером, но имел 400 – 500 дизайнеров, ювелиров, отделочников, чеканщиков, мастеров по эмали и по обработке драгоценных камней. На фирме выполнялись заказы не только императорского двора, были у него клиенты среди русской аристократии, купечества и европейских королевских дворов.

Тяга быть хозяюшкой в доме, играть у мамы и дочери заложена у девочек с давних времен. Об этом рассказывают старые люди, в частности из села Дихтяри на Полтавщине (Украина):

«Девушки играют в куклы. Каждая кукла кого представляет: «Это мама, а это тетя Наташа, а то бабушка». Об куклах заботятся, как взрослые детям: «Вот мы наварим вареников и будем обедать». Вареники лепятся из мякиша хлеба. К куклам девушки говорят: «мы пойдем в поле, а вы, дети, оставайтесь дома, но не шалите, будьте вежливы» или такое: «а мы пойдем в гости и вам подарки принесем».

На Украине в XIX – начале ХХ вв. девочки 4 – 5 лет крутили из тряпок куклы-матанки. Сворачивали валиком ткань, полотно обтягивали лицо, перевязывали туловище нитями, цепляли косу, надевали ее. Старшенькие делали кукол с сюрпризом: когда ее трясли, в середине гремел сухой горох. Девушкам помогали бабушки мастерить самодельные куколки с вышитыми крестиками на лице. Старожилы рассказывали, что такие куклы были своеобразными оберегами семей, помощниками в лечении недугов, увеличении достатка.

Куклы-игрушки составляли из щепок, вырезали из бумаги, а из березовой коры выкраивали трапецию для сарафана, сворачивали кружочек для головы, делали рукава, ладони. Хорошей есть кукла из кукурузной кочерыжки, к тому же с естественной косичкой. Интересные игрушки из маленьких тыкв: тележка, корова и маленькие телята. Хорошие коньки из ствола сухого подсолнечника. Да и сейчас в селах Украины, кроме купленных игрушек, малые забавляются игрушками из природных материалов, так веет от них теплом и добром.

Сейчас, как и раньше, дети умеют делать игрушки из рогоза (выплетали для себя шляпы и играли в сказочных принцев).

Одна из художниц города Киева стала знаменитой, когда на выставку представила скульптуру собаки в натуральную величину из рогоза. Впоследствии Ирина Контар еще смастерила черепаху, улитки, огромного страуса.

С соломы и травы можно смастерить куклы, из стеблей подорожника и тысячелистника – стульчики для игрушечных кукол, из лозы плетут маленькие корзиночки и колыбели, из тростника, бугилы, стручков акации мастерят свирели, дудки, пищалки, из сухих веток деревьев вырезали кукол, зверушек, птиц. Популярными стали аппликации из природного материала.

Бабушки делали куклы из конопляных и льняных нитей, умело перевязывая в нескольких местах, чтобы получились ручки, ножки и шили для них костюмы. Это действительно были украинские национальные костюмы, такие, как у детей вышитая рубашка, плахта или юбочка на резинке, корсетка, а на голове веночек или клочок ленточки. И такая выходила красавицаукраинка, нельзя отвести глаз.

Учителя начальных классов, также могут изготовлять с детьми для своих младших друзей или для своей коллекции кукол, использовав природные материалы: каштаны, шишки, желуди, листья, цветы, клочья соломы. Дома можно изготавливать опишнянскую куклу-игрушку (Полтавщина), используя вместо глины пластилин. Основой юбки будет катушка из-под ниток. Затем нужно лепит торс, голову и другие детали. Голову куклы покрыть водоэмульсионной краской, а через 2 – 3 дня расписать масляными красками.

Сейчас в школах Украины на уроках трудового обучения дети учатся делать игрушки. Говорят, что особенно красивые деревянные игрушки: детская мебель, кукольный посуду, музыкальные инструменты ... – делают в мастерских города Яворива Львовской области. В других регионах Украины делают мельницы, мельницы-флюгера, оружие – меч, лук, ружье, сельскохозяйственные орудия – ведра, лопатки, грабли.

 

МОДЕЛИРОВАНИЕ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ ПРИ ПОМОЩИ

ПРОЕКТИРОВАНОГО ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ РОДНОГО ЯЗЫКА В НАЧАЛЬНЫХ

КЛАССАХ

Ш.Бабаева

Бухарский Государственный университет

 

Аннотация. В данной статье идёт речь о том, как в целях проектирования творческой деятельности учеников при обучении родному языку, с точки зрения применяющего творческое проектирование учителя взаимосвязаны. . Проектную деятельность следует рассматривать как часть профессиональной компетентности учителя, которая представляет собой единство теоретической и практической подготовки для осуществления педагогической деятельности и характеризует профессиональное качество.

Ключевые слова: проектное обучение, ученик, учебный материал, проектная деятельность, компетентность, педагогическая технология, моделирование, информация, система образования.

Annatasiya. Ushbu maqolada oʻquvchilarning ona tilini oʻqitishda ijodiy faoliyatini loyihalashtirish uchun, ijodiy faoliyatiga qoʻllaydigan oʻqituvchi nuqtai nazaridan, ular qanday qilib oʻzaro bogʻliqligi muhokama qilinadi. ... Loyiha faoliyati oʻqituvchining kasbiy malakasining bir qismi sifatida qaralishi kerak, bu pedagogik faoliyatni amalga oshirish uchun nazariy va amaliy mashgʻulotlarning birligi va kasbiy sifatni tavsiflaydi.

Kalit soʻzlar: loyihani oʻrganish, talaba, oʻquv materiali, loyiha faoliyati, kompetensiya, pedagogik texnologiya, modellashtirish, axborot, ta'lim tizimi.

Annotation. This article discusses how, in order to design the creative activity of students in teaching their native language, from the point of view of the teacher applying creative design, they are interrelated. ... Project activities should be considered as part of the teacher's professional competence, which is the unity of theoretical and practical training for the implementation of pedagogical activities and characterizes the professional quality.

Key words: project learning, student, educational material, project activity, competence, pedagogical technology, modeling, information, education system.

 

Сегодня злабодневной важной задачей для нас преподавателей высшего образования должно стать воспитание нашей молодежи на основе инновационных образовательных технологий на высоком уровне в образовательных учреждениях с современным оборудованием. Для этого каждый педагог должен работать над собой, не отставать от времени, досконально знать и внедрять инновационные технологии обучения в свою работу. В наши дни уроки старого традиционного стиля не удовлетворяют потребности нашей молодежи, они даже не хотят слушать такие уроки. Учитывая текущий процесс глобализации и стремительный рост интеллектуального развития нашей молодежи, использование методов и технологий, требующих творческого подхода в методологии, остается актуальной проблемой сегодня. На всех этапах системы образования проводится самостоятельное обучение или независимое исследование. Но такие упражнения не соблюдаются по своим правилам, поэтому эти упражнения не дают ожидаемого результата. Фактически на таких занятиях учитель ставит перед учеником, учеником или слушателем конкретное задание на основе специальных схем, формул, математических уравнений с наглядными пособиями.

И поэтому проектная творческая проектная деятельность учителя и учащихся на уроках родного языка в начальных классах является актуальным в процессе обучения родному языку. В целях проектирования творческой деятельности учеников при обучении родному языку, с точки зрения применяющего творческое проектирование учителя взаимосвязаны и подчинены таким понятиям :учитель и учебник, учитель и учебные материалы, учитель и наглядные пособия, ученик и учебник, ученик и учебный материал, ученик и наглядные пособия, с точки зрения ведущего деятельность учителя, занимающегося проектированием при проведении уроков связь учитель и проект, учитель и ученик, учитель и привязанности ученика, ученик и учебные материалы. В первую очередь остановимся на деятельности учителя, занимающегося проектированием. Естественно, от качества структурированного проекта зависит эффективность обучения. В структуре проектной деятельности есть два уровня активности: творческий характер проектирования, предполагающий создание новых знаний в виде проектов; индивидуальный характер проектирования, который отражает личность учителя в проекте, созданном на основе изучения опыта передовых педагогов. Проектную деятельность следует рассматривать как часть профессиональной компетентности учителя, которая представляет собой единство теоретической и практической подготовки для осуществления педагогической деятельности и характеризует профессиональное качество. Теоретическая подготовка к проектной деятельности - это высокий уровень владения набором навыков и компетенций в проектировании. Муравьева Г.Е. считает, что проектирование-это умение предсказывать исход развития дидактического процесса; планирование реализации проекта; проектирование технологического процесса создания материальной базы; вводит вопросы моделирования для получения новой информации об объекте. Сластенин В.А., Кузьмина Н.В. считают, что рефлексивная совокупность компетенций, определяющих теоретическую готовность учителя к проектной деятельности, обеспечивающая самосовершенствование педагогической деятельности; познавательные, развивающие способность повышать свой методический уровень; образовательные, формирующие навыки и компетенции, в получении и использовании информации; коммуникативная, развивающая устные и письменные коммуникативные технологии; вводит социальную компетентность, которая фокусируется на понимании сути своей профессиональной компетентности.

Цель образования, которая является лидером педагогических технологий в проектировании образования, остается одним из самых важных аспектов в проектировании содержания образования. Их можно выразить следующим образом:

-       при изучении предметов, прежде всего, определить уровень изучения основных понятий и проектировать их изучение;

-       разработка основных концепций образовательных стандартов, их соответствия учебной программе, их актуальности для будущей деятельности ученика;

-       проектирование методики обучения;

-       проектирование уровня подготовленности ученика;

-       обеспечение соответствия содержания обучения намеченной цели;

-       предпроектные методики обучения, какие из них использовать на каком этапе урока;

-       проектирование уровня усвоения знаний и умений учащимися на разных типах уроков;

-       проектировать использование различных методов проверки и контроля в процессе обучения;

-       Разработка эффективного использования современной информации на каждом уроке;

-       предварительная запись способов, средств, результатов, которые необходимо достичь при подготовке текстов учебных материалов;

-       создание базы данных целей и задач по предмету, проектирование их завершения посредством оценивания и т. д.

Процесс обучения новому материалу организуется с учетом особенностей учебного материала. Если теоретический материал не велик по размеру, лучше перейти к его обучению и закреплению, не разбивая на части. Если учебный материал обширен и его можно преподавать в виде взаимосвязанных частей, объяснение частей будет полезным. Разделение учебного материала на логически взаимосвязанные части приводит к тому, что структура полученных знаний становится максимально осознанной, предполагая, что эти знания связаны с ранее изученными знаниями. Все это решается учителем в процессе педагогической обработки учебного материала.

Сейчас важной задачей должно стать воспитание нашей молодежи на основе инновационных образовательных технологий на высоком уровне в образовательных учреждениях с современным оборудованием. Для этого каждый педагог должен работать над собой, не отставать от времени, досконально знать и внедрять инновационные технологии обучения в свою работу. В наши дни уроки старого традиционного стиля не удовлетворяют потребности нашей молодежи, они даже не хотят слушать такие уроки. Сегодня учитывая текущий процесс глобализации и стремительный рост интеллектуального развития нашей молодежи, использование методов и технологий, требующих творческого подхода в методологии, остается актуальной проблемой. На всех этапах системы образования проводится самостоятельное обучение или независимое исследование. Но такие упражнения не соблюдаются по всем правилам, поэтому эти упражнения не дают ожидаемого результата. Фактически на таких занятиях учитель ставит перед учеником или слушателем конкретное задание на основе специальных схем, формул, математических уравнений с наглядными пособиями. Учащиеся (слушатели) переходят не от теории к практике, как на традиционных уроках, а от практики к теории и создают творческие идеи, делают собственные выводы в рамках темы. Работа на основе таких технологий дает высокую эффективность в обучении. В педагогике есть несколько методов и технологий, требующих самостоятельной работы. К ним относятся технологии моделирования. Литература

1.                       Муравьева Г.Е. Проектирование технологий обучения: Учеб.пособие для студентов и преподавателей пед. вузов, слушателей и преподавателей курсов повышения квалификации учителей / Г.Е. Муравьева. - Иваново, 2001. - 123 с.

2.                       Неъматова Г. Технология развития творческого мышления и самостоятельной деятельности студента (Методические рекомендации для учителей родного языка). - Т.: “РТМ”,

2001. - 34 с.

3. The effect of Studying Morphology in Modeling Syntactic concepts in the lessons of the native

Language in Primary Grades Baymuradovna Shoira Babaeva Middle European Scientific Bulletin 5 10 84-90

 

БОЛАЛАР КИТОБХОНЛИГИНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ

ИННОВАЦИОН КЛАСТЕРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИ

Б.С.Жамилова,

БухДУ доценти

 

Аннотация. Мақолада болалар ижодий тафаккурини шакллантириш, болалар китобхонлигини ташкил этишда педагогик таълим инновацион кластернинг самарадорлиги ҳақида фикр юритилган. МТМ, умумий ўрта таълим, коллеж-лицей, олий таълим ва ундан кейинги таълим босқичларида ўтказилаётган китобхонлик танловлари таълим кластеридаги узвийлик ва узлуксизлик асоси сифатида эътироф этилади.  

Калит сўзлар: китобхонлик, инновация, кластер, узвийлик, узлуксизлик, тизим.

Аннотация. В статье рассматривается эффективность инновационного кластера педагогического образования в формировании творческого мышления детей, организации детского чтения. Соревнования по чтению, проводимые в MTM, общем среднем образовании, колледже-лицее, высшем и послесреднем образовании, признаны основой преемственности и преемственности в образовательном кластере. Ключевые слова: читаемость, инновации, кластер, членство, преемственность, система.

Annotation. The article discusses the formation of children's creative thinking, the effectiveness of pedagogical education innovative cluster in the organization of children's reading. Reading competitions held at MTM, general secondary education, college-lyceum, higher education and post-secondary education are recognized as the basis of continuity and continuity in the education cluster. Key words: readability, innovation, cluster, membership, continuity, system.

 

Дунё яралганидан буён инсон омилининг муайян ижодий қуввати тинимсиз ривожланиб, такомиллашиб келмоқда. Янги нарсаларни яратишга бўлган қизиқиш жадаллиги эътирофга лойиқ.

Педагогик таълимдаги ислоҳотлар, жумладан, инновацион кластер ҳам ана шундай ижодий тафаккур маҳсули сифатида диққатга сазовор. Бу ёруғ оламда жамият пайдо бўлганидан то ҳанузгача болалар олами ҳам катталар билан ёнма-ён яратувчилик тасаввурлари, ижодийлик характери билан камол топиб келмоқда. Энг қадимги даврларда яратилган халқ оғзаки ижодининг поэтик намуналари ижодий тафаккурнинг ёрқин ифодаси сифатида бизгача етиб келган. Инсонлар айнан тасаввур орқали эшитган воқеалари, ҳикоя қилинган эртаклар, достон ва маталлар мазмунини ўз хотираларида қайта жонлантириш орқали бой ижодий тафаккурлари авлодданавлодга силсилавий равишда ўтиб, ўсиб келган. Инсон камолотининг чўққиси ҳам аслида ижодий тасаввур ва тафаккурнинг муйян даврларда, муайян фаолият ва жараёнларда намоён бўлиши, шу орқали инсон шахсининг юқори даражада ривожланиб бораётганидан далолат беради. 

Жумладан, болалар ижодий тафаккурини ривожлантиришда адабиёт ва бадиий асарлар шу маънода долзарб аҳамиятга эга.

“Айниқса, – деб таъкидлаган эди биринчи Президентимиз И.А.Каримов ўзининг “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор” йўриқномасида, – биз учун ғоят муҳим аҳамиятга эга бўлган болалар адабиётини ривожлантиришга алоҳида эътибор беришимиз, мустақил фикрлайдиган шахсларнинг шаклланиши, ҳар қандай китобхонлик, мутолаа маданияти болаликдан бошланишини доимо ёдда тутишимиз лозим”.^[12]

Дарҳақиқат, мамлакатимиз раҳбарининг болалар китобхонлигига, адабиётга бўлган эътибори ҳам мамлакатимиз ёш авлоди маънавий тафаккурида ижобий ўзгариш ясади. Чиндан ҳам мамлакатимиз раҳбарининг китобхонлик ва адабиётга бўлган муносабати нафақат фармойиш ва қарорларда, балки амалий ҳаракатларда ҳам яққол кўринаётир. 2017 йилдан буён ўтказилаётган анъанавий китобхонликнинг Давлат сиёсати даражасига кўтарилиши, айнан бадиий ижод намуналари, адабий асарлар бўйича болалар ва ўсмирлар салоҳияти синалаётганига ҳам маънавий тафаккуримиз янгиланиши самараси деб қараш мумкин. Шунингдек, Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 20 февраль куни Анқара шаҳрида Туркия Республикаси Президенти ҳузуридаги Халқ кутубхонасининг очилиш маросимида иштирок этиши, у ердаги нутқида: 

– Дунёдаги ҳар қайси давлат, ҳар қайси халқ биринчи навбатда ўзининг интеллектуал салоҳияти, юксак маънавияти билан қудратлидир. Бундай енгилмас куч манбаи эса аввало инсоният тафаккурининг буюк кашфиёти – китоб ва кутубхоналарда, – дея таъкидлаши ҳам шундандир.^[13]

Бундан ташқари, юртимиз раҳбарининг Бўка туманида ташкил этилган Маданият ва маърифат экопаркини бориб кўриши ва у ерда ёшлар учун яратилган шароитлар билан танишиб: “Ҳудудларга китоб етказиб бериш яхши. Лекин уларни ўқиш, ўқитиш етарли даражада эмас. Болаларимизни боғча ёшидан, бошланғич синфлардан кичик-кичик китобларга ўргатиш, шу орқали уларни китобсевар этиб улғайтириш зарур. Шундагина жамиятимизда китобхонлик муҳити шаклланади, бошқалар ҳам китоб ўқишга қайтади”, - деган сўзларида ҳикмат бор^[14] (Таъкид бизники- Б.Ж.).

Инсон маънавий оламининг инкишофи, келажакнинг тамал тоши болаликда кашф этилиши руҳшуносликда қайд этилган. Болалик чиндан ҳам инсон умрининг бебаҳо даври сифатида бутун ажойиботлари билан катталарни ҳамиша ром этиб келган; катталар олами эса самимий ва болаларча беғуборлик тарк этилган давр эканини англай билиш учун ҳам жамият тафаккурида янгиланиш эҳтиёжи заруратга айланган.

Бу жиҳатдан Ўзбекистон Республикаси Президентининг адабиёт, матбуот, таълим-тарбияга оид қатор фармойиш ва қарорлари, чиқарилаётган қонунлар эътиборга лойиқ. “Ҳаммамиз учун айни пайтда жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган масала, − таъкидлайди Ш.М.Мирзиёев, − яъни китобхонликни кенг ёйиш ва ёшларимизнинг китобга бўлган муҳаббатини, уларнинг маънавий иммунитетини янада оширишга қаратилган ишларимизни янги босқичга олиб чиқиш вазифаси турибди”.^[15]

Бинобарин, таълим тизимидаги кластер болалар китобхонлиги доирасида тизимли ташкил этилаётгани болалар ижодий тафаккурини ривожлантиришга хизмат қилиши яққол англашилади, қолаверса, бунда таълим инновацион кластерининг амалиётга татбиқ қилинишини кузатиш мумкин. Негаки, бу ислоҳот тадқиқотчиларининг фикрича, шахснинг камол топиши ва етук кадр бўлишига қаратилган бўлиб, унинг боғлиқлиги – боғча, мактаб, лицей, коллеж, олий ўқув юрти, докторантура, малака ошириш каби жараёнларни қамраб олувчи бутун умр давомидаги таълим занжирини бир-бирига боғланганидир. 

Таъбир жоиз бўлса, болаларнинг китобга ижобий муносабатини шакллантириш орқали ижодий тафаккурлашга ўргатишда бу тизим муҳим роль ўйнайди. Чунки ўқувчиларнинг тасаввурлари ва ижодий фаолиятларини кенгайтиришда китоблар, бадиий асар, шеър ва ҳикоялар зарурий воситадир. Бу ўқувчиларда тасаввур қилиш орқали ажойиб-ғаройиботлар оламига “саёҳат” қиладилар, асар қаҳрамонлари билан “мулоқотга киришадилар”, уларнинг ўрнига ўзларини қўйиб, муаммоли вазиятларга “дуч келадилар” ҳамда ундан чиқиб кетиш йўлини излайдилар. Бунинг ёрқин мисолини етук болалар шоири К.Чуковскийнинг болалар асарлари ҳақидаги фикридан ҳам уқиш мумкин. Масалан, болалар китобхонлигининг энг кичик аудиторияси ҳисобланувчи мактабгача тарбия ёшидаги болаларга мўлжалланган шеърларнинг ҳар бир мисрасида рассом учун материал бўлишига катта аҳамият бериш, образ ва оҳанг бирикиб, бир бутунни ташкил этиши ҳақидаги фикрлари ҳамон долзарб. Шу сабабли бундай сифатга эга бўлган шеърларга “графикали шеър” деб таъриф берилади. Шунингдек, болалар учун ёзилган асарларда образларнинг зудлик билан алмашинуви, негаки кичкинтойлар ҳали уларнинг сифатини эмас, ҳаракатларини қабул қилиши, зотан серҳаракат, персонажларга бой асарлар кичкинтойлар қизиқишини орттириши ўринли таъкидланган.

Қўшиқ ва рақснинг ҳам шеър учун зарурлиги, шундан улар завқ-шавқ туюши кабилар ҳам шу маънода болалар китобхонлигининг муҳим элементи саналган. Болалар учун ёзилган шеърларда поэтик нутқнинг юқори даражада мусиқийлиги ҳамда қофияси бир-бирига жуда яқин бўлиши кабилар аслида айнан болалар ижодий тафаккурининг шаклланиш босқичи ҳисобланади десак янглишмаймиз. Кичкинтойлар ана шу завқовар элементларга қизиқиб, уни куйлайдилар, осонгина ёд оладилар, муҳими эса шунга монанд янги сўз ва қофиялар топадилар. Бу жараён мактабга илк қадам қўйган кичик мактаб ёшидаги болалар китобхонлиги, ўсмирларни ҳам қамраб олгандагина, таълимнинг кейинги босқичларида ўқувчилар ҳар қандай бадиий асарни, шеърий матнни таҳлил қила олиш қобилиятига эга бўлишларига шубҳа йўқ.

Айтайлик, юқори синф ўқувчилари асар қаҳрамонларига тақлид қилиб кундаликлар, саёҳатномалар ёзадилар, турли-туман тадбирлар учун сценарийлар ёзадилар. Мазкур усуллар болаларнинг фикрлаш жараёнларини жадаллаштиради, идрокини фаоллаштиради. 

Коллеж-лицей ҳамда олийгоҳ талабалари асардаги бирор муаммо ҳақида тушунчага эга бўлишлари керак (таълимнинг бу методида рангли, лавҳали суратлар, мавзуга оид 5-6 дақиқалик экранлаштирилган ҳужжатли фильмлар намойиш этилиб, қалтис вазиятларда “Менинг шахсий мулоҳазам?”, “Қандай йўл тутмоқ тўғри бўларди?” деган саволлар атрофида мушоҳада юритилади). 

Ўқитувчи эвристик суҳбат орқали талабаларни ижодий мушоҳадага чорлайди, муаммоли вазиятлар яратиб, уларни ижодкорликка, мустақил фикрлашга йўналтиришда юқори натижа беради. Бунда талабалар ахборотларни таҳлил этишда индуктив ва дедуктив метод, яъни оддийдан мураккабга ва аксинча, мураккаб вазиятлардан оддийга қараб борилади. Яна талабаларнинг ижодий-танқидий фикрлашини ривожлантиришга қаратилган самарали усуллардан бири эркин фикрлаш дарслари ҳисобланади.  

Шу ўринда реал оламга назар ташласак, немис олимлари ва кашфиётчиларининг, шоиру ёзувчиларининг жаҳон ва Европа адабиёти, санъати, илм-фани тараққиётига қўшган ҳиссалари беқиёс эканини биламиз. Эйнштейн, Бисмарк, Гутенберг, Бетховен, Бах, Моцарт, Гёте... бу рўйхатни ҳали анча давом эттириш мумкин. Лекин немислар таниқли аждодлари билан фахрланиш, уларнинг оламшумул ишларини мадҳ этишдан кўра, аксинча, давлат ва сиёсат янги, ёш лидерларни яратиш, танитиш, уларнинг ишларини халқ эътиборига тақдим қилиш, буюклик йўлида имкониятлар яратиб бериш билан машғуллигини англаш мумкин. Балки шунинг учундир, - дейди тадқиқотчилар, - Германияда оламни лол қолдираётган, жуда катта от кучига эга, бутун бошли заводларни юритаётган роботларни яратган янги Эйнштейнлар; кесиб ташланган бармоқларни ўстираётган янги Гутенберглар етишмоқда. 

Бундан аёнлашадики, ёш авлод камолоти учун ҳам педагогик таълимнинг инновацион кластерига эҳтиёж жуда зарур. Таълим тизимининг барча бўғинлари ҳар бир соҳада ягона маслакда бирлашмоғи, ўзаро ҳамкорлик, манфаатдорлик асосида фаолият юритсагина, ОТМ профессор-ўқитувчилари билан МТМ ёки умумтаълим мактабларининг педагоглари бир муаммо- чинакам рақобатбардош кадр тайёрлаш мақсадида бирлашадилар. 

Адабиётлар:

1.                       Ш.Мирзиёев Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент: “Ўзбекистон”, 2017. 

2.                       http://uza.uz/oz/politics/shavkat-mirziyeev-ar-aysi-davlat-ar-aysi-khal-intellektual-s-20-02-

2020

3.                       Jamilova Bashorat Sattorovna, Nuriddinova Shaxnoza. О‘zbek bolalar adabiyotida badiiy tafakkur yangilanishining tadriji. Til va adabiyot ta’limi. 2020-yil, 12-son, 20-27-b.

https://tilvaadabiyot.uz/f/12-son_2020_jil_mukova-mun.pdf

4.                       Bashorat Jamilova. Description of the spirit of teenagers in uzbek children's prose . MIDDLE EUROPEAN SCIENTIFIC BULLETIN ISSN 2694-9970

https://cejsr.academicjournal.io/index.php/journal/article/view/134/136https:

 

МЕТОДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И

РАЗВИТИЯ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ В ПРОЦЕССЕ РЕШИНИЯ

ЗАДАЧ

Д. Ш.Джураева 

Термезский государственный университет. г.Термез (Узбекистан)

 

Аннотация. Интеллектуальная деятельность соответствует высокому уровню развития человека. Она составляет основу его теоретической деятельности, включающей использование сложных систем знаковых образований, и предпо- лагает достаточно высокий уровень абстракции от предметов деятельности.

В основу научного развития ребёнка должна быть положена система последо- вательных маленьких интеллектуальных задач, направленных на формирование определённых интеллектуальных умений и навыков.

Ключевые слова: интеллектуальная, деятельность, развития человека, образований, высокий уровень, абстракция, научного развития, задача, умений и навыков.

Aннотация. Ақлий фаолият инсон тараққиётининг юқори даражасига мос келади. У назарий фаолиятининг асосини, жумладан, белгили ҳосилаларнинг мураккаб системаларидан фойдаланишни ташкил етади ва фаолият объектларидан жуда юқори даражада абстраксиялашни назарда тутади. Боланинг илмий ривожланиши муайян ақлий кўникма ва малакаларни шакллантиришга қаратилган кетма-кет кичик ақлий вазифалар тизимига асосланиши лозим. 

Калит сўзлар: ақлий, фаолият, инсон тараққиёти, таълим, юқори даража, абстракция, илмий ривожланиш, вазифа, кўникма ва малакалар.

Annotation. Intellectual activity corresponds to the high level of the development of the person. She forms the base his(its) theoretical activity, including use the complex systems of the sign formation, and expects it is enough high level to abstractions from subject of activity. In base of the scientific development child must be a prescribed system of the consequent small intellectual problems, directed on shaping determined intellectual skills and skill.

Key words: intellectual, activity, developments of the person, formation, high level, abstraction, scientific development, problem, skills and skill.

 

Творческая активность младших школьников проявляется в том, что они,анализируя, сравнивая, синтезируя, обобщая, конкретизируя фактический материал, полученный в результате опыта или другим путем, сам получает из негоновую информацию. Творческая активность школьника возникает в процессеего работы, если он поставлен в соответствующие условия – условия интеллектуального поиска. Примером таких условий может быть ситуация, когда учащиеся при ознакомлении с новым сами вынуждены сравнивать факты, сопоставлять их и противопоставлять, или когда учащимся приходится использоватьсвой практический опыт выполнения заданий, и они обнаруживают, что им нехватает знаний.Чтобы учащиеся проявляли активность и самостоятельность впознании (чтобы им хотелось это делать), необходимо, как отмечают педагогии методисты, формирование у младших школьников познавательных интересов, выступающих как ценнейшие мотивы учения. Активность личности – способность человека производить общественно значимые преобразования в мирена основе присвоения богатств материальной и духовной культуры, проявляющаяся в творчестве, волевых актах, общении. Младший школьник производитьобщественно значимые преобразования еще не может.

Поэтому по отношениюк младшему школьнику важно рассмотреть понятие активности поисковой.

Активность поисковая – поведение, направленное на изменение ситуации (илиотношения к ней) при отсутствии определенного прогноза его результатов, но припостоянном учете степени его эффективности. Определение творческой деятельности может быть дано через систему признаков, например, таких: 

1)                      творческая деятельность направлена на решение задач, для которых характерно отсутствие впредметной области или у субъекта не только способа решения, но и специфических знаний, 

2)                      творческая деятельность связана с созданием на осознанном илинеосознанном уровне новых для него знаний в качестве ориентировочной основыдля разработки способа решения, 

3)                      творческая деятельность характеризуется неопределенной возможностью разработки новых знаний и на их основе способа решения задач. 

Под творческой деятельностью школьников понимается такая деятельность, результат которой имеет субъективную новизну и (или) в процессе которой использованы субъективно новые пути решения той или иной проблемы. Субъективно новые знания, так же как и субъективно новые пути решения проблемы могут быть получены при помощи обобщенных умений или сами представляют собой обобщенные умения (обобщенные способы действий). Умение – освоенный субъектом способ выполнения действия, обеспечиваемый совокупностью приобретенных знаний и навыков. Умение формируется путем упражнения и создает возможность выполнения действия не только в привычных, но и в изменившихся условиях. При решении какой-то математической задачи младшие школьники получают конкретный результат. Одновременно с этим они должны овладеть общим способом решения всех задач из данной совокупности. Ориентация учащихся смещается на овладение ими общим способом деятельности. Интеллектуальные умения являются обобщенными умениями, если они охватывают достаточно широкий класс конкретных задач. Творческие умения младшего школьника – это те обобщенные умения, которые способствуют выполнению следующих видов деятельности: 

–               выделению главных, наиболее существенных признаков понятия, факта, явления; 

–               нахождению рациональных решений проблемы, задачи; 

–               видению          проблемы       в          целом, установлению внутренних     и          внешних      связей

рассматриваемого понятия, факта;

–               переносу знаний и умений в новую ситуацию;

–               обобщающим выводам; 

–               принятию самостоятельных решений.

«Интеллектуальное творчество в детском возрасте – это процесс создания субъективно нового, основанный на способности порождать оригинальные идеи использовать нестандартные способы деятельности. Младший школьный возраст (их называют «выдумщиками») как нельзя более расположен к придумыванию и переносу способов выполнения работы в другие ситуации – просто потому, что незнает: возможно, этого делать нельзя. На основании трактовок категории творчества к установлению качеств творческой личности: оригинальность (способность производить идеи, отличающиеся от общепризнанных взглядов), беглость (количество идей в единицу времени), гибкость подвижность мысли (способность переключаться с одной темы на другую), любознательность (чувствительность к проблемам в окружающем мире), способность к преобразованию мысленное конструирование идеального образа предмета (идеализация) и т. д. Нам известно что, обучение путем подражания, обучение в игре, обучение в процессе осуществления продуктивных видов деятельности – рисования, лепки, конструирования, обучение в ходе осуществления элементарных трудовых задач по самообслуживанию, наконец, систематическое школьное обучение. Учебная деятельность является ведущей деятельностью. В процессе подражания сначала используется аналогия буквальная, и лишь постепенно в процессе упражнений учащиеся отходят от копирования, обучаются рассуждения по аналогии, которая является весьма действенным методом. Важнейщим показателем развитости субъекта является уровень мышления – опосредованного и обобщенного познания человеком предметов и явлений в их существенных свойствах, связях и отношениях. В психологии различают наглядно-действенное (предметнодейственное), наглядно-образное и абстрактно-понятийное(словесно-логическое) мышление. Особенностью младшего школьного возрастая вляется превалирование образного мышления над словесно-логическим. Образное мышление есть сложное психическое образование, не привязанное к какой-либо чувствительности по своей природе, основная функция которого состоит в оперировании образами. Мыслительные образы являются опорой мышления. В них сохраняются существенные свойства отражаемых объектов в связях с другими объектами и их свойствами.

Современного начального образование характерно переосмысление педагогических ценностей. Основной целью обучения становится развитие ребенка, что: переход к осознанности собственных психических процессов, противоречие отношения между наглядно-образным и словесно-логическим мышлением, рост и качественные изменения отвлечения и обобщения, переход от рядоположенности понятий к их иерархии и многоступенчатой систематике, развитие высших функций памяти, и др. Проблеме творчества уделяли внимание многие отечественные и зарубежные философы, психологи, педагоги, методисты. Множество его определений отражает сложность самого феномена творчества, в итоге младший школьник переходит на новую более высокую ступень развития ,и необходимость мотивации, целеполагания и эмоциональной окраски, необходимость использования перечисленных операций для придания деятельности ребенка творческого характера и целесообразность организации коллективной деятельности детей в процессе формирования творческой деятельности учащихся начальных классах. Творчеством ученика мы называем вид его деятельности, направленной на создание качественно новых для него ценностей,имеющих общественное значение, то есть важных для формирования личностикак общественного субъекта. Под субъективно новыми ценностями учащихся начальных классах понимаются и сами математические знания и способы получения математических знаний.

Отсюда следует необходимость систематической, достоянной специальной деятельности учащихся, рассчитанной на развитие и совершенствование трех ведущих анализаторов; зрительного, слухового, двигательного, ее как основу творческой деятельности, интуиции, нахождения самостоятельных способов решения задач. Ученик, выделив конкретные наборы условий, приходит к определенномуответу для каждого набора (включая и не существование требуемого объекта). Такой путь соответствует развитию творческих способностей учащихся 1-4 классов и позволяет реализовать целостный подход в обучении, избежать выработки стереотипов (психологической причины школьников неумения решать задачи). Важно учитывать своевременность воздействия на те или иные психические особенности учащегося: обучение некоторым знаниям и умениям в младшем возрасте оказывается более эффективным, чем в старшем. Именно в определенные годы детства обнаруживаются возрастные предпосылки творчества.Если по тем или иным причинам сенситивный период упущен, то дальнейшееформирование конкретных особенностей будет затруднено, и психическое развитие ребенка по сравнению с возможностями его хронологического возрастазадержится. Это объясняет, почему ранняя направленность на развитие понятийного мышления, алгоритмическую деятельность является одной из причин, тормозящей развитие творческих способностей учащихся, раскрытия их индивидуальностей, а также обосновывает целесообразность опережающего характера целенаправленного развития образных компонентов мышления по отношению к развитию логических (понятийных), о чем сказано выше. Своеобразие образа является необходимым условием связи мышления с творческими процессами, что разум и чувство ему представляются тесно-претесно переплетенным клубком, взаимосвязь эмоционального и познавательного факторов создает оптимальные условия для детского творчества в процессе обучения. Эмоциональное состояние влияет на творческой деятельности. Эмоции радости, уверенности в успехе деятельности придают младшему школьнику дополнительные силы, побуждают более интенсивной и напряженной работе. То, что вызвало положительный эмоциональный отклик, усваивается легко и быстро, причем такие знания не являются формальными. Совместное развитие ума и моторики должно происходить на математике и на других уроках. Действительно, ведь в процессе лепки, чеканки, вышивания, выпиливания, выжигания, работы с геометрическими инструментами и т. д. рука, послушная уму, выполняет тончайшие трудовые операция и при этом гармонично развивается. Основное условие, благоприятствующее возникновению и течению зрительных образов – мускульное расслабление, спокойствие и тишина. Поэтому, решая задачи, активизирующие деятельность представляя, целесообразно учащихся предлагать закрыть глаза и соблюдать тишину. Эти условия коррелируют с условиями творческой деятельности, обязательным компонентом которой являются дивергентные мыслительные операции. Важнейшим механизмом творчества является интуиция. Современная психология творчества позволяет утверждать, что интуиция включает в себя ряд определенных этапов. К ним относятся: 1) накопление и бессознательное распределение образов и абстракций в системе памяти; 2) неосознанное комбинирование и переработка накопленных абстракций, образов и правил в целях решения определенной задачи; 3) четкое осознание задачи; 4) неожиданное для данного человека нахождение решения, удовлетворяющего задаче, «Нередко такое решение приходит в самое неожиданное время, когда сознательная деятельность мозга ориентирована на решение других задач. Следовательно, интуиция у ребенка может сработать, если задача поставлена, а акцент с интеллектуальной перенесен на эмоциональную, чувственную сферу. Недаром существует мнение, что управлять интуицией – значит, пере структуровать чувственный и интеллектуальный материал. Учителю следует учитывать это обстоятельство. Опираясь на теорию интуитивных процессов, отметим некоторые важные моменты, которые целесообразно учитывать с целью развития творческой личности младшего школьника: 

–               знание этапов творческого процесса и использование этого знания в работе с детьми; 

–               отбор нужных сведений для решения задачи и определение места для каждого из них; 

–               продумывание (поиск) связей между элементами знания, ведущих к цели;

–               получение многообразия путей решения задачи, их критическая оценка, выбор главного;  – достраивание нерешенной проблемы до решаемой; 

–               выход за пределы исходного знания посредством охвата максимально возможного разнообразия элементов знания и переоценки их познавательной ценности (использование внутри предметных и меж предметных связей).

 В связи с этим намечаются следующие пути развития интуиции: объективные, интеллектуальные и субъективные, личностные. Среди первых назовем:

–               актуализацию знаний (посредством дополнительных вопросов, подводящих задач, обратных и деформированных задач), 

–               использование обобщенного опыта (мыслительных операций, способов рассуждений, приемов познавательной деятельности), 

–               сопоставление имеющихся знаний с целью, 

–               устранение излишней логической связанности понятий,

–               вариативность шагов, 

–               преобразование имеющихся знаний и опыта, 

–               выбор оптимального пути, – игнорирование избыточной информации. 

К другой группе путей развития интуиции отнесем такие, как: 

–               отвлечение от окружающего посредством закрывания глаз, положения головы на руки, мышечного и умственного расслабления, 

–               постановка вопросов себе с целью выявления наличия ошибок,  – оценка правильности предпринятых шагов. 

Понимание сущности творческого процесса обосновывает необходимость высказывания большого количества гипотез, догадок, на которые так богаты младшие школьники – их помощниками в этом служат присущие им воображение и фантазия. Доказано что, в младшем школьном возрасте дети вносят элементы фантазии в познание: для них характерны неожиданные сопоставления, необычные предположения. Сама новизна предлагаемой им умственной работы требует интуиции и своеобразной умственной инициативы. Воображение – сложный психический процесс, заключающийся в создании новых представлений и мыслей на основе имеющегося опыта. Процесс воображения состоит в избирательном расчленении (диссоциации) ранее выработанных связей и образовании из выделенных элементов (образов, мыслей) нового их сочетания (т. е- новых ассоциаций). Воображение поставляет пищу для мышления. Таким образом, развивать младшего школьника как творческую личность означает способствовать овладению им творческими умениями, развивать творческое воображение, побуждать к творческой активности.

Литература

1.    Пиаже Ж. Избранные психологические труды. – М.: “Просвещение”, 1969. -659с.

2.    Ҳ.З. Икромова, Ҳозирги замон табиий-илмий ва аниқ фанларнинг шаклланиш асослари. – Тошкент: “ОПИ”, 2011. -57 бет.

3.    А.В.Ильин, Г.Э.Позняк. Аналитическая геометрия. 2007 г. -223c.

СИСТЕМНЫЙ ПОДХОД К ОБУЧЕНИЮ ЯЗЫКУ И МЕТОДИЧЕСКАЯ СИСТЕМА РЕЧЕВОГО РАЗВИТИЯ ШКОЛЬНИКОВ

Узакова А.Б., Рохатова З.И., 

Алимова А.Н., Фазилова Н.С. студенты БГУ

Бабаева Ш.Б. преподаватель БГУ

 

Аннотация. В статье нашли своё отражение решение вопросов в развитии речи учащихся младших классов и наиболее эффективных действий в развитии речи учеников, в процессе обучения изложениям и сочинениям в начальной школе.

Ключевые слова: речь, процесс, язык, младшие школьники, совершенствование речи, развитие речи, классное, внеклассное и самостоятельное чтение, активизация словаря.

Annatasiya. Maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining nutqini rivojlantirish va oʻquvchilar nutqini rivojlantirishdagi eng samarali harakatlar, boshlangʻich maktabda insho va insholarni oʻqitish jarayonida yechimlar aks ettirilgan.

Kalit soʻzlar: nutq, jarayon, til, kichik maktab oʻquvchilari, nutqni takomillashtirish, nutqni rivojlantirish, sinf xonasi, sinfdan tashqari va mustaqil oʻqish, soʻz boyligini faollashtirish.

Abstract. The article reflects the solution of issues in the development of speech of primary school students and the most effective actions in the development of speech of students, in the process of teaching essays and essays in primary school.

Key words: speech, process, language, junior schoolchildren, speech improvement, speech development, classroom, extracurricular and independent reading, vocabulary activation.

 

Системный подход к обучению языку и методическая система речевого развития школьников. В последние годы много говорится о необходимости модернизации содержания языкового образования, причем все сознают, что цель школьного курса изучение языка и развитие речи. Но при этом развитие речи по-прежнему понимается не в современном значении (как выработка умения осуществлять речевое общение в различных жизненных ситуациях), а традиционно узко — как обучение изложениям и сочинениям. Не видя конечной цели, учитель осуществляет эту работу по старинке, без осознания компонентов методической системы развития речи. Между тем без последовательной и четкой реализации принципа системности в обучении невозможно построить ни одну технологию. Этот принцип проявляется прежде всего в том, что методическая система должна базироваться на закономерностях усвоения языка, которые существуют объективно, а компоненты системы должны быть осмыслены с точки зрения целей и задач современного образования.

Что такое развитие речи?

Понятие «развитие речи» многогранно, и его следует рассматривать с нескольких позиций. Так, с точки зрения методики развитие речи — это система развития языковой способности ребенка в единстве с развитием личности (се интеллектуальной, эмоциональной, волевой сфер) под влиянием обучения языку. 

Элементы этой системы взаимосвязаны и находятся в иерархических отношениях между собою, а системообразующим фактором является цель. Это во-первых.

Во-вторых, развитие речи рассматривается как процесс развития всех компонентов языковой способности (фонетического, лексического, грамматического, семантического), развития чувства языка и творческого отношения к слову. В этом процессе совершенствуется механизм речевой деятельности и осуществляется развитие языковой личности в целом. Содержанием процесса речевого развития является формирование коммуникативной и языковой компетенций учащихся.

В-третьих, развитие речи это результат обучения родному языку во всех его функциях (коммуникативной, функции познания и мышления, эмотивной, прагматической, функции освоения духовной культуры и передачи ее из поколения в поколение и др.).

Наконец, развитие речи есть важнейшее средство социализации личности и развития ее интеллектуальной, духовно-нравственной, эмоционально волевой сфер. Это способ приобщения личности к культуре общества, с одной стороны, и условие саморазвития растущего человека как личности с другой.

Что такое методическая система развития речи?

Методическая система развития речи включает в себя следующие взаимосвязанные компоненты.

1)                      Цель школьного курса, которая состоит в изучении языка и развитии речи, развитии языковых способностей ребенка. Достижение цели возможно при решении целого ряда задач. К ним относится прежде всего задача формировать знания о системе языка и его нормах, вырабатывать умения применять их в собственной речевой практике (языковая компетенция), а также задача совершенствования всех видов речевой деятельности для полноценного общения в различных жизненных ситуациях (речевая компетенция). Эти задачи для каждого этапа обучения и для каждой возрастной группы конкретизируются по-разному, кроме того, различны и методы решения этих задач. Так, в начальной школе важны прежде всего умения читать и писать, причем формирование письменной речевой деятельности стоит на первом плане. В этот период важными являются задачи совершенствования устной речи, которая уже достаточно развита к школьному возрасту, а также интеллектуальное, духовно-нравственное, эмоциональное и эстетическое развитие средствами языка, развитие творческих способностей и языкового чутья. В среднем звене на первый план выходит овладение грамматикой и ее стилистическими ресурсами, формирование полноценных навыков правописания. В области развития речи формируется понятие текста, а также совершенствуются основные виды речевой деятельности — чтение, письмо, говорение и слушание. В старшем звене важнейшей задачей становится обобщение знаний о системе языка, о нормах речи, формирование индивидуального стиля учащегося, его коммуникативной компетенции, в которую входят прежде всего стилистическая и культурно-речевая компетенции; одной из важных задач на этом этапе речевого развития становится овладение навыками публичной речи, элементами деловой речи. Заметим, что названные цели и задачи отражают программные требования лишь в самом общем виде и не исчерпывают конкретных задач на каждом этапе обучения родному языку.

2)                      Содержание обучения, в которое входит изучение языка как системы функционирующих единиц в единстве их формы, значения и функции; освоение языка во всех его функциях (языковая компетенция) и развитие всех видов речевой деятельности для межличностного общения и осуществления коммуникации в обществе (коммуникативная компетенция).

3)                      Принципы речевого раз-в и г и я. Это правила, но которым должно осуществляться обучение родному языку. Такими правилами являются прежде всего методические принципы обучения языку (по Л. II. Фсдоренко) и принципы речевого развития учащихся, обоснованные в ходе исследований по методике развития речи. Эти правила базируются на учете закономерностей усвоения речи, на данных наук, изучающих детскую речь и законы ее становления.

4)                      Методы об у ч с и и я родному языку одновременно являются и методами речевого развития, поскольку изучение языка в школе направлено на развитие всех видов речевой деятельности ребенка и различных сторон его личности. Прежде всего важно четко определить соотношение рецептивных, репродуктивных и продуктивных методов речевого развития, которые в совокупности помогли бы решить поставленные временем задачи.

5)                      Средства об у ч е и и я. Самым важным из них является школьный учебник русского языка, который, решая задачу развития речевой деятельности ребенка, тоже должен стать деятельностным, побуждающим к речевой деятельности, управляющим, развивающим речь и языковые способности ребенка. Этому требованию в большей степени, нежели традиционные учебники, соответствуют рабочие тетради. Что касается программированного и компьютерного обучения, то, например, в начальной школе его нельзя считать оптимальным средством речевого развития (в том виде, в котором оно сейчас существует) хотя бы потому, что речевая деятельность в письменной форме, которой впервые овладевают младшие школьники, основывается и на кинестетических ощущениях руки. Применение компьютера в этот период должно быть ограничено прежде всего задачами начальной школы, важнейшей из которых является задача сформировать новый для ребенка вид речевой деятельности — его письменную речь. Переход младшего школьника к новой речевой деятельности чрезвычайно сложен для ребенка, а вовлечение в этот процесс еще и компьютера может сыграть свою негативную роль, отвлекая от развития руки и речевых центров мозга. При этом мы не отрицаем возможностей применения этого средства па других уроках. Зато уже в среднем звене компьютер вполне может занять свое достойное место в системе обучения родному языку. И первое, что привлекает в компьютерных технологиях, — это возможность использовать его как домашний тренажер для отработки языковых умений и навыков. Однако для развития речи сегодняшний уровень освоения компьютерных технологий в области преподавания родного русского языка не дает еще повода к оптимизму: содержательная составляющая и мультимедийное оформление компьютерных программ не равноценны по своему уровню.

6)                      Формы обучения. Традиционной для школы формой является урок. Однако в условиях модернизации обучения, которое направлено на речевое развитие, типология уроков русского языка должна быть дополнена уроком развития речи, который, будучи разновидностью урока родного языка, выполняет интегративную и координирующую функции между уроками родного языка, иностранного языка (по новому плану) и уроками литературы (литературного чтения). Кроме того, методика урока анализа и предупреждения речевых ошибок должна быть переосмыслена в свете сегодняшних задач. Нельзя сбрасывать со счетов новые формы внеурочной деятельности, помогающие решать учебные задачи. Внеклассная работа по русскому языку не только несет в себе серьезный воспитательный потенциал, но и выполняет такую важную функцию, как организация естественной речевой среды, что позволяет ученику приобрести совершенно необходимый опыт речевой деятельности.

Использованная литература

1.                       Жинкин Н.И. Психологические основы развития речи. –Москва, 2006 год.

2.                       Коровина В.Я. Развитие речи учащихся V-XI классов в процессе изучения литературы в школе. -М.: “Просвещение”, 1985 г. 

3.                       Бабаева Ш. Б. Роль СМИ при обучении русскому языку в национальных группах //Молодой ученый. – 2018. – №. 9. – С. 138-141.

4.                       Babaeva S. MODELING NATIVE LANGUAGE LEARNING BY DESIGNING EDUCATION.

European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (10), Part II, 1-9.

5.                       Baymuradovna B. S. et al. PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES FOR THE DEVELOPMENT

OF COGNITIVE CREATIVE ABILITIES OF STUDENTS IN THE LESSONS OF THE RUSSIAN

LANGUAGE //Journal of Critical Reviews. – 2020. – Т. 7. – №. 6. – С. 492-496. 

6.                       Baymuradovna Shoira Babaeva; Rustamovna Sitora Mirova; Uzakova Alina Bakhtiyorovna; Rohatova Zarinabegim Ikhtiyorovna. THE BASICS OF COMMUNICATIVE COMPETENCE ARE

THE GUARANTEE OF THE DEVELOPMENT OF SPEECH IN PRIMARY SCHOOLCHILDREN IN THE LESSONS OF THEIR NATIVE LANGUAGE Vol. 11 Issue 1, January 2021  Impact Factor: SJIF 2021 = 7.492

7.                       Nikolayevna R. N., Baymuradovna B. S. Designing and realization of system of organizing independent work of students //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2020. – Т. – №. 4. – С. 471-479.

8.                       Бабаева Ш.Б.,Узакова А.Б., Рохатова З.И., Мирова С.Р. «Работа со специальными текстами на уроках русского языка начальной школе» сборник материалов VIII Международной научно-практической конференции «Актуальные вопросы современной науки и образования»

который состоялся 20 февраля 2021 года в г.Пенза МЦНС «Наука и просвещение» стр.194-197

 

KICHIK YOSHLI BOLALARDA GEOMETRIK FAZOVIY FIKRLASHNI RIVOJLANTIRISH

USLUBI

G. M. Soʻfiboyeva,

Namangan davlat universiteti tayanch doktoranti (PhD)  

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada bolaning fazoviy fikrlashini rivojlantirish chizish yoki modellashtirish orqali namoyish etishni kuzatishingiz mumkin. Chizish yoki modellashtirish bolaning geometriyani oʻrganishida koʻngil ochishida yordam beruvchi vosita sifatida qaraladi.

Kalit soʻzlar: geometriya, fikrlash, fazoviy fikr, fazoviy tasavvur, fazoviy ong, topologik gʻoya, vizualizatsiya.

Аннотация. В этой статье вы можете наблюдать демонстрацию развития пространственного мышления ребенка посредством рисования или моделирования. Рисование или лепка считаются для ребенка увлекательным способом изучения геометрии.

Ключевые слова: геометрия, мышление, пространственное мышление, пространственное воображение, пространственное сознание, топологическая идея, визуализация.

Abstract. In this article, you can observe a demonstration of the development of a child's spatial thinking through drawing or modeling. Drawing or sculpting is considered a fun way for a child to learn geometry.

Key words: geometry, thinking, spatial thinking, spatial imagination, spatial consciousness, topological idea, visualization.

 

Aslida fikrlash bolaning atrof-muhit bilan tanishish, turli xil oʻyinchoqlar ichidan aynan oʻshanisini tanlab olish, ranglarga ajratish, hayvonlarni taniy boshlashi, ovozini oʻxshatib berishi va shunga oʻxshash turli xil jarayonlarni oʻrganishi natijasida shakllanib boradi. Asta-sekin multfilmlarni koʻrishi, ertaklar eshitishi, oʻyinlar oʻynashi jarayonida hayotiy voqealarga tanqidiy munosabat bildirishi ham bolaning mantiqiy fikrlashini rivojlantirib boraveradi.

Bu borada bolalarning aqliy qobiliyatlarini shakllantirish, fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, boshlangʻich intellektual va amaliy faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirish ustuvor ahamiyat kasb etadi. Yurtboshimiz aytganlaridek bogʻcha yoshidagi har bir bolani ta’lim olishga qamrab olish, ularni yuksak choʻqqilarga chiqishlari, yuqori marralarga erishishlari uchun mustahkam bir poydevor desak adashmagan boʻlar edik. Buyuk mutafakkir allomalarimiz ham juda erta ta’lim olishga kirishganlar, hattoki besh yoshidayoq Qur’on kitobni yod olgan allomalarimizni ham faxrlanib gapirishimiz mumkin. 

“Bogʻcha yoshidagi bolalar oʻzlarining faoliyatlari uchun qandaydir ahamiyatga ega boʻlgan, ularda kuchli taassurot qoldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib qolaveradilar”[1]. Demak, bundan koʻrinib turibdiki, bolaning aqliy faoliyati rivojlanishi biz oʻylaganimizdanda ertaroq shakllanib oʻz faoliyatini namoyon eta boshlar ekan.

Chaqaloqning ilk dunyoga kelishi va tevarak atrof bilan tanishishi, hid bilishi, sezish, idrok qilish, tam bilish shaxs rivojlanishining ilk faoliyati hisoblanadi. Yangi tugʻilgan chaqaloq ilk bor notanish insonlarni, notanish obyektni, notanish tovushlarni koʻradi va eshitadi. Uning uchun barchasi notanish. Sekin-asta u onasini taniy boshlaydi va boshqalardan farqlashga urinadi. U onasining boshini dumaloq (doira) shaklda ekanligini, burni esa uchburchakka oʻxshash ekanligini, koʻzining qorachiqlari esa boshi kabi dumaloq ekanligini idrok eta boshlaydi va unda fazoviy ong shakllana boshlaydi. “2-3 oylik bolalarda yuzaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi ularda predmetlarning shakli va hajmini idrok qilishlarining rivojlanishiga olib keladi” [2]. Albatta, u bu geometrik oʻxshatishlarni aynan doira, uchburchak ekanligini anglagan holatda emas, balki bu jarayonni shartli refleks deb qarashimiz mumkin. Masalan, “qorni ochgan chaqaloqning labiga bir narsa tegishi bilanoq, unda emishni bildiruvchi harakatlar paydo boʻladi, bu ovqatlanish refleksi, ya’ni shartsiz refleksdir. Bosh miya mavjud shartsiz reflekslar zaminida yangi tugʻilgan bola bilan tashqi muhit oʻrtasida eng zarur aloqalar oʻrnatish imkoniyatini beradigan elementar shartli reflekslar hosil qilishga qodirdir” [2].

Piaget va Inhelder tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, dastlabki fazoviy tushunchalar tabiatan topologik (artoflar orqali aniqlangan) xususiyatga ega. Asosiy topologik gʻoyalar juda keng tushuncha beradi. Ushbu tasavvurlarni har xil geometriya turlarining xususiyatlari orqali tavsiflash mumkin [3]. Bolalar fazoviy xususiyatlarni chizish va modellashtirish orqali namoyish eta boshlaydilar. Ularning geometrik fazoviy tasavvuri rasmlarida yaqqol sezilib turadi.

Ilk bolalik davridayoq hech tushuntirishlarsiz u odamning yuzini doira shaklda, koʻzlari va burnini nuqta koʻrinishida, qoshlarini esa toʻgʻri chiziq yoki egri chiziq shakllardan foydalanib chizib bera oladi (1-rasm). Bola hech qanday tushuntirishlarsiz quyosh tasvirini chizib bera oladi. Chunki uni tasavvurida quyosh doira shaklda ekanligi, quyoshning nurini anglab yetmagan boʻlsada u koʻzni qamashtiruvchi atrofi chiziqchalar bilan toʻldirilganligini idrok qiladi va tasvirlay oladi. Eng quvonarlisi shuki, quyoshning koʻz, qoshlari ham tasvirlanadi. Qanday deysizmi? oʻzi bilmagan holda geometrik shakllar orqali. Mana qarang…

 

1-rasm. 3-4 yoshli bolaning fazoviy tasavvuri. 

Oʻtkazilgan tadqiqotlar natijasiga koʻra 3 yoshdan oshgan bolalarning tafakkuri koʻrgazmali xarakterga ega boʻladi. Ular oʻzlarining mulohazalarida mavhum tushunchalarga emas, balki koʻz oʻngidagi aniq narsalarga asoslanadilar. Kaleb Gattegnoning fikricha “geometriya bu - tasvirni anglashdir” [4]. “Chizish mahorati - bu aniqlanadigan keyingi geometriya mahorati. Chizish qobiliyatlari tarkibiga rasm chizish qobiliyati kiradi” [5]. “Chizma chizish - bu metodologik yondashuv, bu yosh bolalarni oʻz tajriba va tushunchalarini rasm va hamrohlik qilayotgan rivoyatlar orqali namoyish etishga undaydi” [6].

Geometriya matematikaning muhim sohasidir. Matematika darslarida biz geometrik figuralarning konsepsiyalarini chizish, yasash, oʻyin oʻynash, sayohatga chiqish, xullas, koʻngil ochishda yordam beradigan vositalar orqali taqdim etamiz. Matematika faniga shu usullar orqali oʻquvchilar koʻnglidan joy olamiz. Oʻquvchilarning vizualizatsiya va fikrlash qobiliyatlarini namoyon qilamiz va geometrik fazoviy fikrlashini rivojlantiramiz. 

Sayohat

Vizualizatsiya	Fikrlash
Vizualizatsiya oʻquvchilarga muammolarni ancha oson va qiziqroq yechishga imkon beradigan yoʻl	Fikrlash bu        -           fikrning             rivojlangan bosqichlarida namoyon boʻladigan qobiliyat.
Vizualizatsiya - bu qobiliyat oʻquvchilarga shakllarni tanib olishga, yangi shakllar yoki buyumlar yasashga va qayta ochib berishga yordam beradi	Fikrlash haqiqatni aks ettirishning aqliy jarayoni, inson ijodining eng yuqori shakli.
Vizualizatsiya – maqsadning tasavvurdagi obrazini yaratish. Nimaga erishishni istashingizni, buni qanday amalga oshirishni tasavvur qilash demakdir.	Fikrlash bu atrofdagi haqiqatni bilishning eng yuqori jarayoni, obyektiv haqiqatning subyektiv hissi. Uning oʻziga xosligi tashqi axborotni anglash va uning ongda oʻzgarishi yotadi.

Matematika darslarida biz geometrik figuralarning konsepsiyalarini chizish, yasash, oʻyin oʻynash, sayohatga chiqish orqali taqdim etamiz. Oʻquvchilarning vizualizatsiya va fikrlash qobiliyatlarini namoyon qilamiz.

 

2-rasm. Geometrik fazoviy fikrlashni rivojlanish bosqichi.

Tadqiot natijalari shuni koʻrsatadiki, biz bolajonlar bilan ishlashda ularni bir qolipga solib emas, mustaqil ishlashga yoʻnaltirishimiz kerak. Bola mustaqil ishlashi uchun ularga sharoit yaratib berishimiz, oʻz fikrlarini qogʻozda aks ettirishlari uchun qoʻliga qogʻoz va qalam tutishimiz, bola fikrini ularning nutqida emas, chizib bergan suratlaridan qidirishimiz kerak. 3-4 yoshli bolaning nutqi yaxshi rivojlanmagan boʻladi. Ular oʻz fikrlarini qogʻozlarda ifoda etishadi. Siz bolaning chizib bergan tasvirini shunchaki baholamang, rasmga yaxshilab nazar soling, bolangizning fazoviy tasavvurini koʻrishingiz mumkin. Yuqoridagi natijalardan koʻrinib turibdiki, bolaning fazoviy tasavvurini rivojlantirishda shakllarni chizish, qirqish, yasash kabi mashgʻulotlardan foydalanish yoki ochiq maydonda geometrik shaklli turli rangli maydonchalar (mozaika usuli)da oʻyinlar tashkil qilish geometrik shakllarni oʻrganishda yaxshi imkoniyatlar yaratadi (2-rasm). Gollandiya tadqiqotchisi Van Xielening fikricha bolalarni Evkilid geometriyasiga oʻrgatish nooʻrin deb qat’iy ishonch bildirgan. Bolalar rasmiy deduktiv darajada oʻylamaydilar, shuning uchun faqat geometrik qoidalarni, ta’riflarni yod oladilar, ammo agar ushbu yondashuvdan foydalanib oʻqitilsa, gʻoyalar oʻrtasidagi munosabatni tushunmaydilar [4]. Oʻqitish, oʻrgatish bu yod olish emas tasavvur qila olish, taqqoslash, idrok qilish, mustaqil fikrini bildira olish, koʻnglini koʻtarish, quvonchini koʻrish bu faoliyatingizning samarali natijasidir.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Jalilova S.X. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi. –Toshkent: “Faylasuflar”, 2017. 339 bet. 

2.                       Nishanova Z.T., Flalimova G., Turgʻunboyeva A.gʻ., Asranboyeva M.X. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi. –Toshkent, 2017. 40-47 betlar.

4.                       Jenni Way.The Development of Spatial and Geometric Thinking: 5 to 18. February 2011.

5.                       Nathalie Sinclair, Catherine D. Bruce “New opportunities in geometry education at the primary school”. ZDM Mathematics Education. © FIZ Karlsruhe 2015.

6.                       Kate Quane. The Nature of Young Children’s Attitudes towards Mathematics. July 2019. https://www.researchgate.net/publication/33733606

7.                       A.Arcavi. The role of visual representations in the learning of mathematics. Educational Studies in Mathematics volume 52, pages 215–241(2003).

8.                       Roza Leikin. What Is Special About the Brain Activity of Mathematically Gifted Adolescents?

2016. Advances in Mathematics Education. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-388403_11  

9. Hamdi Serin. The Effects of Interactive Whiteboard on Teaching Geometry. Article in International Journal of Social Sciences and Educational Studies January 2014.

 

BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINING NUTQINI OʻSTIRISHDA OʻQISH VA ONA TILI DARSLARINI INTEGRATSIYALASHNING METODIK IMKONIYATLARI

Sh.U.Sariyev,

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetining  “Boshlangʻich ta’lim fanlari” kafedrasi dotsent v.b.,  pedagogika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD) 

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining nutqini oʻstirishda oʻqish va ona tili darslarini integratsiyalashning eng samarali metodik va didaktik imkoniyatlari bayon etilgan.

Kalit soʻzlar: integratsiya, nutq, nutq oʻstirish, matn.

Аннотация. В статье описаны наиболее эффективные методологические и дидактические возможности интеграции уроков чтения и родного языка в речевого развития учащихся начальных классов. Ключевые слова: интеграция, речь, развитие речи, текст.

Annotation. The article describes the most effective methodological and didactic possibilities of integrating reading lessons and the native language into the speech development of primary school students.

Key words: integration, speech, speech development, text.

 

Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasida “umumiy oʻrta ta’lim sifatini tubdan oshirish, yosh avlodning ijodiy va intellektual salohiyatini qoʻllab-quvvatlash va roʻyobga chiqarish hamda ruhan va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy hayotiy nuqtayi nazarga ega yoshlarni tarbiyalash” [1] kabi yoʻnalishlar ustuvor vazifalar sifatida belgilab berildi. Bu esa ta’limning dastlabki bosqichlaridan boshlab oʻquvchilar nutqini oʻstirish metodikasini takomillashtirishni ham taqozo etadi.

Shaxsning muayyan sifatlarini tarbiyalash, mavjud bilim, koʻnikma va malakalarini rivojlantirishda fanlararo uzviylik muhim ahamiyat kasb etadi. “Uzviy” tushunchasi lugʻaviy jihatdan “chambarchas holdagi”, “oʻzaro bogʻlangan”, “ajralmas” [2] ma’nolarini ifodalaydi. Boshlangʻich sinflarda oʻquvchilarni atrof-muhit bilan tanishtirish, savodxonlik darajasini oshirish, nutqini rivojlantirishda uzluksiz ta’lim tizimining mazkur bosqichida oʻqitiladigan barcha fanlar birdek ahamiyatli. Shu bois “Alifbe”, “oʻqish”, “Ona tili”, “Matematika”, “Tarbiya” va boshqa fanlar boʻyicha tashkil etiladigan darslarda ularning didaktik imkoniyatlariga tayanib ish koʻrish oʻquvchilarni har tomonlama kamol toptirishga xizmat qiladi. 

Oʻquv predmeti doirasida oʻquvchilar tomonidan oʻzlashtiriladigan bilimlar, ularda hosil boʻladigan koʻnikma va malakalar nuqtayi nazaridan oʻqish va ona tili ta’limining xususiyatlari bir-biri bilan oʻzaro chambarchas bogʻliqdir. Bu esa oʻz navbatida oʻqish darslarida “Ona tili”, ona tili darslarida “oʻqish” predmetlarining didaktik imkoniyatlaridan oʻrinli, samarali foydalanish mumkinligini anglatadi. 

Pedagogik kuzatish natijalari shuni koʻrsatdiki, ba’zi oʻquvchilar qisqa va choʻziq tovushlarni toʻgʻri talaffuz qilishda, unli va undosh harflarni ajratishda qiynaladi. Buning sababi darslarda tovush-harf tahlili ustida yetarlicha ishlamaslik, savod oʻrgatish davrida eshitish va amaliy xarakterdagi turli xil mashqlardan foydalanmaslikdir. “Grammatika va imlo” boʻlimiga oʻtishda oʻqituvchi bu xatolarni bartaraf qilish ustida tizimli ishlashni koʻzda tutishi lozim.

“Unli va undosh tovushlar, harflar”, “Aytilishida va yozilishida farqlanuvchi undoshlar” kabi mavzularni tushuntirish jarayonida imlo qoidalarini talaffuzdan ajratib oʻrgatib boʻlmaydi. Chunki ular tilning tovush tomoni bilan bogʻlangan. Masalan, vaziyatga koʻra qisqa va choʻziq talaffuz qilinadigan unlilarni yozish uchun oʻquvchilar bunday tovushlarni eshitib, farqlashi lozim. Aytilishida va yozilishida farqlanuvchi undoshlarni topish malakasini mustahkamlash uchun birinchi darsdanoq soʻzlarni toʻgʻri tahlil qilish, qisqa talaffuz qilinadigan unli va undosh tovush-harflarni farqlash ustida ish olib borish kerak. 

Boshlangʻich ta’limning birinchi yilidayoq oʻquvchilar soʻzlarni boʻgʻinlarga ajratishga oʻrganadi.

Oʻquvchilarda boʻgʻinga ajratish malakasi eshitish xarakteridagi mashqlar yordamida “Alifbe” darslarida shakllanadi. 

Oʻquvchilarning “Unli va undosh tovushlar, harflar” mavzusini muvaffaqiyatli oʻzlashtirishi ular tomonidan “Boʻgʻin”, “Gap” kabi mavzularning ham puxta oʻzlashtirilishi uchun zamin yaratadi.

Oʻquvchilarning ogʻzaki nutqi yaxshi rivojlangan boʻlsa, hamma tovush va soʻzlarni toʻgʻri talaffuz etsa, albatta, yozma nutqi ham ravon va tushunarli boʻladi. 

Soʻzlarning grammatik shakllari, sintaktik hodisalar ham badiiy matnlarda katta ifodalilik va ahamiyat kasb etishi mumkin. Matn tahlilida muallif, personajlar va hikoyachi nutqining oʻziga xosliklarini hisobga olish kerak.

Soʻzlar lugʻaviy ma’nosining oʻquvchilar tomonidan anglashilishi nutq oʻstirish bilan bogʻliq muhim vazifalardan boʻlib, keyingi bosqichda gapdagi muayyan lugʻaviy ma’noga ega boʻlgan soʻz ustida ishlashda oʻz samarasini beradi. Demak, oʻquvchilarning saylanma soʻzdan foydalana olish malakasini matn ustida ishlash orqali shakllantirish mumkin. 

Boshlangʻich sinf oʻquvchilari nutqini oʻstirish yuzasidan olib borilgan kuzatishlar shuni koʻrsatdiki, oʻquvchilarning koʻpchiligi oʻz fikrini ifodalashga qiynaladi, uni mantiqan izchil bayon qila olmaydi, bogʻlanishli jumlalarni notoʻgʻri yoki nooʻrin tuzadi. Zero, ular hali gap qurilishini, mustaqil gaplarning oʻzaro bir-birlari bilan bogʻlanish shartlaridan xabardor emas. Shuning uchun oʻqish darslarida amalga oshirilayotgan oʻquvchilarda nutq oʻstirish borasidagi harakatlarning ona tili darslarida matn ustida ishlashga oid mashqlar bilan uzviy bogʻlab olib borilishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir.

Uzluksiz ta’limning har bir bosqichi muayyan vazifaning hal qilinishini ta’minlaydi. Savodga oʻrgatish nutqning tovush xususiyatini anglashning asosiy bosqichlaridan biridir. Shunga bogʻliq holda maktabgacha ta’lim yoshidagi bolada soʻzning tovush tarkibini tahlil qilishga qiziqishlar yuzaga keladi. Bola ayrim tovushlarni farqlay olsa-da, ularni soʻz tarkibida mustaqil tahlil eta olmaydi. Shu sababli savodga oʻrgatish davrida bunday tahlilni amalga oshirish tovushlarni anglashda yangi bosqichni yuzaga keltiradi.

Xulosa qilib aytganda, savod oʻrgatishga tayyorgarlik bosqichida ogʻzaki nutq va grafik tasvirlangan nutqning garmonik birligi boshlanadi. Bu oʻquvchilarga keyinroq ogʻzaki nutqdan yozma nutqqa oʻtishda yengillik tugʻdiradi. Shu bois savod oʻrgatish boʻyicha har bir darsda bogʻlanishli ogʻzaki nutqni rivojlantirishga e’tibor qaratish talab qilinadi. Bunday darslar ogʻzaki nutqni rivojlantirish bilan birga oʻquvchilarning lugʻat boyligini orttirish, fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga ham yordam beradi. Ona tili darslari grammatik-orfografik materialni nutq madaniyatini shakllantirish bilan bogʻlash uchun keng imkoniyatlarga ega. Bunday ishni tashkil qilish nafaqat nutq oʻstirishga doir zarur malakalarni shakllantirishni ta’minlaydi, balki ona tilini oʻrganishga qiziqish, unga nisbatan hurmat va muhabbat uygʻotadi. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-son Farmoni. Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida // Oʻzbekiston Respublikasi qonun hujjatlari toʻplami. – T., 2017. – № 6(766), 70-modda. 2. Oʻzbek tilining izohli lugʻati / 5 jildli. Toʻrtinchi jild. A.Madvaliyev tahriri ostida. Tahrir hay’ati: E.Begmatov va boshq. – T.: “oʻME” Davlat ilmiy nashriyoti, 2008.

 

BOSHLANGʻICH SINF OʻQISH DARSLARIDA PEDAGOGIK TEXNОLOGIYALARDAN

FOYDALANISH

G.T.Choʻlliyeva, 

BuxDU oʻqituvchisi  K.Q.Siddiqova, 3-kurs talabasi

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada boshlangʻich sinf oʻqish darslarini samarali va sifatli oʻtish uchun turli pedagogik texnologiyalardan foydalanish yoʻllari haqida fikrlar bildirilgan. Oʻqish darslarining tuzilishi, dars bosqichlarida foydalaniladigan usullar va ularning oʻtkazilish tartibi haqida toʻxtalinib, misollar vositasida izohlangan.

Kalit soʻzlar: oʻqish darslari, metod, texnologiya, pedagogika, integratsiya, kompetensiya, toʻgʻri oʻqish.

Аннотация. В этой статье представлены идеи о том, как использовать различные педагогические технологии для повышения эффективности и качества уроков в начальной школе. Структура уроков, методы, используемые на этапах уроков, и порядок их проведения описаны и объяснены на примерах.

Ключевые слова: уроки чтения, метод, технология, педагогика, интеграция, компетентность, правильное чтение.

Annotation. This article provides ideas on how to use different pedagogical technologies for the effective and quality of primary school lessons. The structure of the lessons, the methods used in the stages of the lessons and the order of their conduction are described and explained by examples.

Key words: reading lessons, method, technology, pedagogy, integration, competence, correct reading.

 

Hozirgi davrda mamlakatimizning barcha sohalarida, shu jumladan, xalq ta’limi tizimida ham amalga oshirilayotgan keng koʻlamli oʻzgarishlar barcha pedagoglar oldiga oʻquvchining bilimini yuksak darajada oshirish; mustaqil tafakkurini, ularning hayotiy faolligini rivojlantirish; yuksak axloqiy sifatlarni tarbiyalash; tafakkur, muloqot, oʻqish, mehnat qilishga boʻlgan qobiliyatlarini taraqqiy ettirish kabi murakkab va mas’uliyatli vazifalarni qoʻymoqda.

Har bir bola faqat oʻziga xos bilish faoliyati, iroda, xarakter, xulq-atvor xususiyatlariga ega. Maktabdagi ta’lim-tarbiya berish jarayonida mana shu xususiyatlarni bilish va shunga asoslanib ularga individual munosabatda boʻlish lozim. Shular hisobga olingandagina, har bir pedagog oʻzining asosiy vazifasi, ya’ni yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish ishini muvaffaqiyatli amalga oshiradi.

Boshlangʻich sinflarda oʻtiladigan oʻqish, matematika, ona tili, tabiatshunoslik, odobnoma darslari oʻz maqsadi, mohiyati va vazifalariga koʻra ta’lim tizimida alohida oʻrin tutadi. Sababi ularning zaminida savodxonlik, axloqiy-ta’limiy hamda tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshlangʻich sinf darslarida oʻquvchilarning qiziqishlarini oshirishga, ularning dars davomida diqqatini dars jarayoniga jalb qilishga alohida e’tibor berish lozim. Bugungi kunda ilgʻor, tajribali pedagoglarimiz bunday natijaga erishish uchun turli interfaol metodlardan, didaktik oʻyinlardan foydalanishmoqda.

Boshlangʻich sinf oʻqish darslari ham xuddi shunday shakllarda tashkil etilmoqda. Oʻquvchi matnni toʻgʻri, tez, tushunib oʻqish, mazmunni oʻzlashtirish bilan ilk bor oʻqish darslarida duch keladi. Oʻqish darslarida bolalarga Davlat ta’lim standarti talablari boʻyicha oʻzlashtirishlari kerak boʻlgan bilimlar beriladi. Boshlangʻich sinf oʻqish darsliklarida berilgan mavzular doirasi ancha keng boʻlib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq ogʻzaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, istiqlol, vatan, ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan.

Oʻqish darslariga kompetensiyaviy yondashuvni joriy etish axborot va ilgʻor pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim mazmunida oʻziga xos hamda oʻquvchi shaxsidan oʻziga mos kompetensiyani shakllantiradi. Ilgʻor pedagogik texnologiyalar asosida yangi bilimlarni ta’lim mazmuniga mos tarzda zamonaviy ruhda singdirish, pedagogik texnologiyani ta’lim tizmiga keng joriy etish, komil inson etib tarbiyalash, ta’lim-tarbiya tizimini sifat hjihatidan butunlay yangi bosqichga koʻtarish bugungi kunning dolzarb masalasidir.

Oʻqish darslarida “Bumerang” texnologiyasi, “Arra”, “oʻz oʻrningni top”, “FSMU”, “Nima uchun?”, “Ikki qismli kundalik” metodlari, “Pinbord” usuli, “She’rni tikla” kabi mashqlardan foydalanib oʻtish dars samaradorligini yanada oshiradi.

Masalan, 4-sinf “oʻqish” kitobida keltirilgan Xudoyberdi Toʻxtaboyevning “Erka cholning oʻrigi” hikoyasi darsida “Raketa uchdi” oʻyini, “Zig-zag” strategiyasi metodlaridan foydalansak boʻladi. “Raketa uchdi” oʻyinida oʻquvchilarni ikki guruhga boʻlamiz. Raketalar shakliga savollar yozib, har ikkala guruhga tarqatamiz. Guruhdagi oʻquvchilar birin-ketin savollarga javob beradilar. Raketalarga quyidagi savollar yoziladi:

1.    Erka cholning oʻrigining nomi nima edi?

2.    Hikoyada qanday maqollar keltirilgan?

3.    Bobo kim bilan qishloqqa bordi?

4.    Bobosi va nabirasi nima olib kelgani boradi?

5.    Bobo bilan nabira koʻchatni qayerdan olib kelishadi?

“Zig-zag” strategiyasi metodi. Strategiyani qoʻllash jarayoni:

*Sinf oʻquvchilari bir necha guruhga boʻlinadi.

*Hikoya ham tegishli ravishda 3, 4ga boʻlinadi.

*Har bir guruhga mavzuning muayyan qismi beriladi va uni oʻrganish vazifasi topshiriladi.

*Belgilangan vaqt mobaynida guruhlar matn ustida ishlaydilar.

*Vaqtni tejash maqsadida guruh a’zolari tomonidan liderlar tanlanadi va ular oʻrganilgan matnga oid asosiy ma’lumotlarni guruhdoshlariga soʻzlab beradilar. 

*Liderlarning fikri guruh a’zolari tomonidan toʻldiriladi.

*Barcha guruhlar oʻzlariga berilgan matnni puxta oʻzlashtirganlaridan soʻng matnlar guruhlararo almashtiriladi.

Shu tarzda hikoya barcha oʻquvchilar tomonidan puxta oʻzlashtiriladi.

Shu darslikda berilgan Xudoyberdi Toʻxtaboyevning “Xatosini tushungan bola” hikoyasida

“Bumerang”, “Rolli oʻqish”, “Maqollar bilagʻoni” mashqlaridan foydalansak boʻladi.

“Bumerang” texnologiyasidan foydalanib, mavzuni oʻtish. Sinf 4 ta kichik guruhlarga boʻlinib, har bir guruhga darslikdagi hikoyadan ma’lum qismlarni mustaqil oʻrganish topshiriladi.

1-guruh uchun quyidagi parcha beriladi: Ertasiga devoriy gazeta chiqdi. Unda Qosimjonning rasmini boplab chizishgan edi. Yuzi osmonga qaragan, boʻyni olmaning bandidek, burnini shunaqangi uzun choʻzishibdiki, naq devoriy gazetadan chiqib ketay deb turibdi, rasmning ostiga “yosh shoir” deb yozib qoʻyishgan….

2-guruh uchun quyidagi parcha beriladi: Bu voqea bir nafasda sinf rahbarining qulogʻiga borib yetdi. Darsdan soʻng Qosimjonni oʻquvchilar oʻrtasida muhokama qiladigan boʻlishdi. Lekin sinf majlisi endigina boshlanay deb turganda, Qosimjon payt poylab derazadan oshib tushdi-da, Tohirni ergashtirib uyiga joʻnab qoldi….

3- va 4-guruhlar uchun ham parchalar beriladi. Oʻquvchilar matnlarni qunt bilan oʻqishadi. Soʻngra yangi guruhlar tashkil qilinadi. Guruh a’zolari oʻzlari oʻqigan matnlarni sheriklariga tushuntirib berishadi. Matnlar oʻquvchilar tomonidan oʻzlashtirilgach, guruh ichida mustahkamlanadi. Soʻngra guruh a’zolari oldingi holatdagi guruhlariga qaytishadi.

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining pedagogik texnologiyalar asasida tashkil etilgan oʻqish darslarida erkin va mustaqillik qobiliyati shakllanadi. Mustaqil fikrlash qobiliyatining shakllanishi natijasida, oʻquvchilar atrof olamdagi, jamiyatdagi qonunlarni, shuningdek, asardagi ijobiy va salbiy qahramonlar orqali insoniy fazilatlarni anglash, bilimlarni chuqur oʻrganish, keng fikrlash, tegishli qarorlar qabul qilish koʻnikmalari shakllanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.             Muhamedova Sh. A., Nishanova Z.T. Yosh davlari va pedagogik texnologiya. – Toshkent, 2013-yil.

2.             Matjonov S. va boshqalar. Oʻqish. 3-sinf uchun darslik. – Toshkent, 2019-yil.

 

TA’LIMDA MULTIMEDIALARDAN FOYDALANISH VA UNING DIDAKTIK

IMKONIYATLARI

M. J. Saidova, BuxDU dotsenti, p.f.b.f.d (PhD)

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada multimedia, uning elementlari, ta’lim jarayonida multimedialardan foydalanishning imkoniyatlari haqida fikr yuritilgan. Multimedialar, ularning turlari va ta’lim jarayonidagi ahamiyati keng tahlil qilingan. 

Kalit soʻzlar: multimedia, musiqa, video, ovoz, animatsiya, tasvir, matn, jadval, diagramma. Анномация. В данной статье видутся, размышления о мультимедии и её элементах, о возможностях использования мултимедий в образавательном процессе. Проанализированы важность мультимедий и их видов в процессе образования.

Ключевые слова: мультимедия, музыка, видео, звук, анимация, изображение, текст, таблица,диаграмма.

Annotatin. This article focuses on multimedia, its elements, the possibilities of using multimedia in the educational process. Multimedia has been extensively analyzed for their types and importance in the educational process.

Key words: multimedia, music, video, sound, animation, vision, text, table, diagram. 

 

Hozirgi kunda dunyo multimedia texnologiyalarining rivojlanishi natijasida yuzaga keladigan har xil faoliyat turlarini kompyuterlashtirishning yangi bosqichiga guvoh boʻlmoqda. Grafika, animatsiya, foto, video, tovush, matn interaktiv ravishda yaxlit axborot muhitini yaratadi, bunda foydalanuvchi sifat jihatidan yangi imkoniyatlarga ega boʻladi. Multimedia texnologiyalarining eng keng qoʻllanilishi ta’lim sohasida - universitet sinflaridan tortib, uy sharoitlariga qadar mavjud. Multimedia mahsulotlari turli xil ma’lumot, namoyish va reklama maqsadlarida muvaffaqiyatli qoʻllanilmoqda, telekommunikatsiyalarda multimedianing joriy etilishi yangi dasturlarning tez sur’atlar bilan oʻsishiga turtki berdi. Ayniqsa, ta’lim jarayoniga multimedialarni olib kirish hozirgi kunning dolzarb masalalari sirasiga kiradi.  

“Multimedia” atamasi soʻzma-soʻz “koʻp muhit” (koʻp - koʻp, media - muhit) degan ma’noni anglatadi va bitta axborot obyektida matn, tovush, grafik va videoning kombinatsiyasi sifatida talqin etiladi.

Multimedia boʻlishi uchun quyidagilar boʻlishi zarur: 

 

Multimedia texnologiyasi barcha turdagi multimedia mahsulotlarini yaratish uchun asos boʻlib, ularningoʻziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

•  matn,   grafik, audio, video   ma’lumot,

animatsiyalarni bitta mahsulotga birlashtirish; 

•  interaktiv (dialogli) ish rejimining mavjudligi;

•  ma’lumotni tezda qidirish qobiliyati;

•  keng navigatsiya imkoniyatlari;

•  real vaqtda, sekin yoki tezlashtirilgan tezlikda ishlash qobiliyati;

•  doʻstona foydalanuvchi interfeysi.

Multimedia texnologiyalari ta’lim (elektron darsliklar, multimedia ensiklopediyalari va ma’lumotnomalari, virtual laboratoriyalar va boshqalar), madaniyat va san’at (kompyuter

qoʻllanmalari, dunyo boʻylab muzeylar va tarixiy joylarga virtual sayohatlar, rasm va musiqiy yozuvlarning raqamli toʻplamlari)da keng qoʻllaniladi. 

Multimedia texnologiyalarini ta’minlaydigan narsa juda muhimdir. Bular multimedia elementlari, ya’ni: kompyuter, elektron uskunalar, matn, grafik, tovush, animatsiya va video. Multimedia elementlarini bitta loyihaga bogʻlash dasturiy vositalar yordamida amalga oshiriladi. Multimedia elementlarini ekranga va media boshqaruv elementlariga taqdim etish natijalari “foydalanuvchi interfeysi” deb ataladi. Multimediani ijro etishni ta’minlaydigan apparat va dasturiy ta’minot platforma yoki multimedia muhiti deb yuritiladi.

Multimedia muhiti har qanday shaklda boʻlishi mumkin va har qanday kombinatsiyadan iborat boʻlishi mumkin: matn, gipermatn, 2 va 3oʻlchovli grafikalar, animatsiya, harakatlanuvchi tasvirlar (raqamli video va fotosuratlar), musiqa, ovoz effektlari. Multimedia yangi vositalar toʻplami sifatida avvalgi barcha audiovizual vositalardan foydalanadi, lekin ularningoʻrnini bosmaydi.

Multimediaga mos soʻzlar kalitini quyidagicha ajratishimiz mumkin: 

                                                                                                                     Multimedia          texnologiyalarini          oʻquv

jarayonlariga joriy etish ta’limni axborotlashtirishning muhim nuqtalaridan biridir. Hozirgi vaqtda multimedia texnologiyalari axborot texnologiyalarining eng jadal rivojlanayotgan va istiqbolli yoʻnalishlaridan biri hisoblanadi. Multimedia bu foydalanuvchiga yagona axborot muhitida tashkil qilingan yangi ma’lumotlar bilan ishlashga imkon beradigan apparat va dasturiy vositalar toʻplamidir. Kompyuter texnologiyalari bugungi kunda koʻplab talabalar hayotining ajralmas qismiga aylandi. Ular, koʻpincha, ularni oddiy maktab darsligidan koʻra koʻproq qiziqish bilan qabul

qilishadi. Hozirgi vaqtda koʻp ta’lim dargohlarida quyidagilarni topishingiz mumkin: ovoz yozish va koʻpaytirish vositalari (elektrofonlar, magnitafonlar, CD-pleyerlar), tizimlar va telefon, telegraf va radioaloqa vositalari (telefonlar, faksimile qurilmalar, teletayplar, telefon stantsiyalari, radioaloqa tizimlari), tizimlar va televidenie, radioeshittirish vositalari (televizion va radio qabul qiluvchilar, oʻquv televizion va radio, DVD - pleyerlar), optik va proyeksion kino va fotografik uskunalar (kameralar, plyonkalar, projektorlar, kinoproyektorlar), bosib chiqarish, nusxalash va boshqa hujjatlar axborotni koʻpaytirish (printerlar, nusxa koʻchirish moslamalari), ma’lumotlarni elektron shaklda namoyish etish, qayta ishlash va saqlash imkoniyatini ta’minlovchi kompyuter vositalari (kompyuterlar, printerlar, skanerlar, plotterlar), aloqa kanallari (modemlar, simli, sun’iy yoʻldosh, optik tolali, radiorele) orqali axborot uzatishni ta’minlovchi telekommunikatsiya tizimlari va boshqa kanal turlari axborot uzatish uchun moʻljallangan aloqa). Texnik vositalaroʻquv faoliyatiga tovush, matn, foto va video tasvirlar kabi har xil turdagi ma’lumotlar bilan ishlash qobiliyatini olib kirishga imkon beradi. Multimedia texnologiyalari turlari:

 

Ta’limda foydalaniladigan multimedialarni qoʻllashda biz interaktiv doskadan foydalanishimiz samarali. Interaktiv doskadan foydalanish oddiy darsdan samaraliroq boʻladi, darsning mazmuni oshadi. Boshqacha qilib aytadigan boʻlsak, boʻlajak boshlangʻich sinfoʻqituvchisi oʻzining minimal harakatlaridan foydalangan holda doimo multimedia elementlari va dasturiy vositalardan foydalanishni bilishi va axborot texnologiyalari uygʻunligida qoʻllay olishi zarur. 

Interaktiv doska esa aynan kompyuter ishini bajarishga moʻljallanib keng imkoniyatlarni bajarishga yordam beradi. Interaktiv doska - noan’anaviy multimedia vositasi boʻlib, u an’anaviy doskaning barcha xususiyatiga ega, tasvirlarini grafik izohlash uchun koʻproq imkoniyatlarga ega; bir vaqtningoʻzida sinfdagi barcha oʻquvchilarning ishlarini boshqarish va nazorat qilish imkonini beradi; interaktiv doska dars paytida turli xil chizmalar, diagrammalar, grafikalar yaratishda vaqtni tejashga imkon beradi, chunki unda geometrik shakllar yasash uchun juda koʻp vositalar mavjud. Interaktiv doskaning yana bir xususiyati - unda saqlangan ma’lumotni video formatida saqlash qobiliyatidir. Masalan, muammoning yechimini shunday tuzatishingiz mumkinki, keyinchalik siz statik yakuniy natijani emas, balki muammoni boshidan oxirigacha va har qanday tezlikda hal qilish jarayonini koʻrishingiz mumkin.

Interaktiv soʻrovlar tizimi stol ustidagi har bir talabada joylashgan simsiz pristavkalardan iborat boʻlib, talabalarning oʻrganilayotgan materialni oʻzlashtirishini darhol nazorat qilish imkoniyatini beradi.

Multimedia texnologiyalari axborotning koʻpgina turlarini oʻzida integratsiyalaydi. Aynan interaktiv doskada bularning barchasi namoyon boʻladi, qoʻyiladi, tuzatiladi va qayta ishlanadi. 

Ta’lim jarayonida multimedia va noan’anaviy muhitni tashkil etish samarali natijaga erishish uchun imkoniyat yaratib beradi. Multimediali ta’limda quyidagilar faol ishtirok etadi: koʻpgina kompyuter dasturlari bilan ishlashda foydalanuvchi nafaqat matnlarni va harakatsiz tasvirlarni koʻradi, balki tovushlarni eshitadi, animatsiya va videofilmlarni koʻradi. Shu bilan birga, qoida tariqasida, u oʻz maqsadlari va vazifalariga muvofiq ravishda interfaol (dialogli) rejimda ishlash, ma’lumotni ketma-ket koʻrishdanoʻzboshimchalik bilan koʻrishga oʻtish qobiliyatiga ega. Bunday imkoniyatlarni multimedia texnologiyalari ta’minlaydi.

Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini toʻliq ochib berish va ulardan samarali foydalanish uchun bugungi kun pedagogi keng imkoniyatga ega boʻlishi, qolaversa, har tomonlama ilgʻor boʻlishi zarur. Darsliklardan foydalanilgandagi singari, multimedia vositalarini qoʻllashda ham ta’lim strategiyasi ta’lim jarayonida oʻqituvchi nafaqat axborotlarni taqdim etish, balki ta’lim oluvchilarga koʻmaklashish, qoʻllab-quvvatlash va jarayonni boshqarib borish bilan shugʻullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin. Odatda, chiroyli tasvirlar yoki animatsiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy koʻrinishdagi matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim etilayotgan materiallarni toʻldirgan holda zaruriy emotsional darajani ta’minlab turishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                      Alimov R. X., Xayitmatovoʻ. T., Xakimov A. F., Yulchieva G. T., Azamatov O. X., Otajonov U. A. Axborot tizimlari. -T., 2013.  ̶ 38 ̶ 50 b. 

2.                      Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiynazariy asoslari. Monografiya. - Toshkent: “Fan”, 2007. - B. 160.

3.                      Бент Б. Андерсен, Катя ван ден Бринк. Мультимедиа в образовании. -Издателство: “Дрофа”, 2007. 224 стр. 

4.                      Краснова Г. А., Беляев М. И., Соловьев А. В. Технологии создания мультимедиальных обучающих средств: 1-е издание. – Москва: “МГИУ”, 2001. –224 стр. 

5.                      Yoʻldoshev J.gʻ., Usmonov S. A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish.  ̶ T., 2008. 

6.                      Boshlangʻich sinf matematika darslarida axborot texnologiyalaridan foydalanish metodikasini takomillashtirish: Ped. fanlari boʻyicha falsafa doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss.  ̶ Toshkent, 2020. ̶ 142 b. 

 

BOSHLANGʻICH SINFLARDA GEOMETRIK MATERIALLAR USTIDA ISHLASH METODIKASI.

G. E. Saidova

BuxDU oʻqituvchisi

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada boshlangʻich sinf matematika darslarida geometrik materiallar ustida ishlashda koʻrgazmalilik, she’r, topishmoq, mantiqiy masalalar, geometrik materiallar ustida amaliy ish jarayonlari: oʻlchash, chizish, yasash, qirqish, buklash, qurish kabilardan foydalanish imkoniyatlari koʻrsatib oʻtilgan.

Kalit soʻzlar: geometriya, geometrik material, geometrik figura, geometrik jism, toʻgʻri chiziq, siniq chiziq, kesma.

Аннотация. В данной статье показана наглядность работы над геометрическим материалом на уроках математики в начальных классах, возможность использования таких технологий, как стихи, загадки, логические задачи, процессы практической работы над геометрическим материалом: измерение, рисование, изготовление, вырезание, складывание, построение. 

Ключевые слова: геометрия, геометрический материал, геометрическая фигура, геометрическое тело, прямая линия, ломаная линия, разрез.

Annotation. In this article, in the lessons of mathematics of the elementary class, we will show the possibilities of visualizing, poetry, riddle, logical issues, practical work processes on geometrical materials: measurement, drawing, forming, trimming, folding, construction, etc.in the work on geometrical materials. 

Key words: geometry, geometrical material, geometrical figura, geometrical body, straight line, broken line, cross section.

 

Gеomеtrik matеrial, asosan, oʻquvchilarni eng sodda gеomеtrik figuralar bilan tanishtirish, ularning fazoviy tasavvurlarini oʻstirish, shuningdеk, arifmеtik qonuniyatlarni, bogʻlanishlarni koʻrsatmali konkrеt illyustratsiyalash maqsadlariga xizmat qiladi. 1-sinfdan boshlab toʻgʻri chiziq, siniq chiziq, kеsmalar koʻpburchaklar, ularning elеmеntlari, toʻgʻri burchak, kvadrat kabi gеomеtrik figuralarni oʻrganiladi. Oʻquvchilar bu gеomеtrik figuralarni tasavvur qila olishi, ularni atashni va katak qogʻozga sodda yasashlarni oʻrganib olishlari kеrak. 

Geometrik materialni oʻzlashtirish jarayoni boshidan oxirigacha faol, aniq va koʻrgazmali boʻlishi, amaliy mashqlardan keng foydalanilishi kerak.

 

 

 

 

 

 

Geometrik shakllar haqidagi tushunchalarni oʻquvchilarning yosh va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda turli she’r, topishmoq va mantiqiy masalalar asosida tashkil etish oʻquvchilarda koʻnikma va malakalarni shakllantirishda muhim oʻrin tutadi. Masalan:

Bir ikki deb sanay qol,

oʻrgan mana bilib ol. Uchburchak-u,doira Ana senga figura.

Geometrik shakllarga doir mantiqiy masalar berilishi darslarda olgan bilimlarini mustahkamlaydi, ularning mustaqil ishlash imkoniyatlarini kengaytiradi. Shu bilan bir qatorda boshqa fanlardan olgan bilimlari bilan toʻldirish va bogʻliqlikni ta’minlaydi.

 

1-sinf oʻquv dasturi bolalarda fazoviy tasavvurlarni oʻstirish uchun geometrik ma’lumotlarga hamda mashqlarga ham kerakli e’tibor qaratadi. Boshlangʻich sinflarda geometrik materiallar bilan ishlashdan asosiy maqsad oʻquvchilarga toʻgʻri chiziq kesmasi, burchaklar, shakllar (uchburchak, toʻrtburchak, koʻpburchak)ning aniq koʻrsatmali tasvirini berish, shakllarning ba’zi xossalarini koʻrib chiqish va bu bilimlardan bolalarning uzunlik va yuzalarini oʻlchay olish malakalarini egallashda foydalana olishini ta’minlashdan iboratdir. Geometrik materialni oʻzlashtirish jarayoni boshidan oxirigacha faol, aniq va koʻrgazmali boʻlishi, amaliy mashqlardan keng foydalanilishi kerak. Bunda oʻquvchilar tayyor geometrik shakllar bilan ish olib bormay, balki qirqish, yelimlash, choʻplar bilan ishlash, modellashtirish, chizmachilik, qogʻoz varagʻini buklash orqali shakllar hosil qilish kabilardan foydalangan holda oʻzlari ham shakllarni chizmalardan (xususan, qachonki tanish shakl murakkab shaklning elementlaridan biri boʻlsa) va atrof-borliqdan taniy olishlari, yasay bilishlari ham kerak. Masalan:

Xulosa qilib aytganda, geometrik materiallar bolalarni eng sodda geometrik figuralar bilan

tanishtirish, ularning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirish, shuningdek, arifmetik qonuniyatlarni, bogʻlanishlarni koʻrsatmali maqsadlariga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.   Jumayev M. Matematika oʻqitish metodikasi. Oʻquv qoʻllanma. –T., 2004-yil.

2.   Jumayev M.E. Matematika oʻqitish metodikasidan praktikum. –T., 2003-yil.

3.   Boshlangʻich ta’limni oʻqitish metodikasi boʻyicha oʻquv-uslubiy majmua. II- qism. –T., 2018yil.

4.   M.Axmedov va b.q. 1-sinf “Matematika” darsligi. –T., 2020-yil.

 

MASOFAVIY TA’LIMDA OʻQITISH IMKONIYATLARI VA USULLARI

M. J. Saidova, BuxDU  dotsenti, p.f.b.f.d (PhD)

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada masofaviy oʻqitish mazmuni, turlari haqida soʻz boradi. Maqolada an’anaviy va masofaviy ta’limning oʻzaro farqi, ijobiy va keng imkoniyatlari tahlil qilingan. Masofaviy ta’limni nazorat qilishning qator imkoniyatlari yoritilgan. 

Kаlit soʻzlar: masafaviy ta’lim, keysli oʻqitish, televizion oʻqitish, sinxron oʻqitish, asinxron oʻqitish, mobil oʻqitish.  

Аннотация. В данной, статье идёт речь о содержании обучения на расстояниее и их видах. В статье проанализированы различия между традиционным образованием на расстоянии, проанализированы положительные и обширные возможности. Раскрыты ряд возможностей наблюдения образования на растоянии. 

Ключевые слова: oбучение на расстоянии, обучение кейсли, телевизионное обучение,синхронное обучение, мобильное обучение.

Annotation. This article deals with content, types of distance learning. The article analyzes the differences between traditional and distance education, positive and broad opportunities. A number of possibilities for controlling distance learning are covered.

Key words: distance learning, case study, television study, simultaneous teaching, asynchronous teaching, mobile teaching.

 

Ta’lim jarayonining maqsadi, vazifalari va mazmuni davrlar oʻtishi bilan kengayib borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirgi davrda jamiyat hayotining barcha jabhalariga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining keng joriy etilishi oʻqitish shakllariga ham oʻzgarishlar kiritishga ta’sir qilmoqda.

Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimi oʻqitish texnologiyalarini tubdan qayta koʻrib chiqishni taqozo etmoqda. Shu kunga qadar davom etib kelayotgan Yan Amos Komenskiy tomonidan taklif etilgan sinf-dars shakli oʻz kuchini yoʻqotib borayotganligi sezilmoqda. Chunki sinf-dars shaklining oʻquv jarayoni qat’iy oʻrnatilgan dars jadval, nazorat, davomat asosida olib borilishi, bu oʻqitishni individuallashtirish, ijodiy potensialni kuchaytirish, ta’lim oluvchilarning shaxsiy qiziqish va individual xususiyatlarini amalga oshirishga ojizlik qiladi. 

Oʻqitishning an’anaviy shakli boʻlgan sinf-dars tizimida oʻqitish jarayonida ma’ruza, seminar, laboratoriya ishlari, amaliy mashgʻulotlar, masalalar yechish, namoyish tajribalar oʻtkazish, nazorat ishi, malaka ishi, nazorat testi, konsultatsiya va mustaqil ishlar kabi oʻqitishning eng taniqli shakllari ishlab chiqilgan. Ularning barchasi masofaviy oʻqitish tizimida oʻzining oʻrniga ega. Masofaviy oʻqitish turli koʻrinish va ichki boʻlinishga ega boʻladi: 

Keysli oʻqitish. Bu texnologiyada oʻrganilishi zarur boʻlgan barcha oʻquv-metodik materiallar maxsus toʻplam “keys” koʻrinishida ta’lim oluvchiga mustaqil oʻrganish uchun beriladi va unga tyutor tomonidan vaqtivaqti bilan maslahatlar berib, oʻzlashtirilgan bilim, koʻnikma va malakalar belgilangan jadval asosida nazorat qilib boriladi.

Tyutorlar bilan yuzma-yuz uchrashuv vaqti-vaqti bilan belgilangan

kunlarda amalga oshiriladi, boshqa vaqtlarda esa kerakli maslahatni telefon, faks, elektron pochta orqali olishi mumkin yakunida esa imtihonlar yuzma-yuz yoki tegishli aloqa vositalari orqali amalga oshiriladi. 

Televizion oʻqitish. Ta’lim jarayonini tashkil qilish uchun radiotranslyatsiya tarmoqlari va televideniyening quvvatlari, imkoniyatlari va resurs potensialidan foydalanish orqali masofadan oʻqitish nazarda tutiladi.

Ta’lim berishning an’anaviy usuliga qaraganda televideniya orqali ta’lim berish qator afzalliklarga ega. 

An’anaviy oʻqitish	Televizion oʻqitish	Kamchilik
Dars beradigan oʻqituvchilarning mahorati har xil boʻladi.	Faqat malakali va yuksak saviyaga ega boʻlgan mahoratli pedagoglar tomonidan mashgʻulotlar oʻtiladi.	Tyutor bilan erkin muloqot qilish va motivatsion jarayonda savol- javob va aqliy hujumdan foydalanish chegaralanadi.
Koʻrgazmalar imkoniyatdan kelib chiqib tanlanadi.	Kerakli vositalar ancha oldin tayyorlanib, har bir bosqich oldindan rejalashtiriladi.
Uzoq makonda yashaydigan qatnashuvchilarning birdek ta’lim jarayoniga yoki yangi tajriba, darsliklar mazmunini bilishdek ishlarda ishtirok etish imkoniyatiga ega boʻlmasliklari mumkin.	Bir vaqtning oʻzida yangi tajribalarni oʻzaro inkorparatsiya qilgan holda tanishishi yoki oʻzlashtirib olishi mumkin boʻladi.
Auditoruyada joylar chegaralanadi.	Millionlab tinglovchilar birdek jarayonda ishtirok etishi mumkin boʻladi.

Tarmoqli oʻqitish. Tarmoqli texnologiya lokal va global tarmoqlar orqali ta’lim oluvchilarni oʻquv-metodik materiallar bilan ta’minlash hamda turli xil interfaol aloqalar vositasida tyutor bilan ta’lim oluvchining oʻzaro oʻquv faoliyatini tashkil etish orqali amalga oshiriladi.

Bu bugungi kunda istiqboli porloq va rivojlanib borayotgan masofaviy oʻqitish texnologiyasi hisoblanadi. Chunki u oʻquvni tashkil qilish uchun,

xususan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan, Internet tarmogʻining keng imkoniyatlaridan toʻlaroq foydalanish imkonini yaratadi.

Tarmoqli oʻqitishning qulaylik tomoni shundan iboratki, nafaqat lokal, balki global tarmoqlar orqali tinglovchi va ta’lim oluvchilar oʻzaro faoliyat almashishlari mumkin boʻladi. 

Mobil oʻqitish. Bunda ta’lim oluvchilar masofaviy oʻqitish jarayonida oʻzlarining shaxsiy mobil telefonlaridan foydalangan holda oʻqishlari nazarda tutiladi.

Bu usuldan ham hozirgi kunda kichik hajmdagi masofaviy kurslarni joriy etishda foydalanish mumkin. Shuni aniqlashtirish kerakki, albatta, masofaviy kurslar tegishli oʻquv rejalar asosida tashkil etiladi. Mobil oʻqitishda esa ta’limga oid ma’lum bir parchalarni oʻqish bilan tegishli fanlar oʻquv rejasi bilan barcha komponentlar (mazmun, shakl, metod, vosita, nazorat) asosida tashkil etiladigan kurslarni aralashtirib yubormaslik kerak. 

Shuningdek, masofaviy oʻqitish oʻquv jarayonini sinxron va asinxron holatida amalga oshirish mumkin.

Sinxron oʻqitish rejimi - real vaqtda masofaviy oʻqitish. Bunday oʻqitishni tashkil etish vositalariga video konferensiya, chat, vebinarlar asosida real vaqtda xabarlarni almashishlar kiradi. 

Sinxron oʻqitishda tegishli modullar boʻyicha mas’ul tyutorlar real vaqt ichida videokonferensiya, chat, vebinar kabi vositalar yordamida masofaviy mashgʻulotlar olib borish, mashgʻulotlar jarayonida turli xil pedagogik

texnologiyalardan foydalanish nazarda tutiladi.

Masofaviy ta’limning oʻziga xos xususiyatlari boʻyicha soha mutaxassislari fikrlari turlicha boʻlishiga qaramasdan, deyarli barcha mualliflar masofaviy oʻqitishning quyidagi asosiy xususiyatlari moslashuvchanlik, modullilik, qulaylik, iqtisodiy samaradorlik, aloqaning tezkorligi, qamrovning kengligi, texnologiklik, ijtimoiy tenglik, tyutorning yangicha roli, sifatning oʻziga xos nazorati haqida quyidagi fikrlarni bildiradi.

1.                       Moslashuvchanlik - oʻquv jarayonini vaqtga, joyga va oʻqish muddatiga muvofiq tanlash, amalga oshirish mumkinligi. Masofaviy oʻqitish tizimida ta’lim oluvchilar, asosan, ma’ruza va seminar koʻrinishidagi uzluksiz mashgʻulotlarga qatnashmaydilar, balki oʻzlariga qulay boʻlgan vaqtda, joyda va qulay tezlikda ishlash imkoniyatiga ega boʻladilar.

2.                       Modullilik - modullarda taqdim etilgan masofaviy oʻqitishning mazmuni, ta’lim oluvchiga shaxsiy bilim olish ehtiyojiga mos ravishda individual ta’lim trayektoriyasini yaratish imkonini beradi.

3.                       Qulaylik – ta’lim oluvchilarning yashash joyiga va iqtisodiy imkoniyatlariga bogʻliq emasligi;

4.                       Iqtisodiy samaradorlik - iqtisodiy samaradorlik, ta’lim muassasa harajatlari (kommunal xarajatlar, egallagan maydon toʻlovi va hokazo) hamda ta’lim oluvchi xarajatlari kabi (yoʻl haqi, turar joy xarajatlari va hokazo) qisqaradi. Ta’lim xizmatlariga qilinadigan sarf-xarajat an’anaviydagiga nisbatan taxminan 50-60 % ga qisqarishi mumkin.

5.                       Aloqaning tezkorligi - tyutor va ta’lim oluvchi orasidagi tezkor oʻzaro qayta aloqaning mavjudligi.

6.                       Qamrovning kengligi – ya’ni masofaviy oʻqish ma’lum sondagi ta’lim oluvchilarga moʻljallanadigan auditoriya - xona talab qilmasligi sababli istalgan sondagi ta’lim oluvchilarni masofaviy oʻqitish bilan qamrab olish imkoni mavjudligi.

7.                       Texnologiklik - oʻqish jarayonida yangi axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish. 

8.                       Ijtimoiy tenglik - sogʻligi va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitidan qat’iy nazar, masofaviy shakl orqali oʻqishda hamma uchun yaratilgan sharoit va imkoniyatning bir xilligi.

9.                       Internatsionallik – ta’limiy maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ta’lim xizmati bozoridagi jahon yutuqlarini eksport va import qilishda qulay va tezkor imkoniyatlar mavjudligi.

10.                   Oʻqituvchining yangicha roli - tyutor maxsus psixologik-pedagogik va axborotkommunikatsiya texnologiyalari muhitida ta’lim oluvchilarning mustaqil oʻquv-bilish faoliyatlarini tashkil etuvchi, ularning shaxsiy-kasbiy rivojlanishlaridagi maslahatchi - ustoz ekanligi.

11.                   Ta’lim sifatining oʻziga xos nazorati – masofaviy oʻqitishda nazorat shakli sifatida masofaviy imtihonlar, suhbatlar, amaliy, kurs va loyiha ishlari, eksternat, kompyuterli intellektual test oʻtkazuvchi tizimlar qoʻllaniladi. Shuni alohida taʻkidlab oʻtish joizki, masofaviy oʻqitish sifatining nazorati muammolar yechimi, ta’lim standartiga mosligi ta’limning barcha tizimi muvaffaqiyati uchun ahamiyatga ega. Shunday qilib, masofaviy oʻqitish ta’lim jarayonining asosini ta’lim oluvchining maqsadga yoʻnaltirilgan va nazorat qilinadigan intensiv mustaqil ishi tashkil etadi. U belgilangan jadval boʻyicha oʻzi uchun qulay joyda mustaqil oʻqishi, tyutorlar bilan telefon, faks, elektron pochta orqali aloqa oʻrnatishi mumkin.

Umuman olganda, masofaviy oʻqitishni uzluksiz ta’lim tizimida foydalanish boʻyicha jahonda yetarlicha tajriba toʻplangan va ularning tahlilining koʻrsatishicha masofaviy oʻqitish, an’anaviy ta’lim muassasalaridagi oʻqitishga qaraganda arzonga tushadi. Shuningdek, koʻpchilik olimlar tomonidan masofaviy oʻqitish uchinchi ming yillikda istiqbolli ta’lim tizimi boʻlishi mumkinligi ta’kidlangan. Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Aduqodirov A. A. Masofali oʻqitish modellari va ularning sinflari. // J. Fizika, matematika va informatika. - Toshkent, - 2004. - №5. - B. 50-56.

2.                       Alimov R. X., Xayitmatov Oʻ. T., Xakimov A. F., Yulchieva G. T., Azamatov O. X., Otajonov U. A. Axborot tizimlari. ̶ T., 2013.  ̶ 38 ̶ 50 b. 

3.                       Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiynazariy asoslari. Monografiya. - Toshkent: “Fan”, 2007. - B. 160.

4.                       Boshlangʻich sinf matematika darslarida axborot texnologiyalaridan foydalanish metodikasini takomillashtirish: Ped. fanlari boʻyicha falsafa doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss.  ̶ Toshkent, 2020, ̶ 142 b. 

 

BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA OʻQUVCHILARNI MANTIQIY

MASALALAR YECHISHNI OʻRGATISH

G. E.Saidova, BuxDU oʻqituvchisi

A. Sh. Qoryogʻdiyeva, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf matematika darslarida oʻquvchilarni mantiqiy masalalar yechishda bilim, koʻnikma va malakalarini oshirishi haqida yozilgan. Kalit soʻzlar: matematika, masala, amaliy, qobiliyat, fikrlash, koʻnikma.

Аннотация. В данной статье написано о том, что на уроках математики в начальных классах учащиеся совершенствуют свои знания, умения и навыки в решении логических задач. 

Ключевые слова: математика, задача, практика, способность, мышление, умение.

Annotation. In this article it is written about the improvement of knowledge, skills and skills of students in solving logical problems in the lessons of elementary mathematics.  Key words: mathematics, matter, practical, ability, thinking, skill.

 

Matematik masalalar yechish matematika oʻqitishning muhim tarkibiy qismidir. Masalalar yechmasdan matematikani oʻzlashtirishni tasavvur ham etib boʻlmaydi. Matematikada yechishning nazariyasini amaliyotga tadbiq qilishning muhim yoʻlidir. Masalalar yechishning boshlangʻich sinflarda oʻrganiladigan u yoki bu nazariy materiallarni oʻzlashtirish jarayonida muhim rolni va oʻquvchilarni fikrlash qobiliyatlarini oʻstirishda muhim roʻl oʻynaydi. Masalalar amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan soʻz har bir yangi tushunchani tarkib toptirish har doim bu tushuncha ahamiyatini tushuntirishga yordam beradigan uning qoʻllanishini talab qiladigan u yoki bu masalani yechish bilan amalga oshadi. Bоlа mаktаbdаgi mаshgʻulоtlаrning birinchi kunidаyoq mаsаlа bilаn uchrаshаdi. Oʻquvchilаrning qаndаy hаyotiy tаjribа vа bilimgа egа ekаnini аniqlаsh mаqsаdidа oʻqituvchi oʻquvchigа eng sоddа mаsаlа оrqаli murоjааt qilаdi. Mаsаlаn: “Sеning toʻrttа qаlаming bоr edi, sеn yanа bittа qаlаm оlding. Sеndаgi qаlаmlаr nеchtа boʻldi?”

Mаtеmаtik mаsаlаlаr oʻquvchilаrgа mаtеmаtik tushunchаlаrni toʻgʻri shаkllаntirishgа, uni oʻrаb turgаn muhitni chuqurrоq аnglаshgа, shu bilаn birgа mаsаlаlаr yеchishgа bоlа tаfаkkurining rivоjlаnishigа yordаm bеrаdi.

Eng аsоsiylаridаn yanа biri mаsаlаlаr yеchish оrqаli oʻquvchi toʻrtаlа аrifmеtik аmаl vа ulаrning хоssаlаrini puхtа oʻrgаnаdi. Mаtеmаtik tili rivоjlаnаdi. qisqаsi, mаsаlа bu nаzаriya bilаn аmаliyotni bоgʻlоvchi muhim zvеnоdir.

Arifmetik amallarning mazmunini, amall komponentlari orasidagi bogʻlanishlarni, ochib berishda, har xil miqdorlar orasidagi bogʻlanishlar bilan tanishishda mos sodda masalalardan foydalaniladi. Sodda masalalar murakkab masalalarni yechish uchun zarur boʻladigan bilimlar malakalarini va koʻnikmalarini tarkib toptirish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning foydali vositasi boʻlib, odatda, oʻz ichiga ayrim bilimlarni oladi. Bu bilimlarni qidirish masala yechuvchidan analiz va sintezga murojaat qilish faktlarni taqqoslash, umumlashtirish va hakozolarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini oʻrgatish matematika oʻqitishning muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. 

Masalalarni yechishda predmetga boʻlgan qiziqish ortadi, umuman, mustaqillik, erkinlik, talabchanlik, mehnatsevarlik, maqsadga intilishlik rivojlanadi. Bolalar masala tuzilishi bilan ikkinchi yoki uchinchi mashgʻulotda tanishadilar. Ular masalada shart va savol borligini bilib olishadi, masala shartida kamida ikkita son boʻlishligi alohida ta’kidlanadi. Masala ustida ishlash uning mazmunini oʻzlashtirishdan boshlanadi. Masala mazmunini yaxshi tushunish uchun oʻquvchilarni har biriga uning matnini eshittiribgina qolmay, balki uni mustaqil oʻqittirish ham kerak. 

Agar masala sharti bosh qotiradigan boʻlsa oʻquvchilarga masala mazmunini mustaqil oʻylab koʻrshlari uchun bir-uch minut vaqt berish maqsadga muvofiqdir. Boshlangʻich sinflar matematika darslarida arifmetik amallar xossalari va usullarini oʻrganishda oʻziga xos boʻlgan qonuniyatlarni koʻpaytirish amaliga teskari amal sifatida muvofiqlikda oʻrganilishini talab etsa, ikkinchi tomondan maxsus hollarni tahlil etishda amallardagi xos xususiyatlar bilan taqqoslash muhim ahamiyat kasb etadi.

Bu esa oʻquvchilarning fikrlashlarini oʻstirishga ijobiy ta’sir koʻrsatadi. Boshlangʻich sinf matematika darslarida masalalar yechishda oʻquvchilarda hisoblash malakalarini oʻstirish orqali matnli masalalar yechishdagi qoʻllaniladigan pedagogik texnologiyalardan foydalanish maqsadida masalalar toʻplamlari, multimedia va grafik vositalarni tayyorlash yoʻlga qo`yilsa boshlangʻich matematik ta’lim samaradorligini oshirishda ijobiy natijalar beradi deb hisoblaymiz.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                 Jumayev M.E. Matematika oʻqitish metodikasidan praktikum. –T., 2003-yil.

2.                 Boshlangʻich ta’limni oʻqitish metodikasi boʻyicha oʻquv-uslubiy majmua. II- qism -T, 2018yil.

3.                 Axmedov M. va b.q. 1-sinf “Matematika” darsligi. –T., 2020-yil.

4.                 Bikbayeva N., Yangabayeva E., Girfanova K. Toʻrtinchi sinf matematika darsligi. –Toshkent: “O”qituvchi”, 2017-yil.

5.                 Jumayev M.E. Bolalarda boshlangʻich matematika tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi (KHK uchun). –Toshkent: “Ilm-Ziyo”, 2013-yil.

6.                 Jumayev M.E. Boshlangʻich matematika nazariyasi va metodikasi (KHK uchun). –Toshkent:

“Turon-Iqbol”, 2012-yil.

 

MATEMATIKA DARSLARIDA GEOMETRIK FIGURALARNI OʻRGATISHDA INTERFAOL

METOD VA DIDAKTIK OʻYINLARDAN FOYDALANISH

Oʻ. Olloqova, BuxDU oʻqituvchisi,

G. Murodova, BuxDU talabasi

 

Anatatsiya. Boshlangʻich maktabda ta’lim oʻquvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishga, oʻz fikrlarini mustaqil bayon qilishga, egallagan bilimlarini hayotga tatbiq eta olishga xizmat qiladi. Matematika darslarida oʻquvchilarning shakllarni tez va oson idrok eta olishining asosiy vositalardan biri bu – didaktik oʻyilardan oʻrinli foydalana olishdir. Maqolada matematika darslarida oʻquvchilarga geometrik figuralarni oʻrgatishda foydalanish mumkin boʻlgan didaktik oʻyinlar haqida fikrlar bayon qilingan. 

Kalit soʻzlar: interfaol metod, didaktik oʻyin, “Kim chaqqon”, tarqatma materiallar, ta’lim jarayoni.

Аннотация. Oбучение в начальной школе служит формированию и развитию у учащихся навыков логического мышления, умения самостоятельно излагать свои мысли, применять полученные знания на практике. Одним из основных средств быстрого и легкого восприятия учащимися форм на уроках математики является – уместное использование дидактических слов.

В статье изложены идеи дидактических игр, которые можно использовать для обучения учащихся геометрическим фигурам на уроках математики.

Ключевые слова: интерактивный метод, дидактическая игра, “Кто ловкий”, раздаточный материал, образовательный процесс.

Annotation. Education serves to formulate and develop students ' logical thinking skills, to express their thoughts independently,to apply the acquired knowledge to life in primary school. One of the main easy – to-comprehend tools for students to take forms is to take didactic and reasonably use v-Games quickly in math lessons. The article describes the opinions about didactic games that can be used in teaching geometrical figuresis to students in mathematics lessons. 

Key words: interactive method, game, didactic “Who is enthusiastic”, handout materials, educational process.

 

Mamlakatimiz taraqqiyotga yuz tutgandan beri barcha rivojlangan mamlakatlar singari ta’limni modernizatsiyalash, yangi ta’lim texnologiyalarini joriy qilish, ta’lim samaradorligini oshirishning optimal variantlarini tanlash masalalariga alohida e’tibor berib kelmoqda. Dunyo tajribasidan ma’lumki, mamlakat rivoji uchun iqtisodiy inqirozdan koʻra ta’lim sohasidagi inqiroz oʻta xavflidir. Shunday ekan, har bir mamlakatning ertangi kuni, rivoji va gullab yashnashi ta’lim sohasining rivojlanishi, kadrlar salohiyatining yuksakligiga bogʻliq. Butun dunyo miqyosida globallashuv jarayonlarining tezlashuvi natijasida bir qancha zamonaviy ta’lim texnologiyalari va vositalari koʻpgina davlatlarning ta’lim sohasiga kirib kelishga ulgurdi. Endilikda bir paytning oʻzida oʻqib, eshitib va koʻrib oʻrganish imkoniyati paydo boʻldi. 

Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirishning asosiy yoʻnalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiyadan iboratdir. Interfaol metodlarni qoʻllash natijasida oʻquvchida tahlil qilish, xulosalar chiqarish, oʻz fikrini erkin bayon qila olish va mustaqil munozara - bahsga kirisha olish koʻnikmasi tarkib topadi. Interfaol metodlar tufayli oʻqituvchi va oʻquvchi munosobatlari yaxshilanadi, dars davomida qoʻyilgan maqsadga oson erishiladi, oʻquvchilarda oʻz-oʻzini baholash koʻnikmalari shakllanadi. Bugungi ta’lim jarayoniga kirib kelayotgan interfaol usullar oʻquvchi va oʻqituvchidan kam kuch sarflab, qisqa vaqt ichida yuqori natijalarga erishishni nazarda tutadi. Qisqa vaqt mobaynida ma’lumotni oʻquvchiga yetkazish, ularda ma’naviy sifatlarni tarkib toptirishda va baholashda oʻqituvchidan ulkan mahorat talab etadi. 

Noan’anaviy dars jarayoni shunday tashkil etilishi kerakki, oʻquvchilar faollashishi, qoʻyilgan masalani hal etishda oʻzaro uyushqoqlik bilan harakat qilishi zarur. Dars jarayoni vaqtining toʻgʻri taqsimlanishi va savollarning aniq tuzilganligi oʻquvchi faolligini yanada oshiradi. Buning uchun oʻqituvchi dars maqsadini aniq qoʻyishi, mavzuga mos boʻlgan usul va vositalarni toʻgʻri tanlashi va puxta tayyorgarlik koʻrishi lozim. Shundagina dars oʻz maqsadiga erishadi. 

An’anaviy darslarda sinfdagi barcha oʻquvchilarning birdek darsdagi ishtirokini ta’minlash juda qiyin. Biroq noan’naviy darslarni bu muammoni hal qilish oson kechadi. Noan’anaviy darslarda sinf oʻquvchilarini guruhlarga ajratish, differensiallash mumkin. Aslida interfaol usullar kichik guruhlarda yanada yaxshi samara beradi. Interfaol metodlarni qoʻllash oʻquvchilarning guruh boʻlib ishlash, birbirining fikrini sabr bilan eshitish, hurmat qilish, bahamjihatlik, jamoa joylarida oʻzini erkin tuta olishga oʻrgatadi. Ammo guruh boʻlib ishlanganda ham ayrim oʻquvchilarning ishtiroki sezilmay qolishi tasodifiy boʻlishi zarur. Bola doimo kuzatuvchan, sinchkov boʻladi. Bolada “Men”lik shakllangach, u atrof muhitni toʻlaroq idrok qilishga intiladi. U atrofidagi narsa va predmetlarning ranggi va shaklini oson idrok qiladi. Atrofmuhitdagi barcha jismlar bir necha xil geometrik figuralarning umumlashuvidan hosil boʻladi. Shuning uchun ham boshlangʻich sinflarda oʻquvchilarning geometrik tasavvurlarini kengaytirishga katta e’tibor qaratiladi. Bola har kuni turli xil geometrik shakllarga duch keladi, xoh oʻyin, xoh oʻqish, xoh mehnat faoliyatida boʻlishdan qat’i nazar. Shuning uchun ham maktabgacha ta’lim muassasasidan boshlab bolalarga geometrik shakllar oʻrgatib boriladi. Boshlangʻich ta’lim matematika darslarida esa, oʻquv mashgʻulotlarining mazmun-mohiyati yanada kengaytiriladi. 

Boshlangʻich sinf matematika darslarida shakllarni oʻrgatishda oʻquvchilarni koʻproq atrofni oʻrab turgan olam bilan chambarchas bogʻlab oʻqitilsa oʻquvchi tasavvur olami yanada kengayadi, shakllarni idrok qilish imkoniyati ortadi, ularning kompetentligi yanada rivojlanadi. Birinchi darsdanoq mavzuni atrof-muhit bilan bogʻlash oʻquvchilarning aylana, toʻgʻri chiziq, uchburchak, toʻrtburchak kabi figuralar toʻgʻrisidagi boshlangʻich tushunchalarni toʻgʻri va aniq idrok eta olishni ta’minlaydi. Geometrik materiallar oʻrganiladigan mavzularda interfaol metodlardan foydalanishning asosiy vazifalardan biri – bu oʻquvchilarning geometrik tasavvurlarini kengaytirish, geometrik tushunchalarni hayotga toʻgʻri tadbiq eta olishdir. 

Boshlangʻich sinflarda geometrik shakllar mavzusini oʻrganishda “Tarmoqlash” interfaol metodidan foydalanish oʻquvchilarning yassi va fazoviy shakllarni bir-biridan farqlashga, ularni toʻlaroq anglashda yanada samaralidir.

                                                                          

Shakllarni oʻrgatishda amaliy ishlar bilan bir qatorda didaktik oʻyinlarni qoʻllash samarali metodlardan biri hisoblanadi. Amaliy ishlar oʻquvchilarning geometrik shakllar mohiyatini oʻzlashtirishda ijobiy ta’sir koʻrsatadi. Bularga qogʻozdan, simdan har xil turdagi shakllarni yashash ishlari kiradi. Shuningdek, shakllarning turli-tuman ekanligini ta’kidlash ham joizdir. 

Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining diqqati barqaror boʻlmaganligi sababli bunday murakkab mavzularni oʻrganishda didaktik oʻyinlardan keng koʻlamda foydalanish maqsadga muvofiq. Bunda oʻquvchilar mavzuni nazariy bilim bilan bir qatorda, amaliy ishlar orqali kengroq oʻrganadilar. 

Amaliyot jarayonida ular predmetlari bilan ish olib boradilar, koʻzlari bilan koʻradilar, qoʻllari bilan ushlaydilar, chizadilar, yasaydilar va predmetlarning boshqa xossalari ichidan asta-sekin shaklini ajratadilar. 1-2-sinflarda oʻquvchilar shar, kub, doira, kvadrat, uchburchak kabi shakllarni toʻgʻri koʻrsata oladilar. Ammo shakllarning turli xilda boʻlishi, oʻchamlari juda katta yoki juda kichik boʻlishi bolalarni dovdiratib qoʻyishi mumkin. Shakllarning nomlarini koʻpincha oʻquvchilar predmetlarning nomlari bilan almashtirib qoʻyadilar. Masalan: uchburchakni “burchak’, “tom”, ”bayroqcha” v.k. Shu sababli matematik shakllarni oʻqitishda dars jarayoni boshidan oxirigacha juda faol, amaliy mashqlardan keng foydalanilsa oʻquv maqsadiga erishish imkoniyati yanada ortadi. Bunda oʻquvchilar tayyor matematik shakllardan foydalanibgina qolmay, balki qirqish, yelimlash, yasash koʻnikmalariga ham ega boʻlishlari kerak. Bundan tashqari ular atrof–borliqdagi narsa va predmetlar orasidan geometrik figuralarni taniy olishlari lozim. Shu jihatdan biz mashqlarni bajarishda “Kim chaqqon?” deb nomlanuvchi didaktik oʻyidan foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 

“Kim chaqqon?”

Bunda har bir oʻquvchi bilan individual yondashuv boʻlishi lozim. Har bir oʻquvchiga bittadan shaklni yasash vazifasi berilib, unga atrof–borliqdan misollar keltirish vazifasi yuklatiladi. Masalan: aylana

 

 

 

 

 

Bunga jonli tabiatdan misol: Quyosh

 

Uchburchak:

Bunga ham atrofimizni oʻrab turgan olamdan: togʻ

Matematik shakllarni oʻqitishning toʻgʻri tashkillashtirish uchun oʻqitishning barcha usul va vositalaridan eng unumli va samaralilarini maqsadga muvofiq holda tanlab olish kerak. Toʻgʻri tanlangan metod oʻquvchilar bilimining oshishiga, oʻrganilayotgan mavzuning har tomonlama chuqur oʻzlashtirilishiga xizmat qiladi.  

Foydalanilgan adabiyotlar

1.             “Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi PQ - 4306 Qarori. -Toshkent: “Xalq soʻzi”, 2020-yil, 4-may. 

2.             Bikbayeva.N.U.           Boshlangʻich    sinflarda           matematika      oʻqitish            metodikasi.        -Toshkent:

“Oʻqituvchi”, 1996.

3.             Axmedov M., Abdurahmonova N., Jumayev M. Matematika (1-sinf darsligi). –T.: “Turoniqbol”, 2019. -160 bet.

4.             Burxonov S., Xudoyorov Oʻ., Norqulova Q., Ruzikulova N., Goibova L. Matematika (3-sinf

darsligi). –T.: “Sharq”, 2019. -210 bet.

 

BOSHLANGʻICH SINF DARSLARIDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALANISH

M. R. Hamroyeva, BuxDU oʻqituvchisi

F.N. Gʻafurova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf darslarida qoʻllaniluvchi metodlarning ahamiyati haqida soʻz yuritilgan. Bunda fikrlar darslikdagi mashqlar asosida izohlangan. 

Kalit soʻzlar: ta’lim, metod, darslik, “Zig-zag”, til, munozara, “Beshinchisi ortiqcha”, mashq.

Аннотация. В этой статье обсуждается важность методов, используемых в начальной школе. Идеи объясняются на основе упражнений в учебнике.

Ключевые слова: обучение, метод, учебник, “Зиг заг”, язык, дискуссия, “Пятый плюс”, упражнение.

Annotation: This article discusses the importance of the methods used in primary school. The ideas are explained based on the exercises in the textbook.

Keywords: education, method, textbook, “Zig-zag”, language, discussion, “Fifth plus”, exercise.

 

Oʻzbekiston oʻz mustaqilligiga erishgach, mamlakat taraqqiyotida Oʻzbekistonni buyuk davlatga aylantirish, har tomonlama yuksaltirish, undagi ta’lim tizimini rivojlantirishni oʻz oldiga maqsad qilib qoʻydi. Ta’lim tizimini ma’lum bir reja asosida rivojlantirish maqsadida dastlab 1992-yil 2-iyulda “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonun qabul qilingan. 1997-yilda esa yangi tahrirdan chiqarilgan. Keyinchalik, 2020-yil

23-sentabrda qabul qilingan “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonunda ta’lim sohasida hozirgi davrdagi amalga oshirilayotgan islohotlar oʻz aksini topgan [2]. Shu oʻrinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “Bizning asosiy maqsadimiz – yoshlarning sifatli ta’lim olish imkoniyatiga ega boʻlishiga erishish, ularning oʻz qobiliyati va iste’dodini roʻyobga chiqarish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratib berishdan iborat”, – degan fikrlari oʻrinlidir [1].

Oʻzbekistonning kelajagi har tomonlama yuksak salohiyatli yoshlarni tarbiyalashga bogʻliq. Salohiyatli yoshlarni tarbiyalashda esa ta’lim muassasalari, qiziqarli dars mashgʻulotlari, oʻqituvchining ilmiy darajasi katta ahamiyatga ega. Ta’lim sohasiga berilayotgan katta e’tibor tufayli bu sohada turlicha islohotlar olib borilmoqda. Bolalarning fikrlashi, dunyoqarashini kengaytirish maqsadida dars va mashgʻulotlarda bir qancha oʻyinlardan, metodlardan foydalanish mumkin. Fikrlashning inson hayotidagi ahamiyatini inobatga olgan holda zamonaviy ta’lim yoʻnalishlari, ta’limning barcha bosqichlarida oʻquvchilarni tayyorlashga va oʻquv dasturlarini qayta koʻrib chiqishga qaratilgan boʻlib, bu oʻquvchilarga turli fikrlash koʻnikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bugungi Davlat talablari har bir oʻqituvchi oldiga katta mas’uliyatli vazifalarni qoʻymoqda. Oʻqituvchilar har bir oʻtadigan darsiga ijodiy yondashishi, darsni zamonaviy pedagogik texnalogiyalar asosida qurishi va har bir daqiqadan unumli foydalanishi zarur.

Zamonaviy axborot texnologiyalari, kompyuterlashtirish va kompyuter tarmoqlari negizida ta’lim jarayonini axborot bilan ta’minlash rivojlanib boradi. Natijada oʻquv faoliyat jarayoni ham yangilikka muhtoj boʻlib qoldi. Bu holatdan chiqish uchun darslarni innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish, oʻqituvchining bu faoliyatga tayyorlik darajasini oshirish zamonning dolzarb masalalaridan biri sanaladi. Boshlangʻich ta’lim oʻquv jarayonida, jumladan, taraqqiylashgan, innovatsion talablarga javob bera oladigan darslarda oʻquvchilarni amaliyot orqali nazariy fikrlash, idrok etish jarayoniga tayyorlash mumkin. Bunday oʻquv tizimini oʻquvchiga tegishli qiziqish uygʻotmasdan amalga oshirish mumkin emas, albatta. Shuning uchun bosh vazifalardan biri sinfda innovatsiyalashgan oʻquv jarayonini amalga oshirish uchun har bir oʻquvchida shu oʻquv tizimiga qiziqish uygʻotish hisoblanadi. Agar oʻquvchi oʻz oldiga qoʻyilgan vazifani bajarishdan maqsad nimaligini bilmasa, oʻz imkoniyatlarini toʻla namoyon qila olmaydi. Takomillashgan oʻquv tizimida oʻquvchi istaklari bilan tavsiya etilgan mavzu mos kelmasligi katta qiyinchiliklar tugʻdirdi. Ba’zida oʻqituvchilar oʻtayotgan darslarida dastur mavzularini oʻquvchida boshlangʻich istak asoslariga mos ravishda amalga oshirishda qiynaladilar. Bunda innovatsion texnologiyalar ular uchun zaruriy koʻmak boʻlib xizmat qiladi.

Oʻqitish jarayoni oʻqituvchi hamda oʻquvchilar faoliyatini oʻz ichiga oladi. Oʻqituvchining faoliyati oʻquv materialini bayon qilish, oʻquvchilarning fanga boʻlgan qiziqishini orttirish, fikrini teranlashtirish va e’tiqodini shakllantirish, oʻquvchilarning mustaqil mashgʻulotlariga rahbarlik qilish, ularning bilim, koʻnikma va malakalarini tekshirish hamda baholashdan iborat. Oʻz ishiga ixlos bilan qaragan oʻqituvchida chinakam ehtiros boʻladi.

Boshlangʻich sinfda ta’lim jarayonida oʻquvchilarning oʻqish motivini rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Chunki motiv oʻquvchilarni ta’lim jarayoniga qiziqtiradi, darsga faol qatnashishga, bilimlarni egallashga undaydi [5]. Innovatsion texnologiyalar oʻqish motivini rivojlantirishga katta yordam beradi [3]. Boshlangʻich sinflarda koʻproq bolalarning yoshini, bilim saviyasini hisobga olish lozimligini unutmaslik kerak. Ularga oddiy, oson va vaqt kam sarflanadigan oʻyin mashqlardan foydalanib, darslar oʻtish yaxshi samara beradi. Koʻproq atrof-muhit bilan bogʻlab oʻtilgan mashgʻulotlar bolalar ongini, dunyoqarashini, erkin fikrlash, bayon etish qobiliyatini, mustaqil ishlash koʻnikmasini rivojlantiradi. Innovatsion texnologiyalardan dars jarayonida foydalanishning oʻziga xosligi shundaki, ular oʻqituvchi va oʻquvchilarning birgalikdagi faoliyati orqali amalga oshiriladi. 

Har bir bola maktabga ilk qadam qoʻygan kunidan boshlab birinchi ustozini oʻziga ona deb bilib, uning soʻzlarini tinglab, unga amal qiladi. Ustozining soʻzidan chiqmaydi va uni oʻziga qonun deb biladi. Shu sababli oʻqituvchi bolalarni koʻngliga qarashi, unga toʻgʻri ta’lim-tarbiya bera olishi lozim. Oʻquvchini darsga qiziqtirish maqsadida bugungi kunda an’anaga aylangan interfaol metodlardan foylanishi mumkin. 

Interfaol metodlar – ta’lim jarayonida oʻqitishning zamonaviy usuli. Interfaol metod har qanday muammoni birgalikda hal qilishga, jamlikda ishlashga, oʻquvchini mustaqil fikrlashga undaydi va mustaqil hayotga tayyorlaydi [3]. Bunday metodlardan foydalanganda oʻqituvchi oʻquvchini darsda faol ishtirok etishga chorlashi, diqqatini qarata olishi, uni ragʻbatlantirishi va nutqini oʻstira olishi muhim ahamiyatga ega.

Boshlangʻich sinf oʻqituvchisi bir kunlik oʻqish, matematika va ona tili darsida quyidagi metodlardan foydalanishi mumkin:

1. “Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi...) ortiqcha” metodi [3].

Ushbu metod orqali oʻquvchilarning diqqatini, xotirasini va ziyrakligini sinash mumkin. Bu metoddan foydalanishda bir nechta bosqichlarni koʻrib oʻtamiz:

-dars mavzusiga oid bir qancha tayanch tushunchalar yoki atamalarni yozamiz;

-bu soʻzlar orasiga mavzuga oid boʻlmagan bitta soʻzni yozamiz;

-oʻquvchilar mavzuga aloqador boʻlmagan soʻzni topishi va qatordan chiqarishi kerak.

Bu metod boʻyicha darsliklardan misollar keltiramiz.

1-sinf oʻqish kitobi “Navroʻz” she’rini shu metod boʻyicha tahlil qilsak [6].

Navroʻz, sumalak, sayilgoh, chana, quyosh...

Demak, ushbu qatorda bahor fasliga oid soʻzlar qatoridagi 4-soʻz chana qishga aloqador soʻz boʻlib, shu soʻz ortiqcha.

2-sinf Matematika kitobi “Doira, aylana markazi va radiusi” mavzusidagi asosiy tushunchalardan misol olsak [8]:

Doira, aylana, uchburchak, radius, markaz...

Bu qatorda aylana va doiraga aloqador soʻzlar qatorida uchburchak soʻzi ortiqcha. 

2-sinf oʻqish kitobi “Boburning fazilatlari” mavzusiga aloqador soʻzlarni olamiz [7]:

Boburnoma, Agra, gʻavvos, qorbobo, notiq...

“Boburning fazilatlari” mavzusiga aloqador soʻzlar qatorida qorbobo soʻzi ortiqcha.

Bu metodni qoʻllashdan maqsad - oʻtilayotgan mavzu yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olish.

2. “Munozara” metodi

Ushbu metoddan foydalanishda oʻrtaga bir muhim masala tashlanadi, va bahs yuritib, masalaning yechimi topiladi. Har bir oʻquvchi oʻrtaga tashlangan masala haqida bilganlarini soʻzlab, oʻz fikrlarini bayon qiladilar.

4-sinf Matematika kitobida “Kalendar” mavzusiga doir 3-masala [11]. Masalada kalendar yordamida har bir fasl nechta sutkadan iboratligini toping, fasllardagi sutkalar sonini qoʻshish orqali bir yil nech kunligini toping degan shart qoʻyilgan. Oʻquvchilarga savollar beriladi:

Bir fasl necha oy?, Bir oyda necha kun bor?, Bir faslda nechta sutka bor?, Bir yilda nechta fasl bor?, 4ta fasldagi sutkalar sonini qoʻshsak, necha sutka boʻladi? kabi.

2-sinf oʻqish kitobida “Zilol suv” mavzusi boʻyicha oʻrtaga savol tashlanadi [7]:

-                Oʻquvchilar, suvga nega axlat tashlash mumkin emas?. Nega ota -bobolarimiz qadim zamondan suvni asrab-avaylab kelishgan? 

Shu kabi savollar berilib, oʻquvchilarning shaxsiy fikri soʻraladi va yakuniy eng toʻgʻri xulosa qilinadi.

3-sinf Matematika kitobida “Burchak simmetriyasi” mavzusiga oid bir nechta savollar oʻrtaga tashlanadi [10]:

-                Simmetriya nima?, Simmetriya oʻqi qanday boʻladi? Burchak simmetriyasichi?, 

Shunga oʻxshash savollar berilgach, oʻquvchilarning fikrlari orqali ularda simmetriya haqida qanday tasavvurlar shakllanganini bilib olishimiz mumkin. Oʻquvchilarning fikri tinglanib, yakuniy xulosa chiqarib, oʻquvchilarga eng toʻgʻri javobni aytib berishimiz zarur. 

3. “Zig-zag” metodi

Ushbu metoddan foydalanish oʻquvchilarning xotirasini kuchaytirib, diqqat- e’tiborining ortishiga yordam beradi. Bu metoddan foydalanishda oʻquvchilar ketma-ketlikda turib bittadan soʻz aytishadi, keyingi oʻquvchi esa avval oʻzidan oldingi oʻquvchi aytgan soʻzni aytib, keyin oʻzi yangi bir soʻz aytadi. Qolganlar ham shu tarzda davom etadi. Soʻzlar oʻrnini oʻzgartirgan oʻquvchi oʻrniga oʻtiradi. Oxirida qolgan oʻquvchi eng diqqatli oʻquvchi boladi.

4-sinf Matematika kitobida “Koʻpyoq” mavzusi doirasida ushbu metodni qoʻllaymiz:

Koʻpyoq, qirra, uch, yonlari, sirt, hajm... shu ketma-ketlikda davom ettirish mumkin.

2-sinf oʻqish kitobidagi “Qushlar, hayvonlar - bizning doʻstimiz” boʻlimi yuzasidan qush va hayvon nomlarini aytish orqali bu metoddan foydalansak boʻladi [7].

Bulbul, chumchuq, tuya, fil, olmaxon, ayiq, yoʻlbars, echki, boʻri, tovuq,...

3-sinf oʻquvchilari bilan “Gap” boʻlimi yuzasidan bu metodni qoʻllash mumkin [9].

Oʻquvchilar quyidagi asosiy tushunchalarni ishlatishlari mumkin: gap, darak gap, soʻroq gap, buyruq gap, his-hayajon gap, gap boʻlaklar, bosh boʻlaklar, ikkinchi darajali boʻlaklar...

Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, boshlangʻich sinflarda interfaol ta’lim metodlar oʻquvchini ijodiy izlanishga, mantiqiy fikrlashga, oʻrgangan bilimlarini kelgusi hayotda qoʻllay olishga va qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Mirziyoyev. Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent.: “Oʻzbekiston”, 2017. -488 bet.

2.                       Oʻzbekiston Respublikasining “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonuni. Barkamol avlod - Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: “Sharq”, 1998.

3.                       Abduqodirov A.A., Begmatova N.X. Maktabgacha ta’lim muassasalarida multimedia texnologiyasidan foydalanish uslubiyoti (oʻquv-uslubiy qoʻllanma). - Qarshi: “Nasaf’’, 2011.

4.                       Alimov N. Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematik ta’limga tayyorlash\\ Maktabgacha ta’lim. - T., 2005.

5.                       Axmedova M. Maktabgacha yoshdagi bolalarning oʻzlashtirish darajasini aniqlash va tahlil qilish\\ Bola shaxsini rivojlantirishning dolzarb muammolari mavzusidagi II xalqaro anjuman. - Toshkent, 2008

6.                       Shodmonov E. va boshqalar. 1-sinf oʻqish darsligi. –Toshkent, 2019. -127 bet. 43-bet.

7.                       Gʻafforova T. va boshqalar. 2-sinf oʻqish darsligi. –Toshkent: “Sharq”, 2018. -176b. 106-107betlar. 153-156-betlar. 125-132- betlar.

8.                       Abdurahmonova N. va boshqalar. 2-sinf matematika darsligi. –Toshkent: “Yangiyoʻl poligraf servis”, 2018. -206 b. 187-189-betlar.

9.                       Fuzailov S. va boshqalar. 3-sinf ona tili darsligi. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 2019. -150 b. 28-53- betlar.

10.                   Norqulova Q. va boshqalar.3-sinf matematika darsligi. –Toshkent: “Sharq”, 2019. -209 b. 8587-betlar. 166-bet.

11.                   Bikbayeva N. U. va boshqalar. 4-sinf matematika darsligi. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 2020. -224 b. 189-197-betlar.

 

BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA UZUNLIK HAQIDA TASAVVURLARNI

SHAKLLANRITISH, UZUNLIKLARNI OʻLCHASH MALAKALARNI HOSIL QILISH

G. E. Saidova, BuxDU oʻqituvchisi

S. F. Sanoqulova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarida uzunlik haqida tasavvurlarni shakllanritish, uzunliklarni oʻlchash malakalarni hosil qilish xususida soʻz yuritilgan.

Kalit soʻzlar: pedadgogik texonologiya, uzunlik, texnologik yondashuv, obyekt, subyekt, integratsiya.

Аннотация. В данной статье речь шла о формировании представлений о длине у младших школьников, об измерении длин, о формировании умений.

Ключевые слова: педадогическая методология, длина, технологический подход, объект, субъект, интеграция.

Abstract. This article discusses the formation of innovative teaching activities of team and teachers - the conditions for developing the skills of using modern informational technologies.

Key words: pedagogical technology, information, technological Approach, object, subject, integration.

 

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 16-avgustdagi “Umumiy oʻrta ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi Qaroriga asosan boshlangʻich ta’lim nihoyasida oʻquvchilar matematikadan egallashi lozim boʻlgan bilim, koʻnikma va malakalarining minimal darajasi belgilab berilgan. Jumladan, boshlangʻich sinf oʻquvchilari geometrik figuralarga oid quyidagi bilim, koʻnikma va malakalarni egallashlari shartdir:

-rasmlarda kesma, uchburchak, toʻrtburchak (jumladan, toʻgʻri toʻrtburchak va kvadrat), beshburchak va aylanalarni tanish;

-tevarak-atrofdagi geometrik shakllarni tanish va tora olish;

-kesma uzunligini oʻlchash, berilgan uzunlikdagi kesma yasash, kesma uzunligini koʻz bilan chamalab oʻlchay olish;

-chizgʻich va sirkuldan foydalanib, toʻgʻri toʻrtburchak, kvadrat, uchburchak va aylanalar yasay olish;

-koʻpburchak perimetrini, toʻgʻri toʻrtburchak yuzini va kvadrat birliklardan tuzilgan figuralarning yuzini hisoblay olish;

-uzunlik (mm, sm, dm, m, km) va yuza (sm.kv., dm.kv., m.kv.) oʻlchovi birliklarini, ular orasidagi asosiy nisbatlarni bilish, oʻz oʻrnida qoʻllay olish.

Ma’lumki, uzluksiz ta’lim tizimida boshlangʻich ta’lim umumiy oʻrta ta’limning tarkibiy qismi boʻlib hisoblanadi. 1-4-sinflarda oʻrganiladigan geometrik material 5-6-sinflarda oʻrganiladigan geometrik materiallarni, shuningdek, geometriya sistematik kursini oʻrganish uchun asos yaratish lozim boʻlganligidan, uning mazmunini tarkib toptirish va rivojlantirish bilan bogʻliq boʻlgan umumta’limiy maqsadlarni; yuqori sinflarda oʻquvchilar tomonidan geometrik materialni ongli va puxta oʻzlashtirish uchun zaruriy shart-sharoit yaratadigan geometrik tasavvurlar zahirasini hosil qilishga, ularning fazoviy tasavvurlarini tarkib toptirish va rivojlantirish bilan bogʻliq boʻlgan maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgandir.

Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun boshlangʻich sinflarda geometrik material mazmunini aniqlashda geometrik figuralar (nuqta, toʻgʻri chiziq, egri chiziq kesmasi, siniq chiziq, burchak, koʻpburchak, aylana, doira) va ularning elementlari haqida oʻquvchilarda tasavvurlar tarkib toptirish bilan bir qatorda, murakkab chizmalarda talab etilayotgan figuralarni ajratishga doir, oʻquvchilarni oʻrab toʻrgan predmetlar ichida ularga tanish boʻlgan figuralarni topishga doir, geometrik figuralarni qirqish va qirqilgan boʻlakdardan yangi figuralar yasashga doir, geometrik miqdorlar (kesma uzunligi, toʻgʻri toʻrtburchak yuzi)ga doir mashqlarga katta e’tibor berilishi talab etiladi.

Shuni qayd etish lozimki, boshlangʻich sinflar matematika kursida geometrik figuralar dastlab ta’lim vositasi rolini bajarib, hisob materiali sifatida qoʻllaniladi. Lekin matematika darslarida geometrik figuralarni hisoblash material sifatida qoʻllashda masalaning faqat arifmetik tomonigagina e’tibor qaratmasdan, balki bu geometrik figuralarning elementar xossalari (masalan, koʻpburchakning uchlari va tomonlari, aylana va doiraning markazi va hokazolar)ni oʻquvchilar tomonidan oʻzlashtirishiga ham e’tibor berilishi maqsadga muvofiqdir, chunki bu xossalar koʻp hollarda eksperimental yoʻl bilan topiladi, Shuning uchun ham oʻquvchilar ba’zi hollarda hali ularni bir-biri bilan bogʻlay olmaydilar.

Geometrik figuralar va ularning xossalarini oʻrganishda atrofdagi moddiy narsalar, figuralarning tayyor modellari va chizmalaridan, turli xil vositalardan keng foydalanish tavsiya etiladi. Bular geometrik figuralarning rangli kartondan yoki qalin qogʻozdan tayyorlangan demonstratsion, butun sinf uchun moʻljallangan modellar, figuralar tasvirlangan plakatlar, diapozitiv, diafilmlar boʻlishi mumkin.

Oʻquvchilar geometrik figuralarning modellari bilan tajriba oʻtkazib, figuraning rangi, materiali, katta-kichikligi bu figura uchun muhim boʻlmagan belgilar ekanligini tushunib yetib, oʻrganilayotgan geometrik figura uchun muhim boʻlgan belgilarni aniqlaydilar.

Ayrim geometrik figuralarni oʻrganishda oʻquvchilar bilan birgalikda qoʻlda koʻrgazmali qurollar tayyorlashga e’tibor berilishi kerak boʻladi. Bular masalan, toʻgʻri burchak modeli, koʻpburchaklar modellari (shu jumladan, toʻgʻri toʻrtburchaklar va kvadratlar) va boshqalar boʻlishi mumkin.

Boshlangʻich sinflarda geometrik elementlarini oʻrganishning asosiy maqsadlaridan biri oʻquvchilarning fazoviy tasavvurlarini tarkib toptirish va rivojlantirishdan iboratdir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun koʻp hollarda va ayniqsa, fazoviy tasavvurlarni tarkib toptirishning dastlabki bosqichlarida oʻquvchilarning amaliy ishlariga katta ahamiyat berilishi talab etiladi. Oʻz qoʻli bilan modellar yasab, chizmalarni oʻzi chizib, ularni qirqib, qirqilgan figuralardan yangi figuralar yasash bilan bogʻliq boʻlgan amaliy ishlarni bajargan oʻquvchilarning fazoviy tasavvurlari obyektni passiv holda, faqat kuzatish bilan cheklangan holda oʻrgangan oʻquvchining geometrik tasavvurlariga nisbatan ongli va mustahkam boʻladi.

Boshlangʻich matematika kursi oʻquv dasturiga asosan oʻquvchilarda nuqta, toʻgʻri chiziq, egri chiziq va toʻgʻri chiziq kesmasi haqida aniq tasavvurlarni tarkib toptirish talab etiladi. Bu talablarni bajarish uchun yuqorida koʻrib oʻtilganday oʻquvchilarning amaliy ishlarini tashkil etishga, hamda taqqoslash va qarama- qarshi qoʻyish usullariga katta e’tibor beriladi.

Oʻquvchilarda toʻgʻri chiziq haqida dastlabki tasavvurni tarkib toptirish uchun doskaga uchta oʻquvchi chiqarilib, ikki oʻquvchi boʻr surtilgan ipni doskaga ikki nuqtaga qoʻyib mahkam ushlab turadi, uchinchi oʻquvchi esa ipni tarang tortib turib qoʻyib yuboradi, natijada doskada toʻgʻri chiziq bir qismining obrazi hosil boʻladi. Uni har ikkila tomonga davom ettirish mumkinligi sinf oʻquvchilariga tushuntiriladi.

Oʻquvchilarni toʻgʻri chiziq bilan tanishtirish bilan bir qatorda egri chiziq bilan (taqqoslash asosida) tanishtirilishi yaxshi natija beradi. Masalan, agar tarang tortilgan ip doskaga toʻgʻri chiziq izini qoldirgan boʻlsa, egri chiziq haqida tasavvur hosil qilish uchun u salqi holatga keltiriladi va qoldirgan iz egri chiziq haqida tasavvur beradi.

Oʻquvchilarda toʻgʻri chiziq va egri chiziq haqida sodda tasavvurlar tarkib toptirilgach, endi ular toʻgʻri chiziqni chizgʻich yordamida yasash bilan tanishtiriladi.

Oʻquvchilar toʻgʻri chiziq haqidagi tasavvurlarni ongli va toʻgʻri tarkib toptirishda faqat gorizontal chizilgan toʻgʻri chiziqlardan foydalanmasdan, balki vertikal yoki qiya holda toʻgʻri chiziqlar chizish ham muhim ahamiyatga egadir. Koʻp hollarda vertikal chizilgan toʻgʻri chiziqlarni oʻquvchilar anglay olmaydilar, qiya chizilgan toʻgʻri chiziqlarni esa “qiya chiziq” yoki ba’zi hollarda “egri chiziq” deb ham ataydilar. Oʻquvchilarni toʻgʻri chiziq va egri chiziqlarning ba’zi bir xossalari bilan tanishtirish ham maqsadga muvofiqdir. Masalan, oʻquvchilar bir necha mashqlar bajarish natijasida bir nuqta orqali istalgancha toʻgʻri va egri chiziq oʻtkazish mumkin, ikki nuqta orqali ham istalgancha egri chiziq oʻtkazish mumkin, lekin ikki nuqta orqali faqat bitta toʻgʻri chiziq oʻtkazish mumkin degan xulosaga keladilar.

Toʻgʻri chiziq haqida oʻquvchilarda tasavvur hosil qilishda qogʻoz varagʻini buklashdan foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Bunda oʻquvchilarning e’tibori qogʻoz varagʻi qay usulda buklanmasin natija bari-bir bir xil boʻlishiga, ya’ni toʻgʻri chiziq tasviri hosil boʻlishiga qaratilishi lozim. Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Bikbayеva N.U., Sidеlnikova R.I., Adambеkova G.A. Boshlangʻich sinflarda matеmatika oʻqitish mеtodikasi. (Oʻrta maktab boshlangʻich sinf oʻqituvchilari uchun mеtodik qoʻllanma.) – Toshkеnt: “Oʻqituvchi”, 1996-yil.

2.                       Zunnunov A., Maxkamboyev U. Didaktika: Oily oʻquv yurtlari talabalari uchun oʻquv qoʻllanma. -T.: “Sharq” 2006.

3.                       Jumayеv M.E. Tadjiyeva Z.Gʻ. Boshlangʻich sinflarda matеmatika oʻqitish mеtodikasi (OOʻY uchun darslik). –Toshkеnt: “Fan va texnologiya”, 2005-yil. 

4.                       Jumayеv M.E. Boshlangʻich sinflarda matеmatika oʻqitish mеtodikasidan praktikum. (OOʻY uchun). –Toshkеnt: “Oʻqituvchi”, 2004-yil. 

5.                       Jumayеv M.E. Boshlangʻich sinflarda matеmatikadan laboratoriya mashgʻulotlarini tashkil etish

mеtodikasi. –Toshkеnt: “Yangi asr avlodi”, 2006-yil. 

 

BOSHLANGʻICH SINFLARDA SINTAKTIK TUSHUNCHALARNI EGALLASH

BOSQICHLARI

M. H. Ozodova

BuxDU magistri

 

Annotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarida sintaktik tushunchalarni amaliy va nazariy oʻrgatish bosqichlari haqida fikr yuritilgan.

Kalit soʻzlar: sintaktik tushuncha, soʻz birikmasi, gap, gap turlari, gap boʻlaklari, gapning uyushiq boʻlaklari.

Аннотация. В статье рассматриваются этапи практического и теоретического обучения синтактическим понятиям у младших школьников .

Ключевые слова: Синтактическое понятие, фраза , предложение , типы предложений

,части речи ,связные части речи

Annotatsiya. The article discusses the stages of practical and theoretical teaching of syntactic concepts in primary shool students.

Key words: syntactic concept ,phrase ,sentence , sentence types ,parts of speech , cohesive parts of speech.

 

Boshlangʻich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy oʻrganiladigan va nazariy oʻrganiladigan boʻlimlarga boʻlinadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy oʻrganish savod oʻrgatish davridanoq boshlanadi va 3-4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlangʻich sinfda “Soʻz birikmasi”, “Gap”,

“Darak gap”, “Soʻroq gap”, “Buyruq gap”, “His-hayajon gap”, “Sodda gap”, “Gap boʻlaklari”, “Gapning uyushiq boʻlaklari”, “Undalmali gaplar” mavzulari nazariy oʻrganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi. 

Oʻquvchilarda gapda soʻzlarning bogʻlanishini aniqlash koʻnikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy koʻnikmalar qatoriga kiradi. Soʻz birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlangʻich sinflarda uning muhim belgilari idrok qilinadi. Gap tarkibidagi soʻz birikmalarini ajratish koʻnikmasi uzoq mashq davomida shakllantirib boriladi. Buning uchun oʻquvchilarning soʻz birikmasidan bir soʻzning boshqa soʻzga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi. Bunday mashq turlariga

1.    Gaplarni yoyish

2.    Soʻzlari aralash berilgan gapni qayta tiklash

3.    Tinish belgilarisiz matndan gaplarni ajratish

4.    Gapni tahlil qilish va chizmasini chizish

5.    Oʻqituvchi bergan chizma yoki soʻroqlar asosida gap tuzish

Boshlangʻich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish koʻnikmasini shakllantish hisoblanadi. Gap ustida ishlash oʻquvchilarning nutqini oʻstirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi oʻquvchilarni sintaktik jihatdan toʻgʻri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga oʻrgatish hisoblanadi. Shuningdek gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda soʻzlarning bogʻlanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir.

Metodist olima T. G. Ramzayeva boshlangʻich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yoʻnalishga boʻladi:

1.                       Gap haqidagi grammatik tushunchalarni shakllantirish (til birligi boʻlgan gapning muhim belgilarini oʻrgatish).

2.                       Gap qurilishini oʻrgatish (soʻz birikmasida soʻzning bogʻlanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali boʻlaklar ustida ishlash).

3.                       Oʻquvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga koʻra turlaridan foydalanish koʻnikmasini shakllantirish.

4.                       Gapda soʻzlarni aniq qoʻllash koʻnikmasini shakllantirish.

5.                       Yozma nutqda gapni toʻgʻri tuzib yozish koʻnikmasini shakllantirish.

Ishning bu besh yoʻnalishi bir-biriga oʻzaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini oʻrganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni oʻrganish va nutqda undan foydalanish koʻnikmasini shakllantirish oʻquvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. 

Boshlangʻich sinflarda oʻrganiladigan sintaktik mavzular kam boʻlsa ham, butun oʻquv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlar olib boriladi. Masalan “Gap” mavzusi barcha sinflarda oʻrganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar kengaytirib boriladi. Oʻquvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi ˗˗ gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali boʻlaklari, gapda soʻzlarning bogʻlanishi, gapning uyushiq boʻlaklarini oʻrganishga oʻtadilar. 

Dasturga koʻra, 1-sinfda oʻquvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. 

-  gap tugallangan fikr bildirishi; - gap soʻzlardan tashkil topishi;

-  gapning oxirida ma’lum tinish belgilar qoʻyilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi.

2-sinfda esa oʻquvchilar nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan soʻzni ajratishga oʻrganadilar.

3-sinfda gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. Oʻquvchilar gapni amaliy oʻrganishdan tushuncha sifadida oʻrganishga oʻtadilar. Ular gapning muhim belgilarini bilib oladilar. Bu bosqichda:

-  bosh va ikkinchi darajali boʻlaklarning ta’rifi; - ega va kesim atamasi;

-  soʻzlarning grammatik jihatdan, ya’ni qoʻshimchalar orqali bogʻlanishini bilib oladilar.

4-sinfda gapning uyushiq boʻlaklarini oʻrganish bilan gap boʻlaklari haqidagi bilim kengaytiriladi. 

Shunday qilib, oʻquvchilarda gap boʻlaklari haqidagi tasavvurni oʻstirish gapni oʻzlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Shuningdek boshlangʻich sinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida faqat ona tili darslaridagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha mashgʻulotlar jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzish oʻrgatib boriladi.

Gap ustida ishlash oʻquvchilarning nutqini oʻstirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi oʻquvchilarni sintaktik jihatdan toʻgʻri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga oʻrgatish hisoblanadi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilari uchun muhimi: 

-birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qoʻyiladigan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir. 

-ikkinchidan, gap grammatik tomondan toʻgʻri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda soʻzlarning bogʻlanishi ustida ishlash muhimdir. 

-uchinchidan, gap nutq va til birligi boʻlib, tugallangan mazmunni bildiradi.

Boshlangʻich sinflar dasturining “Grammatika, imlo va nutq oʻstirish” boʻlimida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq koʻrsatilgan. Bola boshlangʻich sinflarda beriladigan sintaktik materillar hajmida faqat ona tili darslaridagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha mashgʻulotlar jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga oʻrgatib boriladi.

Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma-xil boʻlib, analiz va sintezning ustunligiga hamda oʻquvchilarning mustaqillik darajasiga koʻra tasnif qilinadi.

Analiz yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga boʻlinadi:

1) analitik mashqlar, ya’ni tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil qilish; 2) sintez mashqlar, ya’ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar.

Analitik mashqlar sintetik mashlarga zamin hozirlaydi, ular parallel holda yoki sintetik mashqdan soʻng analitik mashq oʻtkaziladi.

Oʻquvchilarning mustaqilligi va bilish jarayonining faollik darajasiga koʻra gap ustida ishlash mashqlari uchga boʻlinadi:

1) namuna asosidagi mashqlar; 2) konstruktiv mashqlar; 3) ijodiy mashqlar.

Namuna asosidagi mashq aniq, toʻgʻri tuzilgan sintaktik qurilmalarni amaliy oʻzlashtirishni, ularning ichki bogʻlanishini, mazmununi tushunishni koʻzda tutadi. Bunday mashqlar ichida analitik mashqlarga, shuningdek, gapni kuzatish va eshitish, uni oʻqishda muhim oʻrin beradi. Gapni oʻqish va kuzatish nutq oʻstirishga katta yordam beradi. Gap intonatsiyasi ustida ishlash gap mazmunini va bogʻlanishini tushunishga, namunaga qarab, uni oʻzlashtirish va yodda saqlashga, gap qurilishini yaxshi tushunishga yordam beradi.

Konstruktiv mashqlarga gap tuzish va uni qayta tuzishga qaratilgan mashqlar kiradi. Bunday mashqlar grammatik tushuncha va qoidaga asoslanadi.

Ijodiy mashqlarda oʻquvchilar oʻzlari erkin ravishta gap tuzadilar. Masalan, gap tuzish uchun mavzu beriladi, oʻquvchilar shu mavzuga mos gap tuzadilar yoki narsa rasmi yoki sujetli rasm beriladi, oʻquvchilar rasm asosida bir yoki bir nechta gap tuzadilar.

Xulosa qilib aytganda, boshlangʻich sinfda oʻquvchilar sintaktik tushunchalarni bosqichma-bosqich egallab boradilar va mashqlarda berilgan topshiriqlarni bajarish orqali nazariy bilimlarni amaliy oʻzlashtiradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Karimova K., Matjonov S., Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi -T.: “Nosir”, 2009-y.

2.                       РамзаеваТ.Г., Львов М.Р. Методика обучения русскому языку в началъных классах- М., 1979. -С. 291-292.

 

IJODIY TOPSHIRIQLAR VA ULAR TIZIMIGA QOʻYILADIGAN TALABLAR

F.M. Qosimov

BuxDU dotsenti

Boshlangʻich sinf oʻquvchisida mustaqil fikr yuritish koʻnikmasining shakllanishi, ijodiy faoliyatlarning tarkib topishida ijodiy mazmundagi topshiriqlar yaxshi samara beradi. Boshlangʻich sinf matematika darslarida ijodiy mazmundagi oʻquv topshiriqlar tizimini tuzish va uni amaliyotda tatbiq etish masalasi shu muammoni oʻrganishga qaratilgan tadqiqot ishlarini olib borishni taqozo qilmoqda. 

Topshiriqlar tizimini ishlab chiqish bilan bogʻliq boʻlgan koʻpgina (E.Gʻoziyev, O.R.Roziqov, B.R.Adizov, A.Gʻ.Hayitov, M.M.Leontyeva, G.I.Sarantsev, G.V.Terexova, M.A.Zayniddinova va boshqa mualliflar) tadqiqotlarida topshiriqlar tizimiga qoʻyiladigan talablar koʻrsatib oʻtilgan. Biz ijodiy topshiriqlar tizimi uchun qoʻyiladigan talablarni ijodiy topshiriqqa boʻlgan talab va ijodiy topshiriqlar tizimiga boʻlgan talablarga boʻlib oʻrgandik. Ijodiy topshiriqqa nisbatan: a) Davlat ta’lim standarti (DTS) va dastur talabi; b) ta’limning didaktik tamoyillaridan kelib chiqadigan talablar; v) topshiriq mazmuniga qoʻyiladigan talablar; ijodiy mazmundagi topshiriqlar tizimiga nisbatan: a) DTS va dastur talabi; b) ta’limning didaktik tamoyillaridan kelib chiqadigan talablar; v) tizim mazmuni va tarkibiga qoʻyiladigan talablar; g) topshiriqlarning tizimda joylashishiga qoʻyiladigan talablarni qoʻyamiz.

DTS va oʻquv dasturi talabi topshiriqlar tizimining ham mazmunini, ham hajmini belgilaydi. Bu talabga asosan har bir topshiriq boshlangʻich sinf matematika kursidagi qandaydir tushuncha yoki tushunchalar orasidagi bogʻliqlik mazmunini ochishga va shu asosda DTS va dasturdagi qandaydir vazifani amalga oshirishga qaratilgan boʻlishi lozim. Tizimdagi topshiriqlar majmuasi esa darslikdagi barcha tushuncha va tushunchalar orasidagi bogʻliqliklar mazmunini ochishi va shu asosda DTS va dasturda koʻrsatilgan vazifalarning barchasini amalga oshirishga koʻmaklashishi lozim. Bu talab topshiriqlar va ularning tizimi amaldagi boshlangʻich sinf matematika oʻquv dasturi va darsliklariga mos boʻlishi lozimligini koʻrsatadi. 

Ta’limning didaktik tamoyillaridan kelib chiqadigan talablar boshlangʻich sinflarda matematikani oʻqitishdagi didaktikaning umumiy talablari bilan bogʻliq. Ilmiylik va tushunarlilik tamoyillari har bir topshiriqda, shuningdek, butun tizimda oʻz ifodasini topishi shart. Ijodiy topshiriqlar va topshiriqlar tizimi mazmunida ilmiylik va tushunarlilik talablarining amalga oshirilishi boshlangʻich sinf oʻquvchisining ilmiy dunyoqarashi shakllanishi uchun xizmat qiluvchi ilmiy bilimlar tizimi bilan qurollantiradi, ularning fanga boʻlgan qiziqishlarini oshiradi, fan asoslarini tushunib olishlariga koʻmaklashadi. Didaktik adabiyotlarda koʻrsatilishicha, tizimlilik ta’lim tamoyili sifatida tartibga solinganlik, tashkiliylik, yaxlitlik, rejalilik, davomiylik, vorislik, istiqbolga yoʻnalganlik kabi belgilarga ega. Oʻquv-tarbiya jarayonida shu belgilarni qoʻllash ta’limda tizimlilikni ta’minlaydi. Ta’limning tizimliligi oʻqitish jarayonida foydalaniladigan topshiriqlarning tizimliligini va toʻgʻri ketma-ketlikda joylashishini talab qiladi. Tizimlilik va izchillik tamoyilining ijodiy topshiriqning oʻziga nisbatan ham, topshiriqlar tizimiga nisbatan ham didaktik talab sifatida tanlash oʻrinlidir. 

Ijodiy topshiriqlar va ular tizimi oldida ta’limning mustaqillik va faollik tamoyillarini eng muhim talablardan biri sifatida qoʻyish mumkin. Chunki ijodiy topshiriq va topshiriqlar tizimi oʻquvchining mustaqil ish faoliyati uchun asosiy vosita boʻlib xizmat qiladi. Mustaqil fikr yuritish koʻnikmasi shakllanganda oʻquvchi faolligi ortadi. 

Boshlangʻich sinf oʻquvchisi har bir oʻrganadigan nazariy bilimining amaliyotda, topshiriqlarni bajarishda, hayotda qoʻllanishini bilishi shart. Nazariyaning amaliyot bilan aloqadorligi tamoyilidan kelib chiqadigan talabni ham topshiriqqa nisbatan, ham topshiriqlar tizimiga nisbatan qoʻyamiz. Bunda topshiriqlarning amaliyligiga e’tibor berish orqali tizimning amaliy xarakterda boʻlishiga erishish lozim deb hisoblaymiz.

Bajariladigan ijodiy mazmundagi topshiriqlar boshlangʻich sinf oʻquvchilariga mos-loyiq boʻlishi kerak. Har bir topshiriq oʻquvchi uchun juda oson ham, juda qiyin ham boʻlmasligi kerak. Boshlangʻich sinf matematika ta’limi jarayonida oʻquv topshiriqlarining juda oson boʻlishi oʻquvchida aqliy faollikni pasaytirishi bilan birga, bolaning oʻqishga boʻlgan qiziqishini kamaytiradi. Oʻquv topshiriqlarining oʻta qiyinroq qilib tanlanishi oʻquvchini zeriktiradi. Oʻquvchilarda oʻziga ishonchni, oʻqishga qiziqishni yoʻqotadi. Loyiqlik talabini topshiriqlarga nisbatan ham, topshiriqlar tizimiga nisbatan ham qoʻyish mumkin.  Oʻquvchilarning jamoa ishida individual xususiyatlarini hisobga olish tamoyili ta’limni muvaffaqiyatli amalga oshirish maqsadida har bir oʻquvchiga indiviual yondashish lozimligini ifodalaydi va oʻqituvchiga jamoa ishiga rahbarlik qilish bilan bir qatorda har bir oʻquvchining oʻz xususiyatlariga ahamiyat berish va shu xususiyatlardan kelib chiqib munosabatda boʻlish zarurligini ta’kidlaydi. Topshriqlar tizimini ishlab chiqishda ham bu tamoyilga amal qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki tizimdan foydalanib oʻquv topshirigʻi bajarilar ekan, har bir oʻquvchining oʻzlashtirish darajasi va imkoniyatlariga qarab topshiriq berish talab qilinadi. Shu mazmundan kelib chiqib, oʻquvchilarning jamoa ishida induvidual xususiyatlarini inobatga olish talabini faqat topshiriqlar tizimiga nisbatan qoʻyamiz. 

Endi topshiriqlar va ular tizimi mazmuniga qoʻyiladigan talablar hamda tizim tarkibiga qoʻyiladigan talablarni keltiramiz. 

Topshiriqlar va ular tizimini tuzishda oʻquvchilar yosh xususiyatlari va ular aqliy faoliyatlaridagi psixologik qonuniyatlardan kelib chiqadigan talablar sifatida topshiriqlarning oʻquvchilar uchun qiziqarli boʻlishi talabini qarash mumkin. Chunki bolaning fanga, muayyan mashqni bajarishga boʻlgan qiziqishi oʻrganiladigan oʻquv materialini samarali oʻzlashtirish va eslab qolishning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining matematika faniga boʻlgan qiziqishini oshirishda ijodiy mazmundagi topshiriqlar va ularning tizimi muhim ahamiyat kasb etadi. 

Boshlangʻich sinflarda matematika fanidan ta’lim-tarbiyaning yaxshi yoʻlga qoʻyilishi uchun, boshlangʻich sinflarda oʻtiladigan fanlararo bogʻlanish katta ahamiyat kasb etadi. Oʻquvchining matematika fanini puxta oʻrganishi uchun ona tili, oʻqish, tabiatshunoslik, mehnat va boshqa oʻquv predmetlarning xizmati kattadir. Oʻz navbatida bu oʻquv fanlarini oʻrganishda matematika fani asqotadi. Didaktik adabiyotlarda koʻrsatilganidek, predmetlar oʻzaro aloqani oʻrnatish oʻquvchilar aqliy ong-bilim darajasini kengaytiradi, bilimlarni bir sohadan boshqasiga koʻchirishni ta’minlaydi, bilishga qiziqishlarini oʻstiradi, oʻquvchilarni amaliy faoliyatga tayyorlashga imkon beradi. Predmet ichidagi aloqalardan foydalanish oʻquvchilar bilimining mustahkam boʻlishini ta’minlaydi.

Topshiriqlar mazmunida ham predmetlararo, ham predmet ichidagi bogʻliqlikni yoritish oʻquvchilarda taqqoslash, umumlashtirish va xulosa chiqarish kabi malakalarning rivojlanishiga ham katta ta’sir koʻrsatadi. 

Predmetlararo bogʻlanish va predmet ichidagi bogʻlanish talabini ham topshiriqlarga nisbatan, ham topshiriqlar tizimiga nisbatan qoʻyish mumkin. 

Topshiriqlar va ular tizimini tuzishda boshlangʻich sinf matematika ta’limining maktabgacha ta’lim va yuqori sinf (ayniqsa 5-sinf) matematika ta’limi orasidagi uzviy bogʻliqligini inobatga olish zarur. Shu bois topshiriqlar mazmuni va topshiriqlar tizimi mazmuni maktabgacha ta’lim, boshlangʻich ta’lim va oʻrta umumiy ta’lim oʻrtasidagi uzviy bogʻliqlikni ta’minlashi kerak degan talabni qoʻyish maqsadga muvofiqdir. Oʻquvchilar matematikadan oʻquv topshiriqlarini bajarar ekan, oʻrganilgan bilim, malakalarning turmushdagi tatbiqini koʻradi, ayniqsa, masalalar yechish jarayonida yangi hayotiy dalil va ma’lumotlar bilan tanishib boradi. Bundan kelib chiqib, topshiriqlar mazmuni va ular tizimi mazmuni turmush, hayot bilan bogʻliq boʻlishi kerak degan talabni qoʻyish joizdir. 

Yuqorida zikr etilgan talablardan tashqari topshiriqlar tizimining oʻziga yana bir qancha talablarni qoʻyish mumkinki, bunday talablardan biri sifatida topshiriqlarning har xil turlarini tanlash va ularning almashib kelishini ta’minlash talabini koʻrsatish mumkin. Topshiriqlar tizimi har bir matematik tushunchani shakllantirishning toʻliq davriga qaratilgan topshiriqlarni oʻz ichiga olishi lozim. Shu bilan birga topshiriqlar sonini eng kam miqdorda keltirish kerakki, bunda oʻquvchilarning takrorlanuvchi topshiriqlarga sarflaydigan oʻquv vaqtlari tejalib, undan boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin boʻladi. Ushbu fikrlar topshiriqlar tizimiga qoʻyiladigan yaxlitlik va toʻliqlik talabini ifodalaydi.

Topshiriqlarning oddiydan murakkabga, osondan qiyinga qarab joylashtirish talabi ham koʻplab olimlar ta’kidlaganlaridek toshiriqlar tizimini tuzishdagi muhim talablardan biri hisoblanadi. Tizimda topshiriqlar joylashtirilar ekan, albatta topshiriqlarni osonroq va qiyinroq, soddaroq va murakkabroq boʻlgan turlarga ajratish va ularni oddiydan murakkabga qarab joylashtirib borish lozim.

 

SINFDA UNLI TOVUSHLAR TALAFFUZI USTIDA ISHLASH

N.Adizova, BuxDU katta oʻqituvchisi(PhD) 

D. Husenova, BuxDU talabasi 

 

Kalit soʻzlar: ogʻzaki nutq, yozma nutq, fonetika, urgʻu, orfoepik, boʻgʻin, morfologiya, soʻz, bilim, jarangli undosh, jarangsiz undosh, gap, ohang.

Annotatsiya. Bu maqolada 1-sinfda unli va undosh tovushlar talaffuzi ustida ishlash “Tovushlar va harflar” boʻlimini oʻtganda darslikda berilgan mashqlarning tahlili berib oʻtilgan. 

Ключевые слова: устная, письменная речь, фонетика, ударение, ортоэпический, слог, морфология, слово, знания, согласная, согласная, речь, тон.

Аннотация. В статье представлен анализ выполнения уроков по произношению гласных и согласных в 1 классе, раздел «Звуки и буквы».

Key words: oral, written speech, phonetics, stress, orthoepic, syllable, morphology, word, knowledge, consonant, consonant, speech, tone.

Annotation. The article presents an analysis of the implementation of lessons on the pronunciation of vowels and consonants in grade 1, the section "Sounds and Letters".

 

Bizga ma’lumki, oʻzbek tilida 6 ta unli tovush mavjud: a, o, e, i, u, oʻ. Bu tovushlarni talaffuzi birbiriga yaqinligiga koʻra toʻrt guruhga boʻlish mumkin:1) a va o ; 2) e va i; 3) u va oʻ; 4) u va i. Oʻquvchilar ana shu juftliklardagi unlilarni talaffuz qilishda xatoga yoʻl qoʻyishi, ya’ni birining oʻrniga ikkinchisini talaffuz qilishi mumkin. Unlilar talaffuzidagi xatolarning sabablari quyidagilar :  1. Sheva ta’siri.

2.  Nutq tovushlarining bir-biriga ta’siri.

3.  Yozuv va talaffuzning bir-biriga mos kelmasligi.

Oʻquvchilar yuqorida koʻrsatilgan unlilar talaffuzida xatoga yoʻl qoʻyar ekan, demak, unlilar talaffuziga oʻrgatish ishlarini ana shu juftliklar ustida olib borish lozim. 1-sinf ona tili darsligida xuddi shunday yoʻl tutilgan. Avval a va o unlilari, keyin i va u unlilariga doir mashqlar keltirigan. Biroq u va oʻ, u va i juftliklariga doir mashqlar berilmagan.

Darslikdagi 11-, 12-, 13-, 14-mashqlar a va o unlilarining talaffuzi va imlosini oʻrganishga bagʻishlangan. Biroq shuni aytish kerakki, bu mashqlar Toshkent shevasi talaffuziga asoslanib tuzilgan. Masalan, 11-mashqni olib koʻrsak. Bu mashqning sharti quyidagicha: Soʻzlarning birinchi boʻginida a tovushini talaffuz qiling. Mashqda quyidagi soʻzlar keltirilgan: baho, bahor, davlat, jahon, javon, hammom, havo, Shavkat. Soʻzlar keltirilgandan keyin quyidagicha topshiriq berilgan: Koʻchiring. Tekshiring. Soʻzning qaysi oʻrnida xato qilish mumkinligini ayting.

Bunday soʻzlarni talaffuz qilishda Toshkentlik oʻquvchilar xato qilishi mumkin. Chunki Toshkent shevasi vakillari bu soʻzlarni birinchi boʻgʻinida o tovushi bilan boho, bohor, dovlat, johon, jovon, hommom, hovo, Shovkat deb talaffuz qiladi. Buxoro shevasi vakillari esa bu soʻzlarni qanday yozilgan boʻlsa, shunday talaffuz qiladi.

Biroq Buxoro shevasida ham a va o tovushlarini bir-birining oʻrnida qollash, ya’ni adabiy talaffuzdan chekinish hollari uchraydi. Masalan, qora, sholgʻom, chopon, qovun kabi soʻzlarda o tovushi oʻrnida a talaffuz qilinadi. Bunday xatoni bartaraf qilish uchun quyidagicha mashqdan foydalanish mumkin: 

Mashq. 

Quyidagi ustunchalarda ayrim soʻzlarning shevangizdagi va adabiy tildagi talaffuzi berilgan.

E’tibor bering, bu soʻzlar sheva va adabiy tilda qaysi tovushlar bilan farq qilyapti. Bu soʻzlarning adabiy tildagi talaffuzini oʻrganib oling va ustunchalardagi soʻzlar qatorini davom ettiring.

Soʻzning shevadagi talaffuzi	Adabiy tildagi talaffuzi
(notoʻgʻri talaffuz)	(toʻgʻri talaffuz)
qara	qora
shalgʻam	sholgʻom
qavun	qovun
bashqa	boshqa
chapon	chopon

Oʻquvchilar bu soʻzlarning shevada a, adabiy tilda o tovushi bilan aytilishini bilib oladi va shunday soʻzlar topib, ustunchalarni davom ettiradi. Oʻqituvchi oʻquvchilarda adabiy talaffuz koʻnikmalarini mustahkamlash uchun ularga bu soʻzlar ishtirokida gap tuzdiradi va tuzgan gaplarini oʻqitadi.

Buxoro shevasida teskari holat ham uchraydi. Ya’ni a ning oʻrnida o talaffuz qilinishi. Masalan, barakalla, tilla, andava, yagana, ovqat, holva soʻzlari barakallo, tillo, andova, yagona, avqot, halvo tarzida talaffuz etiladi. Bunday xatoni bartaraf etish uchun ham yuqoridagi usuldan foydalanish mumkin. 

Ayrim oʻzlashma soʻzlarda imlo qoidasi boʻyicha o yozilsa ham, a deb talaffuz qilinadi. Bunga misol qilib Moskva, kombayn, komanda, motor, kompyuter, voleybol, samolyot soʻzlarini keltirish mumkin. Bu soʻzlar Maskva, kambayn, kamanda, mator, kampyuter, valeybol, samalyot deb talaffuz qilinadi. Bu soʻzlarni toʻgʻri talaffuz qilishga oʻrgatish uchun quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin.

1.             Quyidagi ustunchalarda berilgan soʻzlarning aytilishi va yozilishini qiyoslang. Ularning aytilishi va yozilishi nima bilan farqlanyapti? 

Soʻzning aytilishi	Yozilishi
Maskva	Moskva
kambayn	kombayn
kamanda	komanda
mator	motor
kampyuter	kompyuter
valeybol	voleybol
samalyot	samolyot

2.             Doskaga bir nechta shunday soʻz yoziladi va oʻquvchilarga quyidagicha topshiriq beriladi:

Doskada yozilgan soʻzlarni oʻqing. Ularning aytilishi va yozilishida qanday farq bor?

Soʻzlar: avtomobil, konsert, kokos, kolaska, konfet, koridor.

Oʻquvchilar bu soʻzlarni avtamobil, kansert, kakos, kalaska, kanfet, karidor deb oʻqiydi. Agar ular soʻzlarni yozilganidek oʻqisa, oʻqituvchi ularni tuzatadi. Shunday qilib oʻquvchilar bu soʻzlar o harfi bilan yozilishi, lekin talaffuzda a tovushi bilan aytilishini bilib oladi.

Darslikdagi 15- , 16-, 17-, 18-, 19- mashqlar i va u unlilarining talaffuzi va imlosiga bagʻishlangan.  15- mashqda ikkita tez aytish berilgan:

1.                       Chumchuq chugʻurchiqni choʻqimasa, Chugʻurchiq chumchuqni choʻqimaydi.

2.                       Tursunda toʻrtta toʻr qop bor.

Tez aytishlardan soʻng shunday topshiriq va savol berilgan. Koʻchiring u unlisi i tarzida aytiladigan soʻzlarning tagiga chizing. Ularning qaysi boʻgʻinida xato qilish mumkin?

Bu yerda chumchuq, chugʻurchiq, Tursun soʻzlari nazarda tutilgan. Darslik mualliflari bu soʻzlar chumchiq, chugʻirchiq, Tursin deb talaffuz qilinadi deb hisoblagan. Biroq Sunnatulla Rizayev tuzgan “Imlo va talaffuz lugʻati”da chumchuq soʻzining talaffuzi chumchugʻ tarzida berilgan (35, 77). Demak, bu soʻz ikkinchi boʻginida u tovushi bilan talaffuz qilinishi kerak.

16-mashqda qirgʻovul, boyqush, chumchuq, burgut, bulbul soʻzlari keltirilgan va shunday topshiriq berilgan: “ oʻqing. Soʻzlarning oxirgi boʻgʻinida u unlisini talaffuz qiling”. Bizningcha, bu mashqdagi qirgʻovul soʻzidan boshqa soʻzlarning aytilishi va yozilishi oʻrtasida farq yoʻq. 17- mashqda Qutbi Nosirovaning “Chumchuq” she’ri keltirilgan va shunday topshiriq berilgan: “oʻqing. Nuqtalar oʻrniga mos unlini qoʻyib, she’rni koʻchiring”. She’rdagi quyidagi soʻzlarda u harfining oʻrniga nuqta qoʻyilgan: chumch.q, sov.q, m.zlab. She’rdan soʻng yana shunday topshiriq berilgan: “u unlisi bor soʻzlarning talaffuzi bilan yozilishini taqqoslang”. Chumchuq soʻzining talaffuzi haqida yuqorida gapirdik. Muzlab soʻzi ham, shubhasiz, u bilan talaffuz etiladi. Endi sovuq soʻzining talaffuzini tahlil qilamiz. Sunnatulla Rizayev tuzgan “Imlo va talaffuz lugʻati”da sovuq soʻzining talaffuzi sovigʻ tarzida berilgan (35, 58). Bu fikrga qoʻshilib boʻlmaydi. Chunki “oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalari”da shunday deb yozilgan: “ i unlisi bilan tugagan koʻpchilik fe’llarga -v, -q qoʻshimchasi qoʻshilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: oʻqi ‒ oʻquvchi, qazi ‒ qazuvchi, sovi ‒ sovuq kabi” (34, 13). Demak, oʻquvchilarga sovuq soʻzi u tovushi bilan talaffuz qilinishini uqtirish kerak.

1-infda i va u unlilarining talaffuzi va imlosi yuzasidan yana shunday mashqlarni bajarish mumkin.

1.     Nuqtalar oʻrniga i yoki u harflarini qoʻyib, soʻzlarni koʻchiring. Ularni talaffuz qiling.

Ma‘nolarini tushuntiring. 

Ur…sh ‒ ur…sh, ul…sh ‒ ul…sh, yum…sh ‒ yum…sh, q…r ‒ q…r.

Oʻquvchilar bunday mashq orqali bu soʻzlarning ham talaffuzi, ham imlosini bilib oladi.

2.     Ikkinchi boʻgʻinda i va u harflari bilan farqlanuvchi soʻzlar roʻyxatini davom ettiring.

Urish – urush, tushim – tushum….

Unlilar talaffuzi ustida ishlashda metodist K. Joʻrayev tomonidan tuzilgan mashqlar ham yaxshi samara beradi. Bu yerda ulardan namuna keltiramiz.

1. “I” unlisi talaffuz qilinganda, ogʻiz biroz ochiladi.Tilning uchi pastki tishlarga kelib tegadi. Ichingizda beshgacha sanab, “i” tovushini talaffuz eting. Tinglangchi, “i” tovushi yoqimli eshitilarmikan?   2. ”E” unlisi talaffuz qilinganda, ogʻiz “i” tovushini aytgandagidan kattaroq ochiladi. Oldin “e” tovushini, keyin “i” tovushini, undan keyin “i” va “e” tovushlarini birgalikda toʻrt martadan talaffuz qiling. 

3.                       ”A” unlisini talaffuz etganda, ogʻiz “e” tovushini talaffuz etgandagidan kattaroq ochiladi. Oʻng qoʻlingizdagi besh barmogʻingizni bukkuncha sanab “a” unlisini choʻzib talaffuz qiling. “ae”, “ea”, “ai”, “ia” birikmalarini toʻrt martadan talaffuz qiling.

4.                       “O” unlisini talaffuz etganda, ogʻiz keng ochiladi. “oa”, “oi”, “io”, “oe”, “eo”, “oa” birikmalarini uch martadan talaffuz qiling.

5.                       “U” unlisini talaffuz etganda, ogʻiz oʻrtacha ochiladi. “uo”, ”ou”, “ua”, “au”, “ui”, “iu”, “ue”, “eu” birikmalarini bir necha martadan ayting.

6.                       “oʻ” unlisi talaffuz qilganda, ogʻiz “u” unlisini talaffuz qilgandagiga nisbatan torroq ochiladi. “oʻu”, “oʻi”, “ioʻ”, “oʻo”, “ooʻ”, “oʻa”, “aoʻ” birikmalarini uch martadan talaffuz qiling.

Yuqorida keltirilgan mashq namunalaridan darslik materiallariga qoʻshimcha sifatida foydalanish koʻp vaqtni olmaydi. Shuningdek, bu xildagi mashqlarni oʻquvchilar qiynalmasdan bajara oladi. Unli tovushlar oʻtilganda, bu mashqlardan izchil foydalanish oʻquvchilarning fonematik eshitishlarini, talaffuzi

(diksiya)ni taraqqiy ettiradi, bolalar juda koʻp soʻzlarning imlosini “oldindan”-propedevtik oʻzlashtiradi.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Sodiqov A., Abduazizov A., Risqulov T. Tilshunoslikka kirish. –T.: “Oʻqituvchi”, 1971. 12-16-b

2.    Yoʻldoshov F., Usmonov S. Pedagogik texnologiya asoslari. –Toshkent: “Oʻqituvchi” 2004. 25-

30-b

3.    Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod oʻrgatish. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1961. 32-40-b 4. Qosimova K. Boshlangʻich sinflarda ona tili oʻqitish metodikasi. – Toshkent: “Oʻqituvchi” 1986. -126 b. 

5.    Gʻulomov A. Q., Qobilova B.Sh. Nutq oʻstirish mashgʻulotlari (oʻqituvchilar uchun metodik qoʻllanma). –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1995. 160 b.

6.    Abdullayeva Q., Nazarov K. Savod oʻrgatish darslari. –Toshkent: “Oʻqituvchi” , 1996.10-15-b

7.    Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq oʻstirish. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1980.23-28-b

8.    Abdullayeva Q. Rahmonbekova S. Ona tili darslari (1-sinf oʻqituvchilari uchun qoʻllanma). – Toshkent: “Oʻqituvchi” 1999.13-16-b

9.    Abdullayeva Q. va b. Savod oʻrgatish metodikasi. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1996.14-16b.

 

LOYIHAVIY TA’LIM VOSITASIDA “ONA TILI OʻQITISH METODIKASI” MODULINI

TAKOMILLASHTIRISH

U.Sh. Togʻayeva

BuxDU tayanch doktoranti

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada loyihaviy ta’lim vositasida “Ona tili oʻqitish metodikasi” modulini takomillashtirish yoʻllari, ta’lim sifatini oshirishda axborot kommunikatsiya texnologiyalarining qoʻllanilishi, ahamiyati yoritilgan.

Kalit soʻzlar: loyiha, loyihaviy ta’lim, axborot texnologiya, pedagogik texnologiya, texnik vosita, didaktik vosita, pedagogik mahorat, axborotli vosita, interfaol metodlar.

Аннотация: В статье описаны пути совершенствования модуля «Методика обучения родному языку» через проектное обучение, использование информационно-коммуникационных технологий в повышении качества обучения, важность.

Ключевые слова: проект, проектное обучение, информационные технологии, педагогические технологии, технические средства, дидактический инструмент, педагогические навыки, информационный инструмент, интерактивные методы.

Annotation. This article describes the ways to improve the module "Methods of teaching the native language" through project education, the use of information and communication technologies in improving the quality of education, the importance of.

Key words: project, project education, information technology, pedagogical technology, technical means, didactic tool, pedagogical skills, information tool, interactive methods.

 

Yangilanayotgan Oʻzbekistonda ta’lim muassasalarida oʻquvchilarning mustaqil fikrlash, atrofdagi voqelikka ongli munosabatda boʻlish, daxldorlik va ijtimoiy faollik kabi sifatlarini, nutq va tafakkurini rivojlantirish, yuksak ma’naviyatli barkamol shaxsni kamol toptirish sogʻlom avlodni voyaga yetkazishning muhim omili sifatida boshlangʻich ta’lim tizimidan boshlab ilgʻor pedagogik va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini keng miqyosda qoʻllash zaruratini yuzaga keltirdi. 

Oliy ta’limning asosiy vazifalaridan biri – bu boy dunyoqarashga ega va innovatsion faoliyatda ishtirok eta oladigan bilimli, malakali va mas’uliyatli shaxsni shakllantirishdan iborat. Bunda darslarda axborot kommunikatsiya texnologiyalarining ahamiyati katta. Axborotli ta’lim jarayoni oldindan pedagogik loyihalangandagina koʻzlangan maqsadga erishish mumkin. Pedagogik jarayonni kompyuterlashtirishning asosiy yoʻnalishlaridan biri va pedagogik texnologiyalar bilan shugʻullanishi lozim boʻlgan sohadir.

Loyihaviy ta’limdan foydalanish quyidagi muammolarni hal etish imkonini beradi va davr talabiga mos keladi:

-                     ta’limni real hayotga yuqori darajada yaqinlashtirilgan vaziyatda amalga oshirishni ta’minlaydi;

-                     nazariy ma’lumotlarni amaliy faoliyat bilan baholash va talabalarni faol mustaqil bilish jarayoniga jalb etish imkonini beradi; - kasbiy va tayanch layoqatlarini shakllantirish va rivojlantirishni ta’minlaydi.

Loyihaviy ta’lim vositasida “Ona tili oʻqitish metodikasi” modulini takomillashtirishda axborot kommunikatsiya texnologiyalari va pedagogik texnologiyalarning oʻrni alohida. Oʻqituvchi darsni tashkil etar ekan, avvalo, uni loyihalaydi. Bunda u bor mahorati va kreativligini ishga soladi.

Axborot texnologiyalari – kishilarning bilimlarini rivojlantiradigan, ularning texnika va ijtimoiy jarayonlarni boshqarish boʻyicha imkoniyatlarini kengaytiradigan ma’lumotlarni tashkil etish, saqlash, ishlab chiqish, tiklash, uzatish usullari va texnika vositalari hisoblanadi. Shuningdek, axborot texnologiyalari deganda, ma’lum bir maqsadga erishish uchun amalga oshiriladigan jarayonlar zanjiridan iborat yaratuvchi faoliyat tushuniladi. Agar texnologik zanjirni tashkil etuvchi jarayonlar, ular orasidagi axborot almashinuvini tashkil etish va ularni uygʻunlashtirishda kompyuterlardan foydalanish imkoniyati yaratilsa, har qanday texnologiyaning samaradorligi ortadi.

Oʻquv mashgʻulotlarini yangi zamonaviy shakl va usullarda tashkil qilish, talabalarni dars jarayonida maqsadli boshqara olish, ayni kunda oʻqituvchilik faoliyatining bosh mezoni deb qaralmoqda. Ilgʻor pedagogik texnologiyaga asoslangan zamonaviy dars turlari va shakllarini qoʻllash, oʻquvchining ta’lim jarayonidagi oʻrnini belgilash, unga yangicha yondashuvi, yangicha munosabatni ta’minlash, mazkur jarayonni mohirlik va idrok bilan boshqarish demakdir. Ona tili darslarida musobaqa darslarini oʻtkazishdan maqsad oʻquvchining til darsida olgan bilimlarini sinab koʻrish, oʻzaro munozara-muloqot jarayonida til imkoniyatlaridan foydalana bilish, nutqiy mahorat, tez va aniq fikrlash darajasini, muammoli vaziyatlardan chiqa olish malakasini baholashdan iboratdir. Musobaqa darslari talabalarda faollik, topqirlik, zukkolik fazilatlarini shakllantiradi, ularni mustaqil ijodiy mushohada yuritishga odatlantiradi, zarur va foydali koʻnikmalarni hosil qilishga yordam beradi. Samarali dars shakllaridan biri boʻlgan musobaqa darsi til mashgʻulotlarining qiziqarli oʻtishi va oʻquvchilarning faol ishtirokini ta’minlovchi vositadir. Bahs – munozara talabalardan hushyorlikni talab etadi. U mustaqil va jadal fikrlashga, hozirjavoblikka, aytilgan fikrning toʻgʻri yoʻki notoʻgʻriligi haqida oʻz fikrini mantiqli va izchil isbotlashga oʻrgatadi. Talaba bahs - munozara orqali qarshi tomonning ishonarli dalillarini tinglaydi, oʻz “Men”ini anglab yetadi, oʻz dunyoqarashi, ilmiy–ijodiy tafakkuri koʻlami, haq yoki nohaq ekanligi toʻgʻrisida, oʻzi mustaqil xulosa chiqaradi. Oʻz fikrini himoya qilish uchun turli usul va vositalarni ishga solish, ijodiy fikrlash, til imkoniyatlaridan unumli foydalanishga oʻrgatadi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.              Qosimova K., Matchonov S., Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi. – Toshkent, 2009.

2.              Tolipov U, Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. – T., 2006. 

3.              Ishmuhamedov R, Abduqodirov A, Pardaev A. Ta’limda innovastion texnologiyalar - Toshkent.

“Iste’dod”, 2008.

 

ONA TILI VA OʻQISH DARSLARIDA BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINING

OGʻZAKI NUTQINI OʻSTIRISHGA OID METODIK KOʻRSATMALAR

M. R. Hamroyeva, BuxDU oʻqituvchisi

O. A. Subhonova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining ogʻzaki nutqini oʻstirishga doir fikr-mulohazalar aytib oʻtilgan. Fikrlar esa ona tili va oʻqish darsliklaridagi mashqlar vositasida asoslangan. 

Kalit soʻzlar: ta’lim, metod, darslik, til, nutq, mashgʻulot, pedagog, she’riy, topishmoq, talaffuz, tovush.

Аннотация. В статье приведены отзывы о развитии устной речи у младших школьников. Идеи основаны на упражнениях на родном языке и учебниках.

Ключевые слова: обучение, метод, учебник, язык, речь, урок, педагог, поэзия, загадка, произношение, звук.

Annotation: This article provides feedback on the development of oral speech in primary school students. The ideas are based on exercises in the native language and textbooks.

Key words: education, method, textbook, language, speech, lesson, pedagogue, poetry, riddle, pronunciation, sound.

 

Nutq ikki koʻrinishga ega – ogʻzaki va yozma. Bular oʻzaro uzviy bogʻlangan boʻlsa ham har birida oʻziga xos xususiyat bor [5]. Chiroyli soʻzlashni, toʻgʻri yozishni, oʻz fikrini ravon va aniq bayon etishni bilmagan yoki uni ifodalay olmagan oʻquvchilar bilimlarni samarali va foydali tarzda oʻzlashtira olmaydilar. Nutqi chiroyli, mukammal, talaffuzi aniq, ravon boʻlgan oʻquvchining fikrlash doirasi keng, idrok qilishi ham teran boʻladi. Maktabda barcha oʻquvchilarning talaffuzi bir xilda toʻgʻri rivojlangan boʻlavermaydi. Bolalar tovushlarni notoʻgʻri talaffuz qilibgina qolmay, ularni bir-biridan farqlab ham ololmaydilar. Bolalarning nutqidagi bunday kamchiliklar darslarni oʻzlashtirshda bolalar uchun sezilarli qiyinchiliklar tugʻdiradi.  

Talaffuzdagi kamchiliklarni aniqlashda bolaning nutqini tekshirib koʻrish, nutq buzilish sabablarini oʻrganish lozim. Bolaning nutqi yaxshi rivojlanishi uchun unga bogʻcha davridan koʻplab ertaklar oʻqib berish lozim. Yoshligida koʻp kitob ertak tinglagan bolaning dunyoqarashi, fikrlash doirasi tengdoshlarinikidan farq qiladi. Maktab davrida bolaning ogʻzaki nutqini oʻstirishda oʻqish darslari asosiy rol oʻynaydi. Oʻqish darslarini qanday tashkil etish oʻqituvchining pedagogik mahoratiga bogʻliq.

Boshlangʻich sinflar oʻqish darslarida oʻquvchilar nutqini oʻstirish vositalardan biri toʻgʻri tashkil etilgan qayta hikoyalashdir. Maktabda toʻliq, qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlangʻich sinf oʻquvchilari uchun bu usul, ya’ni matnni toʻliq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa oʻquvchi tushinishi uchun nisbatan qiyindir [6].

Qayta hikoyalashda oʻqilgan hikoya mazmuni yuzasidan oʻqituvchining savoli oʻquvchilarni hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar oʻrtasidagi bogʻlanishning sababi va natijalari haqida fikrlashga qaratilishi lozim [6].

Umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish orqali ham oʻquvchilar nutqini oʻstirish mumkin. Oʻquvchilar muayyan mavzu ustida ishlab, oʻqiganlari, koʻrgan, eshitgani, kuzatganlari haqida oʻz fikrmulohazalarini dadil va erkin aytish imkoniyatlariga ega boʻlishlari lozim. Ma’lum bir mavzuni yakunlab oʻtkazilgan umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga oid oʻqigan hikoya yoki maqolalardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini, shuningdek, biror hikoya va maqoladagi qatnashuvchi shaxslar, ularning xulq-atvorlari haqida oʻz fikrlarini aytadilar, zarur boʻlganda asar mazmunini qisqacha bayon etishadi.

Oʻquvchilarning ogʻzaki nutqini oʻstirishda, ayniqsa, ularning badiiy asarlarni oʻqib, hikoya qilib berishlariga katta ahamiyat beriladi. Badiiy asarlarni oʻqib qayta hikoya qilib berishga oʻrgatish va ularni sahnalashtirish she’rlarni yod oldirish oʻqituvchiga katta mas’uliyat yuklaydi. Ularning ogʻzaki nutqini oʻstirish va fikrlash qobiliyatini shakllantirish maqsadida har bir darsda tahlil qilingan asar yuzasidan xoh u ertak, xoh hikoya boʻlsin oʻz fikrlarini, asardan olgan xulosalarini sakkiz yoki oʻnta soʻz orqali (alabatta, bunda oʻquvchi yoshi hisobga olinadi) ifodalab kelishini uyga vazifa sifatida berish mumkin. 

Boshlangʻich sinf ona tili darslarida “sifat soʻz turkumini oʻrganish” dastlabki bosqich hisoblanadi [5]. Oʻquvchilar sifat mavzusini ongli ravishda oʻzlashtirib ma’lum soʻz boyligiga, ogʻzaki va yozma nutqdan toʻgʻri foydalanib bilish koʻnikmasiga va sinonimlarni almashtirib qoʻllash malakasiga ega boʻlishlari lozim. 2-sinf darsligida berilgan mashqlarida sifat haqidagi dastlabki tushunchalar berilgan [7]. Sifat mavzusini oʻquvchilarga tushuntirish uchun “Klaster” usuli yaxshi samara beradi.  Darslikda berilgan quyidagi topishmoqqa e’tibor qaratamiz. - Mayda, yoqutday qizil, Shirin, nordon, xilma-xilma. Qalin, taxir poʻsti bor, Hamma yerda doʻsti bor.

Sen ayt-chi, qizim Gulnor!

                      - Bumi, dadajon,……                  

Topishmoq ustida oʻquvchilar bilan birgalikda ishlaymiz. She’riy topishmoqni oʻqiymiz va javobini birgalikda topishga harakat qilamiz. Topishmoq javobini quyidagi soʻzlarga asoslanib topdik: mayda, yoqutday, qizil, shirin, nordon, qalin, taxir.

Oʻquvchilarga bular narsalarning belgisini bildiruvchi soʻzlar ekanligini tushuntiramiz. Bu sifatlar soʻzlarning qanday belgisini bildirganini aniqroq tushuntirish maqsadida ular bilan birgalikda soʻzlarni guruhlarga ajratamiz.

Rangiga koʻra: yoqutday, qizil

Mazasiga koʻra: shirin, nordon, taxir

Xuddi shu tarzda guruhlaymiz. Oʻquvchilarning mavzuni qay darajada tushunganini bilish maqsadida ularga quyidagicha topshiriq beramiz. Maza bildiruvchi soʻzni ma’nodoshi bilan almashtiring. Namuna:

Shirin, lazzatli, mazali.

Bunday usullar oʻquvchilarning erkin fikrlash qobiliyatini oʻstirishga, ogʻzaki nutqining yaxshi rivojlanishiga koʻmaklashadi. Davr talabiga koʻra oʻquvchilar oʻrgangan bilimlarini kelgusi hayotda qoʻllay olishlari, ularni ogʻzaki nutqda aniq va ravon ifodalay olishlari lozim.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Mirziyoyev. Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent. “Oʻzbekiston”, 2017. -488 bet.

2.                       Oʻzbekiston Respublikasining “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonuni. Barkamol avlod - Oʻzbekiston taraqqiyotining poydevori.- T.: “Sharq”, 1998.

3.                       Abduqodirov A.A., Begmatova N.X. Maktabgacha ta’lim muassasalarida multimedia texnologiyasidan foydalanish uslubiyoti (oʻquv-uslubiy qoʻllanma). - Qarshi: “Nasaf’’, 2011.

4.                       Alimov N. Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematik ta’limga tayyorlash\\ Maktabgacha ta’lim. - T., 2005.

5.                       Axmedova M. Maktabgacha yoshdagi bolalarning oʻzlashtirish darajasini aniqlash va tahlil qilish\\ Bola shaxsini rivojlantirishning dolzarb muammolari mavzusidagi II xalqaro anjuman. - Toshkent, 2008.

6.                       Qosimova Karima, Matchonov S. va boshqalar. Ona tili oʻqitish metodikasi. -T., 2009.

7.                       Qosimova Karima, Fuzailov. S va boshqalar. 2-sinflar uchun boshlangʻich sinf ona tili darsligi. T., 2018.

 

БУХОРО АМИРЛИГИДА АНЪАНАВИЙ БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ ТИЗИМИ ВА

УНИНГ ИНҚИРОЗИ

О. Ш. Аҳмадов

БухДУ ўқитувчиси

 

Бухорода асрлар давомида бошланғич таълим масжидлар қошидаги мактабларда бериб келинган. Бундай мактаблар тарихи VIII аср бошларига бориб тақалади. Ўрта Осиёда Ислом динининг жорий этилиши, масжид ҳамда мадрасалар қурилиши билан мусулмон мактаблари вужудга келган. “Мактаб” сўзи арабча “катаба” – ёзмоқ феълидан ясалган булиб, “ёзишга ўргатиладиган жой”^[16] дейилса, айрим ҳолларда “мактаб” атамаси “мирзалар мактаби” маъносини билдирган. Мактаб мусулмонларнинг масжидлар қошидаги хат-савод чиқариш ва диний удумларни ўзлаштириш даргоҳи бўлган. Бундай анънавий таълим тизими Ўрта Осиё Араб халифалиги томонидан истило қилингандан сўнг зардуштийларнинг “дабиристон”лари ўрнида шаклланган.

Ўрта Осиёда анаънавий таълим икки босқич: қуйи-бошланғич мактаб, юқори-мадраса босқичидан иборат эди. Ушбу тизим мактаблар иккига бўлиниб, давлат томонидан таъмин этиладиган ва хусусий шахслар маблағи ҳамда вақф мулклари ҳисобидан фаолият юритадиган мактабларга бўлинган.^[17] Бошланғич таълим муассасалари манбаларда “мактабхоналар” сифатида қайд этилиб, улар деярли барча йирик қишлоқларда бўлган. Мактаблар аксарият ҳолларда бир хонадан иборат бўлганлиги учун ҳам уларни “мактабхона” - деб аташган. Мусулмон қоидаларидан келиб чиққан ҳолда ўғил ва қиз болалар мактабхоналарнинг аксарияти масжидлар, мадрасалар, қорихоналар қошида ёки хусусий мактабдорлар хонадонларида, қиз болалар мактабхоналари отин аёллар уйларида ёки бадавлат кишиларнинг мактаб ёшидаги қизлари учун уларнинг уйларида ташкил этилган.

Вақфномаларда ёзилишича, мактабхоналар хом ва пишиқ ғиштдан бино қилинган. Мактабхона биноси одатда бир хонадан иборат булиб, болалар бўйра ёки гилам (тушакча, шолча) устида ўтиришган. Мактабнинг хоналари кичик, тор бўлиб, ёруғлик тушмайдиган қоронғи, ўқувчилар ўтирадиган жой эса нам ва зах бўлган. Ўғил болалар мактабхоналарида масжид имоми, муаззини ёки мадрасани тугатган шахс муаллимлик қилган.

Бухоро амирлигидаги мактабхоналар фаолиятини Абдурауф Фитрат шундай таърифлайди: “Мактаб шундай жойдирки, бир муаллими бор, уни “мактабдор” дейдилар, болалар у ерда етти йилдан то ўн йилгача зарурий хат-саводларини чиқаргунга қадар қоладилар, ундан кейин хоҳишларига қараб, мадрасага бориб, дарс ўқий бошлайдилар^[18].

Садриддин Айнийнинг ёзишича, Бухородаги мактабхонанинг кўриниши қуйидагича бўлган: “Мактаб торгина бир хонадан (хужрадан) иборат булиб, унинг икки эшиги бор, бунинг бири бир табақали ва эшик кўпинча ёпик турар эди. Иккинчи эшиги дарча бўлиб уч газ (1 газ-62-64 см) бўйи ва ярим газ эни бор. Бу дарчанинг олдида домла (мактабдор)нинг ўтирадиган жойи бор. Дарчаларга эса парда қилинган (деразаси қоғоз билан қопланган) ва қоғозга қор-ёмғирдан сақлаш учун зиғир мойи суртилган эди. Шунингдек, мактабнинг деразасидан дарсхонага ҳеч бир ёруғлик кирмас эди. Ҳужранинг шипи тагидан деворнинг шипга яқинлашган жойида икки томондан ҳам бир-бирига рўпарама-рўпара қилиб очилган икки туйнукча бўлса ҳам, булардан кирадиган ёруғлик пастга тушмасдан, ҳужранинг деворларида қолар эди. Бу ҳужранинг кенглиги ўн олти газ мурабба (квадрат) эди, унинг ичида бир-бирининг устидан ўтказилиб тўртта синч тортилган ва бу билан ҳужра тўққиз бўлакка бўлинган, гўё мактабхонанинг ичида тўққиз охур пайдо бўлган эди. Эшик олдидаги охурчада болаларнинг кавушлари турарди, дарча олдидаги охурчада бўлса домла ва қолган етти охурчада эса болалар ўтирарди”^[19]. Садриддин Айний ушбу эски мактаблардан бирида таълим олар экан, ўқувчилар муаллим тахтачага ёзиб берган сабоқларни синф хонасини бошларига кўтариб, шовқун солиб такрорлашлари кераклигини қайд этади. С.Айний ўзи ўқиган мактабда ўқувчилар ёши хусусиятларига қараб ажратилмаганлиги, 7 яшар болалар билан 12-13 яшар болалар бирга ўқитилиши ҳақида маълумот берган. Муаллим ўқувчини саводини чиқариш учун 6-7 йил ўқитган. Эски мактабдаги таълим жараёни ҳақида кейинчалик Бухоро матбуотида: “Кичик бир ҳужра ичида 50-55 бола домланинг гапига қараганда болаларни биртадан ёнига чиқариб олиб, усули қадим билан ўқитар экан. Бундай усул билан 55 болага 55 марта дарс бериш мумкинми? - деб сўралганида домулла 4-5 нафарига дарс бераман-у, қолганига осмондан фаришталар тушиб ўқитадур, жавобини берган”²⁰ – деган маълумот келтирилган. Ёхуд, Абдурауф Фитрат бу типдаги мактабларни “мактаби қадим” уларда дарс бериш усулини эса “таҳсили қадим” – деб атайди. Ўқувчилар муаллимдан калтак ва ҳақоратлар билан ҳар куни икки таълим оладилар, сабоқ ўзлаштирилиши ва тушунарли бўлишига ҳеч ким парво қилмайди, каби фикрлари 1909 йилда ёзилган “Ҳиндистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг жадид мактаблари хусусида қилган мунозараси” асарида баён қилинади. Ўқувчилар ўтирадиган хона ярим қоронғу, зах ҳамда ҳайвонлар яшайдиган жойларга ўхшайди”^[20] – деб ёзганди. Албатта, унинг фикрида анча бўрттиришлар сезилсада, аслида ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида масжидлар қошидаги мактабларга эътибор сусайганди.

Шунга қарамай бошлангич мактаблар Эски Бухоро шаҳрида ва бошқа шаҳарларда, шунингдек, қишлоқларда мавжуд бўлиб, Бухоро шаҳридаги 22 гузарнинг ҳар бирида мактабхонаси бўлган. Маълумки шариат аҳкомларига кўра, илм ўрганиш учун мурожаат қилган кишига рад жавоби бериш кечирилмас гуноҳ ҳисобланган, ўкишга келган ҳар бир боланинг қайси ижтимоий тоифадан бўлиши ва ўқиш учун қанча ҳақ тўлай олишидан қатъий назар, ўкитувчилар зиммасига уларни ҳар қандай эътирозсиз ўқитиш вазифаси юклатилган. Чунки, “ҳар бир мусулмоннинг билим олиши ҳам қарз, ҳам фарз”лиги ҳақидаги ҳадиси-шариф суннат ҳисобланган. Фойдаланилган адабиётлар

1.                       Абдусаттор Жуманазар. Ўргимчак китоби. – Т.: “Янги аср авлоди”, 2003. - 96 б.

2.                       Абдусаттор Жуманазар. Бухоро таълим тизими тарихи. – Т.: “Академикаш”, 2017. - 592 б.

3.                       Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи (Форсийдан А.Ирисов таржимаси). – Т.: “Фан”, 1991. - 32 б.

4.                       Анке фон. Кюгелъген. Легитимация среднизиатской династии мангитов в произведениях их источников – Алмати: “Дайк-Пресс”, 2004. – 516 стр.

5.                       Арифджанов Э.Қ. ХХ аср бошларида Бухоро маданияти: ҳақиқат ва афсона. -Т.:Ўз “РИИВ” Академияси, 1998. -101 бет. 6. Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. -Т.: “Ўқитувчи”, 1994. - 432 бет.

 

BOSHLANGʻICH SINFLARDA MATEMATIKA OʻQITISHDA INTERFAOL

METODLARIDAN FOYDALANISH

D. S. Sidiqova, BuxDU oʻqituvchisi  G.A. Jabborova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitishda interfaol metodlardan foydalanish haqida ma’lumotlar berilgan.

Kalit soʻzlar: innovatsiya, interfaol, pedagogik mahorat, samaradorlik, didaktik vazifa, xotira, ta’lim sifati, bilim, axborot vositalari, kompyuter.

Аннотация. В данной статье представлена информация об использовании интерактивных методов в обучении математике в начальных классах.

Ключевая слова: инновации, интерактивный, педагогические навыки, эффективность, дидактическое задание, объем памяти, качество образования, знание, средства массовой информации, компьютер.

Annotation. This article provides information on the use of interactive methods in teaching mathematics in the primary grades.

Keys words: innovation, interactive, pedagogical skills, efficiency, didactic task, memory, quality of education, knowledge, media, computer.

 

Ta’lim tizimida oʻquvchilarni bilim olishi birinchi oʻrinda turishini hamma yaxshi biladi. Oʻquvchi oʻqituvchi bergan har bir bilimini yaxshi oʻzlashtirishi uchun turli xil metodlarni qoʻllash lozim. Yangicha metod yoki innovatsiyalarni ta’lim jarayoniga tadbiq etish haqida gap borganda interfaol usullarning oʻquv jarayonida qoʻllanilishi tushuniladi. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida oʻqitishning zamonaviy metodlari keng qoʻllanilmoqda. Oʻqitishning interfaol metodlarini qoʻllash oʻqitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. Faqatgina oʻqituvchi emas, balki oʻqituvchi bilan birgalikda oʻquvchi ham faol boʻlishi hozirgi kunning talabi hisoblanadi. Bolalarga dars jarayonlarini turli xil koʻrnishdagi metodlar oʻyinlar orqali ularga tushuntirib ularni psixikasiga mos dars jarayonlarni tashkil qilamiz. Dars jarayonida bolalarni zeriktirib qoʻymaslik uchun ularga turli xildagi metodlar asosida dars jarayonni tashkil qilamiz. Hattoki, ma’lum bir kitobni oʻqiganda, sahifalarida turlicha mazmun kashf etishni koʻramiz. Masalan: L.N.Skatkinning “Metodika” kitobini varaqlaganda, kitobning boshida metodikaning umumiy masalalariga daxldor boʻlgan boblarida muallifning tilida koʻplab metod soʻzi uchraydi. Lekin, xususiy masalalariga bagʻishlangan boblarida muallif “metod” soʻzi oʻrniga “usul” soʻzini ishlatilgan. Oʻqitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim oluvchining soni va imkoniyatlari, oʻquv muassasasining oʻquv-moddiy sharoiti, ta’limning davomiyligi, oʻqituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e’tiborga olinadi.

Interfaol metodlar deganda - ta’lim oluvchini faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi boʻlgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qoʻllanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni oʻzaro muloqotda, oʻzaro bahs-munozarada fikrlash asnosida, hamjihatlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat oʻquvchilarni mustaqil fikrlashga oʻrgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi. Interfaol metodlar orqali oʻquvchilarning tashabbuskorligi hamda jamoaviy izlanuvchanligini oshiriladi. Interfaol metodlardan foydalanib darslar tashkil etilsa, oʻquvchining darsga boʻlgan qiziqishi yanada oshadi va ta’lim sifati yaxshilanadi.

Interfaol usullar orqali oʻtilgan darslar oʻquvchini ijobiy fikrlashga, olingan axborotlarni faollikda hal etishga, fikrini erkin bayon qilishga, hamkorlikda ish yuritishga, fikrni yozma bayon etishga chorlaydi. Interfaol metodlar orqali oʻtiladigan darslarda an’anaviy usullardan voz kechish degani emas, balki mazmunni oʻzaro faollikda hal eta olishdir. Interfaollik bu faollikdir, ya’ni oʻquvchi va oʻqituvchi oʻrtasidagi oʻzaro muloqoti asosida kechadi. Albatta, har bir ishning maqsadi boʻlgani kabi interfaol usullarni qoʻllashdan maqsad boʻladi. Interfaol usulning bosh maqsadi oʻquv jarayoni uchun eng qulay vaziyat yaratish orqali oʻquvchilarning faol, erkin fikr yuritishga muhit yaratishdir. U oʻzining intelektual salohiyatini, imkoniyatlarini namoyon etibgina qolmay, balki oʻquv sifatini va samaradorligini oshiradi, ta’minlaydi.

Matematika darslari interfaol metodlar orqali tashkillashtirilsa, dars ham qiziqarli, ham mazmunli oʻtadi. Chunki, biz bilamizki, boshlangʻich sinf oʻquvchilari juda oʻyinqaroq boʻlishadi. Shuning uchun ham darslarni rang-barang metodlar bilan tashkil qilish maqsadga muvofiq. Misol uchun “Koʻpaytirish jadvali”ni tushunishda oʻquvchi qiynaladi. Agar bu mavzu interfaol metodlar orqali tushuntirilsa, oʻquvchining xotirasida qolishi osonroq boʻladi.

Hozirgi yuksalish va yangilanish davrida yashar ekanmiz biz oʻqituvchilar interfaol metodlar asosida dars jarayonalarini tashkil qilamiz. Oddiygina oʻqitish metodini olsak, bu tushuncha didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan biridir. Didaktika va metodikaga oid hozirgi zamon ishlarining koʻpchiligida oʻqitish metodlari oʻqituvchi va oʻquvchilarning birgalikdagi faoliyatlari usullari, boʻlib, bu faoliyat yordamida yangi bilimlar, malaka va koʻnikmalarga erishiladi, oʻquvchilarning dunyoqarashlari shakllanadi, ularning qobiliyatlari rivojlanadi.

Darsda oʻquvchilar faolligini oshiruvchi vositalardan biri-interfaol metodlardir. Bu usullar maktab pedogikasi uchun yangilik emas. Ulardan ilgari ham foydalanib kelingan. Qachonki, bu metodlar samarali natija bera oladi:

-dars va mavzuning maqsadlari toʻgʻri aniq tanlanganda;

-mavzuga mos metodlarni tanlay olinsa;

-bir metod butun darsni qamrab olmasdan, balki kichik daqiqalarni qamrab olsa;

-tanlagan metod oʻquvchilarga yangi axborotlarni yetkazib bersa, oʻquvchi mavzuni nima haqidaligini tezgina tushuna oladi.

Biz dars jarayonida metodlarni qoʻlaymiz dedik, bu bilan oʻquvchilarning dars materiallarini oʻzlashtirish darajasini ancha yuqoriga koʻtaradi. Biz dars jarayonida bolalarning yoshiga va bilim darajasiga qarab, interfaol metodlardan foydalanib dars oʻtamiz.

Soʻnggi yillarda pedagogik faoliyatda turli axborot vositalari (kopyuter, televideniya, radio, nusxa koʻchiruvchi qurilma, slayd, video va audio magnitofonlar) yordamida ta’lim jarayoni tashkil etilishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Oʻqituvchilar oldida ta’lim jarayonida turli axborot vositalardan oʻrinli va maqsadga muvofiq foydalanish vazifasi turibdi.

Biz oʻqituvchilar darslarni turli xil innavotsion metodlar orqali tushuntirib, yoritib bolalarga yetkazib berishga harakat qilishimiz kerak. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Ochilov M., Ochilova N. Oliy maktab pedagogikasi. -T., 2008.

2.  Xodjayev B.X. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. -T., 2017.

3.  Mavlonova R., Voxidova N.va Raxmonqulova N. Pedagogika nazariyasi va tarixi. -T., 2010.

 

BOSHLANGʻICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FANLARARO ALOQADORLIK

OʻRNATISH

U.Sh. Togʻayeva, BuxDU doktoranti

M.Sh.Xodjayeva, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich ta’lim ona tili oʻqitish jarayonida fanlararo aloqadorlikning ahamiyati, predmetlararo uzviylikni oʻrnatish yoʻl-yoʻriqlari haqida ma’lumot berilgan.

Kalit soʻzlar: integratsiya, boshlangʻich ta’lim, ona tili, uzviylik, bogʻliqlik, koʻnikma, dars, tushuncha.

Ключевые слова: интеграция, начальное образование, родной язык, непрерывность, соедение, способность, урок, концепция.

Аннотация. В этой статье содержится информация о важности междисциплинарных связей при обучении родному языку в начальной школе, а также рекомендации по установлению междисциплинарных связей.

Annotation. This article provides information on the importance of interdisciplinary connections in the teaching of mother tongue in primary education, as well as guidelines for establishing interdisciplinary links.

Keys words: integration, primary education, mother tongue, interdependence, dependency, skill, lesson, consciousness.

 

Boshlangʻich ta’lim oʻquv jarayonida foydalanilayotgan usul, uslub va shakllarning turli-tumanligi bilan ajralib turadi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari natijasi oʻlaroq yangi oʻquv rejalari va dasturlarga oʻtish mobaynida jamiyat va atrof-muhit oʻrtasidagi aloqalarni uygʻunlashtirish, atrof-muhitga jiddiy munosabatni oʻrnatish va shakllantirish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxsning tevarak atrofdagi voqea va hodisalarga nisbatan jiddiy munosabatlarining poydevori boshlangʻich sinflarda qoʻyiladi. 

Ona tili fanini quyidagi fanlar bilan bogʻlash maqsadga muvofiq: oʻqish, tabiat, rasm, ingliz tili, mehnat, odobnoma, matematika, musiqa. Fanlararo aloqadorlik oʻrnatilganda oʻquvchi dars mazmunini chuqur anglaydi va hayotni yaxlit bir tizim sifatida tasavvur qiladi. Shu oʻrinda ta’kidlash joizki, bu fanlarni integratsiyalashda oʻtiladigan mavzu ham muhim ahamiyatga ega, ya’ni har qanday mavzuni ham integratsiyalash imkoniyati yoʻq. 

Fanlarni oʻzaro integratsiyalashdan asosiy maqsad oʻquvchilarga berilayotgan bilimlar takrorlanishining oldini olish, bir xillikka barham berish va vaqtni tejab qolishdir. Shunday ekan yuqorida koʻrib oʻtilganidek integratsiyalash orqali biz juda koʻp vaqtni tejagan holda oʻquvchilarga har tomonlama puxta bilim berishimiz va darslarni qiziqarli tashkil etishimiz mumkin boʻladi. Integratsiyalashgan darslarni tashkil etish bir tomondan dastur talablarini oʻzlashtirishga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan oʻquvchida fanlararo bogʻliqlik haqida tasavvur uygʻotadi. 

Ona tili darslari elementlarini tasviriy san’at va mehnat darslari bilan integratsiyalash masalasiga metodistlar, pedagoglar, psixologlar alohida e’tibor qaratmoqdalar. Bu fanlar integratsiyasi oʻquvchilarning aqliy qobiliyatini rivojlanishida, xotirasini yaxshilashda, nutqining takomillashuvida, boyishida alohida ahamiyat kasb etadi. Ona tili va tasviriy san’at darslari integratsiyasida oʻquvchilar asar mualliflarining tarjimayi holi, asarlarni yaratish tarixi bilan tanishish bilan birga, asarni muhokama va tahlil qilish mobaynida ularning diqqati asar mohiyatiga qaratiladi. 

Asar bilan tanishish barobarida bolalar rasmni hayotda koʻrganlari bilan taqqoslaydilar, bu esa ularda mantiqiy fikrlashni shakllantirishga xizmat qiladi. Ona tili darslarida rassomlarning asarlaridan foydalanish oʻquvchilarda koʻtarinki kayfiyatni yuzaga keltiradi, nutqining boyishiga yordam beradi, mustaqil ravishda ijodiy yondashuviga imkoniyat beradi. Rasm darslarida biror bir asar muallifi boʻlgan rassomning tarjimayi holini oʻquvchilar tomonidan gapirib berishlari, ular yaratgan asarlarni yaratish tarixi bilan tanishishlari barobarida oʻquvchilar ogʻzaki nutqi ravonlashadi, takomillashadi. 

Shuningdek, ona tili darslarida yozma topshiriqlarni bajarishdan avval oʻqituvchi oʻquvchilarga quyidagi mazmundagi vazifani bajarishni topshirishi mumkin: daftaringizga uydan chiqib, maktabga kelguningizga boʻlgan yoʻlni chizing, chizish vaqtida har bir burilish, yoʻlning qayirilish oʻrinlarini aniq koʻrsatishni taklif qilishi mumkin. Bu xildagi mashq, eng avvalo, oʻquvchilarda xotirani mustahkamlaydi, qiziqishini orttiradi, oʻquvchilarni bajarishi kerak boʻlgan vazifaga tayyorlaydi va, eng asosiysi, ular barmoqlarini yozuvga tayyorlaydi. Bunday xarakterdagi topshiriqlarning turli shakllarini oʻylab koʻrish va joriy etish mumkin. Bu, asosan, oʻqituvchining ijodkorligiga bogʻliq. Daftarga oʻylab chizilgan chiziqlar oʻquvchini harflarni, soʻzlarni chiroyli yozishga tayyorlaydi. Bunday daqiqalardan yozuv darslarida ham foydalanish mumkin.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, oʻquvchilar bilim darajasini oshirishda ta’lim mazmunini integratsiyalash yuqori natijalarga olib keladi. Unda nafaqat fanlarni oʻzaro bogʻlash orqali, balki oʻzaro uygʻunlashishi mumkin boʻlgan va bolaga ijobiy ta’sir etadigan obyektlar orqali ham bolalarni har tomonlama rivojlantirishni ta’minlashga koʻmaklashishi mumkin. Buning uchun ta’limni zamonaviy talqin asosida tashkil etish zarurdir.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Rahmatullayev Sh., Hojiyev A. Oʻzbek tilining imlo lugʻati. – T.: “Oʻqituvchi”, 1995. – 288 b.

2.                       Mavlonova R.A, Raxmonqulova N. Boshlangʻich ta’limnining integratsiyalashgan pedagogikasi - T.: “Ilm-Ziyo”, 2009. – 192 b.

3.                       Mavlonova R.A., Raxmonqulova N. Boshlangʻich ta’lim pedagogikasi innovatsiyasi va integratsiyasi. - T.: “Gʻofur Gʻulom”, 2013.

 

PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA –TA’LIM-TARBIYA JARAYONINING YAXLIT TIZIMI SIFATIDA

Sh. N. Qurbonova, BuxDU oʻqituvchisi

N. Razzoqova, BuxDU talabasi

 

Аnnotаsiya. Maqolada pedagogik texnologiya — ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida oʻqitish va bilimlarni oʻzlashtirish jarayonining inson salohiyati va texnik resurslarnmi qoʻllash, ularning oʻzaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar majmuasi ekanligi haqida fikr yuritilgan.

Kalit soʻzlar: texnologiya, ta‘lim texnologiyasi, pedagogik texnologiya, pedagogik texnologiya xususiyatlari, ijodiy tafakkur , tarbiya metodlari.

Аннотация: В статье утверждается, что педагогическая технология представляет собой совокупность систематических методов, позволяющих использовать человеческий потенциал и технические ресурсы в процессе обучения и обучения, оптимизировать формы обучения, определять их взаимодействие.

Ключевые слова: технология, образовательная технология, педагогическая технология, особенности педагогической технологии, творческое 

Abstract. The article argues that pedagogical technology is a set of systematic methods that make it possible to use human potential and technical resources in the process of teaching and learning, to optimize the forms of education, to determine their interaction.

Key words: technology, educational technology, pedagogical technology, features of pedagogical technology, creative thinking, teaching methods.

 

Oʻzbekiston ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri “shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi”dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi. Bosh gʻoya ham tabiat va inson uzviyligini anglab yetadigan, avtoritar va soxta tafakkurlash usulidan voz kechgan, sabr-bardoshli, qanoatli, oʻzgalar fikrini hurmatlaydigan, milliymadaniy va umuminsoniy qadriyatlar kabi shaxs sifatlarini shakllantirishni koʻzda tutgan insonparvarlik hisoblanadi. Yangi pedagogik texnologiyaning mazmun-mohiyati, muammo va yechimlarini DTS asosida oʻqitiladigan fanlarni oʻrganish jarayoniga qoʻllashga doir usul va uslublarini ishlab chiqish va joriy etish davr talabi. Zamonaviy pedagogik texnologiya pedagogik loyihasi sifatida fan asoslari boʻyicha oʻquvchi talabalarning bilish faoliyatini maqsadga muvofiq holda tashkil etish va amalga oshirishni koʻzda tutadi.  

Pedagogik texnologiya eng murakkab jarayon - insonning ta'lim-tarbiyasi bilan shugʻullanishda asosiy vosita boʻlganligi tufayli ham uning asoslari ham shaxs murakkabligi kabi xilma-xildir. Ular orasida tarixiy, nazariy, ijtimoiy, falsafiy, metodologik, pedagogik, didaktik, fiziologik, gigiyenik, iqtisodiy, mafkuraviy, huquqiy-me’yoriy, amaliy va boshqalar farq qilinadi. Bunday dinamik jarayon ta’lim tizimida sodir boʻladigan oʻzgarishlar bilan garmonik tarzda kechadi.

“Texnologiya” yunoncha soʻzdan kelib chiqqan boʻlib “techne” - mahorat, san’at, malaka va

“logos” - soʻz, ta’limot ma’nolarini anglatadi. Texnologiyani ilm sifatidagi vazifasi, moddiy manba va vaqtlar kam sarflashni talab etuvchi samarali va tejamkor ishlab chiqarish jarayonlarini aniqlash va amaliyotda ulardan foydalanishni aniqlash maqsadidagi qonuniyatlarni topish hisoblanadi. Ta’limni texnologiyalashtirish bu oʻqitish jarayoniga texnologik yondashish asosida ta’lim maqsadlariga erishishning eng maqbul yoʻllari va samarali vositalarni tadqiq qiluvchi va qonuniyatlarni ochib beruvchi pedagogik yoʻnalishdir.  Ta’lim texnologiyasi: 

•  bu mavjud sharoit va oʻrnatilgan vaqtda belgilangan ta’limiy maqsad va koʻzlanayotgan natijalarga kafolatli erishishni vositali ta’minlovchi, muloqot, axborot va boshqaruvning eng qulay yoʻl va oʻqitish vositalarining tartibli yigʻindisi (ta’lim berish texnologiyasining jarayon-bayonli jihati); 

•  bu mavjud yuzaga kelgan ta’limiy jarayon subyektlarining hamkoriy harakatlari, haqiqiy jarayon (ta’lim berish texnologiyasining amaliy-jarayon jihati ) tartibi. “Pedagogik texnologiya” - pedagogik hodisa va ta’limni texnologiyalashtirish sohasidagi jarayonda qoʻllaniladigan tushuncha. 

Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya jarayonining hamma sohalarini qamrab oluvchi yaxlit tizim boʻlsa, oʻqitish texnologiyasi ma’lum fanlarni hozirgi didaktik talablar asosida oʻqitishning yaxlit tizimini tashkil qiladi. Ularning oʻzaro bogʻliqligi «Ta’lim toʻgʻrisida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida ishlab chiqilgan davlat ta’lim standartlarida oʻz ifodasini topgan. 

1.                       Yangi pedagogik texnologiyaning metodik asoslari davlat ta’lim standartlari boʻlib hisoblanadi. Davlat ta’lim standartlarida talaba (oʻquvchi) egallashi lozim boʻlgan bilim, koʻnikma, malakalar mezoni belgilab berilgan. Bilim, koʻnikma va malakalar DTS talablaridan past boʻlmasligi kerak. 

2.                       Pedagogik texnologiya va oʻqitish texnologiyalarining maqsadi bitta - ijodiy tafakkur sohibini yetishtirishdan iborat. Bu maqsad - davlat ta’lim standartlarining bosh talabidir. Ta’lim jarayonidagi har bir texnologiya, berilgan topshiriqlar oʻquvchining ijodiy fikrlashiga va ijodiy rivojlanishiga olib kelsin. Shunday vaziyat yaratish kerakki, oʻquvchi talaba oʻz xohishi bilan izlansin, tafakkurini rivojlantirsin, intilsin, unda fanni egallashga qiziqish uygʻonsin.

3.                       Har bir mashgʻulotda beriladigan topshiriqlar umumiy vaqtning 20-25% ini egallasin. Oʻquvchining ijodiy tafakkur asosida ish olib borishi esa vaqtning 70-80% miqdoriga toʻgʻri kelsin. Oʻquvchi koʻproq amaliy bilimlarni egallasin va undan nazariy xulosalar chiqara olsin.

4.                       Oʻqitish texnologiyasida bilim berish, bilim olish usulini tanlash va oʻrganishga katta ahamiyat berish, bilim olishning bahs-munozara asosida amalga oshishini ta’minlash.

5.                       Oʻqitish usuli - texnologiyasi yangi pedagogik texnologiyalarning asosi boʻlib hisoblanadi. 

6.                       Ta’lim jarayonida darslarni bahs-munozara, seminar, oʻyinlar, disputlar, quvnoqlar va zukkolar musobaqasi tarzida va har xil teatrlashgan vaziyatlar shaklida tashkil etish, ya’ni ta’limda tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish lozim. 

7.                       Ta’lim jarayonining tayanch bilimlarni amaliyotga tatbiq etib rivojlantirib borish asosida va tizimli tarzda tashkil etilishi yangi pedagogik texnologiya va oʻqitish texnologiyalarining uzviyligini ta’minlovchi - lokal (bitta yoʻnalish) holatining samara berishiga olib keladi.

Xulosa qilib aytganda, Pedagogik texnologiya – ta’lim texnologiyasi, yangi pedagogik tajriba, yangi pedagogik texnologiya, axborot texnologiyasi, yangi tajriba, ta’lim metodlari, tarbiya metodlari kabi tushunchalarni qamrab olishi bilan birgalikda, ta’lim jarayonida oldinga qoʻyilgan maqsadga erishishning yoʻli boʻlib hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Azizxujayeva N.N. Oʻqituvchi tayyorlashning pedagogik texnologiyasi. -T., 2000.

2.  Muomala treningi. – T.: “Universitet”, 1994-yil. 

3.  ACADEMICIA A n I n t e r n a t i o n a l M u l t i d i s c i p l i n a r y R e s e a r c h J o u r n a l

(Double Blind Refereed & Peer Reviewed Journal) METHODOLOGY FOR CONDUCTING TECHNOLOGY LESSONS ON WORKING WITH PAPER AND CARDBOARD Kurbanova Shoira Narzullaevna*; Toymurodova Nilufar** METHODOLOGY FOR CONDUCTING TECHNOLOGY

LESSONS ON WORKING WITH PAPER AND CARDBOARD .Vol 1, Issue 1, January 2021 4. Adizova N. B. RHYME, RHYTHM IN FUN GENRE //Theoretical & Applied Science. – 2019.

– №. 10. – С. 65-67.

5.Hamroev A. R. MODELING ACTIVITIES OF TEACHERS WHEN DESIGNING CREATIVE ACTIVITIES OF STUDENTS //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. – 2019. – Т. 7. – №. 10.

 

BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA OʻQUVCHILAR MANTIQIY

FIKRLASHINI RIVOJLANTIRISHNING AHAMIYATI

Sh. Y. Yusufzoda, BuxDU oʻqituvchisi 

D. F. Safarova, BuxDU talabasi 

 

Annotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinflarda matematika fanidan tashkillashtiriladigan darslarning mantiqiy tafakkurini shakllantirish omillari, psixologik-pedagogik tadqiqotlari, boshlangʻich darajadagi asosiy mantiqiy koʻnikmalarni shakllanishi kabi masalalar ochib berilgan. 

Kalit soʻzlar: emperik, intellektual koʻnikmalar, tafakkur turlari, analiz, sintez, mavhumlashtirish, umumlashtirish, eksperiment, individual.

Аннотация. В статье рассматриваются факторы, формирующие логическое мышление на уроках математики в начальной школе, психолого-педагогические исследования, формирование базовых логических навыков на начальном уровне.

Ключевые слова: эмпeрические, интеллектуальные навыки, типы мышления, анализ, синтез, абстракция, обобщение, эксперимент, индивид.

Annatation. The article examines the factors that form logical thinking in mathematics lessons in elementary school, psychological and pedagogical research, the formation of basic logical skills at the primary level.

Key words: emperical, intellectual skills, types of thinking, analysis, synthesis, abstraction, generalization, experiment, individual.

 

Ayni paytda boshlangʻich sinf oʻquvchilarining asosiy muammolaridan biri shundaki, ular sinfda turli vaziyatlardan oqilona yoʻl topishni bilmaydilar, shu bilan oʻqitish vazifasini murakkablashtiradilar, darsda vaqtdan oqilona foydalanmaydilar. Asosiy intellektual koʻnikmalar orasida, avvalo, matematikani oʻqitishda shakllangan mantiqiy koʻnikmalar mavjud. Matematikada qabul qilingan mantiqiy xulosalar obyektlari va ularni tuzish qoidalari hukmlarni asoslash va isbotlash, aniq ta’riflarni shakllantirish, mantiqiy intuitivlikni rivojlantirish, mantiqiy inshootlar mexanizmini qisqacha va aniq ochib berish va ularni qoʻllashni oʻrgatish koʻnikmalarini shakllantirishga yordam beradi.

Mahalliy va xorijiy olimlarning psixologik-pedagogik tadqiqotlari boshlangʻich darajadagi asosiy mantiqiy koʻnikmalar bolalarda 5-6 yoshdan boshlab shakllanishi mumkinligini isbotladi.

Tadqiqot maqsadi: boshlangʻich maktab yoshidagi bolalarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishning eng samarali usullarini aniqlash va tavsiflash.

Tadqiqot mavzusi mantiqiy fikrlashni rivojlantirishdir.

Ushbu maqsadga erishish uchun men quyidagi vazifalarni hal qilishni rejalashtirmoqdaman:

-                boshlangʻich maktab yoshidagi bolalarda mantiqiy fikrlashni shakllantirishning nazariy asoslarini tavsiflash;

-                boshlangʻich maktabda matematika darslarida mantiqiy masalalarni yechishda mavjud boʻlgan umumiy uslubiy yondashuvlarni tavsiflash;

-                boshlangʻich maktabda matematika darslarida mantiqiy masalalardan foydalanish rolini ochib berish;

-                boshlangʻich maktabda matematika darslarida mos mantiqiy masalalarni tanlash va ularni mumkin boʻlgan yechimlarga muvofiq tasniflash.

Tadqiqotning amaliy ahamiyati - oʻqituvchining muammolarni hal qilishda mohirona va oqilona tashkil etgan faoliyati bolalarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi.

Ishni yozishda quyidagi nazariy tadqiqot usullari qoʻllanilgan:

-                tadqiqot mavzusi boʻyicha psixologik, pedagogik va uslubiy adabiyotlarni, davriy nashrlarni,

Internet manbalarini nazariy - tahlil qilish;

-                emperik - talabalar faoliyati mahsulotlarini tahlil qilish, loyihalash, test natijalarini tavsiflash.

-                boshlangʻich sinf oʻquvchilarining mantiqiy fikrlashini shakllantirish;

-                mantiqiy fikrlashni rivojlantirish orqali matematikadan bilim sifatini oshirish.

Tajribaning dolzarbligi

Zamonaviy maktabning asosiy vazifalaridan biri mustaqil ravishda qaror qabul qila oladigan va hayotiy vaziyatlarda samarali va oqilona harakat qiladigan odamni tayyorlashdir. Maktabda ishlagan yillar davomida ushbu vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirish koʻp jihatdan oʻquvchilarda mantiqiy fikrlashni shakllantirishga bogʻliqligini angladim.

Fikrlash - bu unga kiritilgan transformatsion xarakterdagi harakatlar va operatsiyalar tizimini oʻz ichiga olgan aqliy va amaliy faoliyatning oʻziga xos turi. Odamlarning aqliy faoliyati aqliy operatsiyalar yordamida amalga oshiriladi: taqqoslash, tahlil qilish, sintez, mavhumlashtirish, umumlashtirish va konkretlashtirish.

Tafakkurning uch turi mavjud: vizual-real, vizual-majoziy, ogʻzaki-mantiqiy. Bolaning tafakkurini rivojlantirishning dastlabki bosqichi vizual-dolzarb fikrlashdir. Fikrlash uchun topshiriqning vizual ravishda berilishi va qoʻl bilan yechilishi bilan tavsiflanadi, ya’ni amaliy harakatlar bilan. Ushbu “qoʻl bilan oʻylash” shakli mantiqiy fikrlashning yuqori shakllari rivojlanishi bilan yoʻqolmaydi. Nutqni rivojlantirish va tajriba toʻplash bilan bola vizual-majoziy fikrlashga keladi. U tasvirlarda oʻylaydi va unga tegishli boʻlgan soʻz unga umumlashma qilishga yordam beradi. Bola maktabga kelganida, u, asosan, aniq tasvirlarga asoslanib fikr yuritadi. Ammo dastur materialini toʻliq va chuqur oʻrganish ogʻzaki-mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi. Mantiqiy fikrlash - bu bolaning aqliy rivojlanishining eng yuqori bosqichi, u uzoq yoʻlni bosib oʻtadi.

Bola maktabga kirganda uning hayotida muhim oʻzgarishlar yuz beradi, ta’lim faoliyati shakllanadi. Ta’lim faoliyati asosida kichik maktab oʻquvchisining asosiy psixologik neoplazmalari ishlab chiqilgan. Fikrlash dominant funksiyaga aylanadi. Mantiqiy fikrlash, vizual yordamisiz xulosalar chiqarish, hukmlarni muayyan qoidalar boʻyicha taqqoslash qobiliyati matematika darslarida oʻquv materialini muvaffaqiyatli oʻzlashtirishning zaruriy shartidir. Mantiqiy tafakkuri yaxshi rivojlangan bola haqida ular uning puxta oʻylaydi, intizomli muhokama qilishini aytishadi. Bunday talaba, qoida tariqasida, oʻz mulohazalari va xulosalarida xatolarga yoʻl qoʻymaydi. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish jarayoni juda uzoq. Shuning uchun, bu bolaning maktabda oʻqigan birinchi yillaridan boshlanishi kerak.

Boshlangʻich maktabda oʻquvchilar mantiqiy harakatlarning quyidagi elementlarini oʻzlashtirishlari kerak: taqqoslash, tasniflash, obyektlarning xususiyatlarini ta’kidlash, tanish tushunchani turlar va turlar farqi orqali aniqlash, ushbu binolar asosida oddiy xulosalar chiqarish.

Mashqlar yordamida bolalarning bilimlari nafaqat mustahkamlanadi, balki aniqlanadi, mustaqil ishlash koʻnikmalari shakllanadi, aqliy faoliyat koʻnikmalari mustahkamlanadi. Bolalar doimo tahlil qilish, taqqoslash, iboralar va jumlalar tuzish, mavhumlashtirish va umumlashtirish bilan shugʻullanishlari kerak. Bu bir vaqtning oʻzida bolaning bir qator eng muhim intellektual fazilatlari rivojlanishini taminlaydi: diqqat, xotira, fikrlashning turli xil turlari, nutq, kuzatuv. Bu oʻquv jarayonini yanada qiziqarli qilishga yordam beradi va mantiqning rivojlanishiga hissa qoʻshadi.

Matematik qobiliyatlarni rivojlantirish va fikrlashni rivojlantirish uchun mantiqiy masalalar juda foydali va qiziqarli. Mantiqiy vazifalar - dalillarga asoslangan fikr yuritish, tahlil qilish qobiliyatini talab qiladigan vazifalar. Sinfda dastur materialini yaxshiroq oʻzlashtirishga va mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradigan qiziqarli vaziyatlarni tashkil etishga imkon beradi.

Rejani amalga oshirish uchun oʻquvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishga, oʻquvchilarning mantiqiy fikrlashlarini shakllantirish uchun sinovdan oʻtkazishga qaratilgan turli usullar, uslublar, vazifalardan foydalanish tizimini ishlab chiqdim. Matematik topshiriqlarni bajarish paytida oʻquvchilar mantiqiy fikrlay olishlariga ishonch hosil qilganimdan soʻng, men matematik topshiriqlarni bajarish uchun nazorat va tuzatish ishlarini olib bordim.

Matematika tafakkurni rivojlantirish uchun haqiqiy shart-sharoitlarni yaratganligi sababli, men bolalarga dars berishda ushbu imkoniyatlardan sinfda toʻliqroq foydalanishga qaror qildim. Mening tajribam shuni koʻrsatadiki, matematika darslari oʻziga xos rivojlanish effektiga ega va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun haqiqiy zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Mantiqiy fikrlash - maktab ta’limining asosi, texnik va gumanitar fanlarni muvaffaqiyatli anglashning kalitidir. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish pedagogik jarayon sifatida bola tanasining rivojlanish qonuniyatlariga muvofiq ravishda, bolaning intellektual rivojlanishi bilan birlik va hamjihatlikda amalga oshirilishi kerak. Barcha darslarda oʻquvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish oʻqitish sifatini ta’minlashning eng muhim talablaridan biridir.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Boshlangʻich umumiy ta’lim Federal davlat ta’lim standarti. -Moskva: “Ta’lim”, 2010-yil.

2.    Vigotskiy L.S. Tafakkur va nutq. - M.: “Ta’lim”, 2010-yil.

3.    Efanova Z.A. Tafakkurni rivojlantirish. - Volgograd: “Korifey”, 2010-yil.

4.    Beloshistaya AV, Boshlangʻich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun topshiriqlar / A.V. Beloshistaya, V.V. Levitlar. - Moskva: “Bustard”, 2008. - 65 p.

5.    Berkov, V.F. Mantiq: vazifalar, mashqlar, seminar / V.F. Berkov. - Minsk: “TetraSystems”, 1998.- p. 5-6.

6.    Melnikova T.V. Matematika. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish / T.V. Melnikov. - Volgograd:

“Oʻqituvchi”, 2009. - 131 p.

 

GRAFIK MODELLARDAN FOYDALANISH USULLARI ORQALI MASALA YECHISH METODIKASI

Sh. Y. Yusufzoda, BuxDu oʻqituvchisi F T. Egamqulova, BuxDU talabasi 

 

Annotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinflarda matematika fanidan tashkillashtiriladigan darslarda grafik modellardan foydalanish usullari orqali maslalar yechish metodikasi, geometrik figuralar modeli, sonli ifodalar shakllanishi kabi masalalar ochib berilgan. 

Kalit soʻzlar: geometrik figura, model, sonli ifodalar, sxema, chizma, analitik ifoda, abstrakt tafakkur, pribor, abak.

Ключевые слова: геометрическая фигура, модель, числовые выражения, схема, рисунок, аналитическое выражение, абстрактное мышление, инструмент, счеты.

Аннотация: В статье рассматриваются методы решения задач с использованием графических моделей на уроках математики в начальной школе, модели геометрических фигур, формирование числовых выражений. 

Annotation. The article describes the methods of solving problems using the use of graphic models in the lessons of mathematics in primary school, the model of geometric figures, the formation of numerical expressions.

Key words: geometric figure, model, numerical expressions, scheme, drawing, analytical expression, abstract thinking, instrument, abacus.

 

Grafik modellardan foydalanish usullari orqali maslalar yechish, asosan, birinchi oʻnlik sonlarini oʻrgatishda foydalaniladi, ammo rasmlardan hisoblash usullari bilan tanishishda va boshqa bir qator masalalarni qarashda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Shu bilan birga koʻrgazmali rasmlardan darsning turli bosqichlarida - yangi materialni oʻrganishga tayyorgarlik koʻrishda, yangi materialni oʻrganishda, mustahkamlashda va hokazolarda foydalanish mumkin. 

Masalan, koʻpaytirish amalini kiritishga tayyorlanishda koʻpaytirish amalining konkret mazmunini ochib berishda predmetlar gruppalari tasvirlangan rasmlardan foydalanish mumkin. 

Qoʻshish va ayirish xossalarini kiritishga tayyorlanishda va bu materialni tushuntirishda bittadan predmet tasvirlangan rasmlardan foydalanish foydali. Masalan, 2 ta lola, 3 ta binafsha va 4 ta qoqi gul tasvirlangan rasmlar. Bu rasmlar yordamida (2+3) +4 holi uchun sonni yigʻindiga qoʻshishning mumkin boʻlgan usullari qaraladi. Bu yerda guldasta tuzish sujetli asos boʻlib xizmat qilishi mumkin. Mustahkamlash va takrorlash bosqichlarida rasmlardan masalalar tuzish uchun muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Bu rasmlardan sodda masalalarning turli xillari haqidagi bilimlarni umumlashtirish bosqichlarida ham foydalanish mumkin. Masalan, oʻqituvchi katakli taxtachaga yengil mashina tasvirlangan 3 ta rasmni va yuk mashinasi tasvirlangan 5 ta rasmni qoʻyadi va shular boʻyicha har xil masalalar tuzishni taklif qiladi. Bitta predmetning tasviri raqamlar va qisqa yozilgan soʻzlar (soʻm, tiyin) bilan birgalikda masala shartini tasvirlash imkonini beradi. Masalan (1- rasm):  

               

1-rasm. Geometrik figuralar modeli.

Geometrik figuralar modeli komplektida, shuningdek, oʻquv sanoati tomonidan chiqarilgan matematik toʻplamlar tarkibida mavjud. 

Shuni ta’kidlash kerakki, obyekt shaklini toʻgʻri idrok qilish uchun, predmet formalarini abstraktlashtirish qobiliyatini rivojlantirish uchun oʻquvchilarni figuralarning modellarini kuzatishlarigina emas, balki ularni oʻzlari tomonidan shunday modellarning mustaqil yaratilishi ham juda muhimdir. Shu maqsadlarda dastlabki paytlarda geometrik figuralarning modellarini andoza ustidan qalam yuritish yoʻli bilan hosil qilishdan foydalanish mumkin. 

Shuningdek, figuralarning modellarini, ularni oldindan nuqtalar (koʻpburchak uchlarini) belgilab olib, katakli qogʻozdan qiyish yoʻli bilan hosil qilish mumkin. Geometrik figuralar modellarini qogʻoz varagʻini buklash yoʻli bilan ham hosil qilish mumkin. Masalan, qogʻoz varagʻini (ixtiyoriy shakldagi) uchta kesishuvchi toʻgʻri chiziq boʻyicha shunday buklash kerakki, bunda ikkinchi va uchinchi bukilish chiziqlari oʻzaro kesishsin va boshqa nuqtalarda birinchi bukilish chizigʻini kessin. Natijada uchburchak hosil boʻladi. Geometrik figuralarning modellarini (raqamlar, amallar ishoralarini va boshqalar) flanelegraf, knopka yoki plastilin yordamida magnit doskaga mustahkamlash mumkin. 

Koʻpburchaklarning modellaridan foydalanish koʻpburchaklar nima deb atalishi va nega shunday atalishini tushunib olish, ularning tomonlari, burchaklari, uchlarini koʻrsatish va sanash imkonini beradi; ularning ba’zi xossalarini ochish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Geometrik figuralar modellari yordamida geometrik figuralarni tanish va farq qilish bilan, klassifikatsiyasi bilan, ya’ni figuralar (applikatsiyalar) va naqshlar tuzish bilan bogʻliq boʻlgan bir qator topshiriqlarni bajarish mumkin. Geometrik figuralarning modellaridan oʻnlik sonlarini oʻrganishda sanoq materiali sifatida foydalanish mumkin. Figuralarning oʻzlarini ham, ularning elementlarini ham, ya’ni tomonlari, burchaklari, uchlarini sanash mumkin. 

Sonli figuralar. (2- rasm) Sonli figuralar yuqorida aytib oʻtilgan 

Sonli figuralar predmetlarning miqdoriy gruppalarini taqqoslashga, raqamlar bilan sonlarni mos keltirishga (oʻqituvchi oʻquvchilarga sonli figurani koʻrsatadi, oʻquvchilar sonli figuraga mos rasmli kartochkani koʻrsatish bilan javob beradilar) yordam beradi. Sonli figuralar yordamida sonlarning tarkibini ham qarash mumkin (3-rasm). 

●

● ●

● ● ●

● ● ● ●

● ●

● ●

  2-rasm  

●	●
●	●

3+2=5 

4+1=5 va hokazo .  

3-rasm  

 

Grafik modellar (rasmlar, sxemalar va chizmalar). 

Rasmlar, sxemalar va chizmalar koʻrgazmalilikning eng koʻp tarqalgan turidir, ulardan maktab praktikasida eng koʻp foydalaniladi. Ammo koʻpincha ularni doskada oʻqituvchining oʻzi yasaydi yoki uning rahbarligida oʻquvchi yasaydi. Shu bilan birga matematika kursi programmasi kichik yoshdagi oʻquvchilar eng sodda chizma va sxemalarni mustaqil yasay olish va oʻqish malakalarini egallashlariga yoʻllanma beradi. 

Tajriba shuni koʻrsatmoqdaki, oʻquvchilar sxemalar va chizmalar tilini egallab olishlari uchun uzoq vaqt, sermashaqqat mehnat talab qilinadi. Bolalarni maktabda oʻqitishning birinchi kunidan boshlab kundalik mashqlar sistemasida, borgan sari qiyinlashtirib boriladigan masalalarni yechishda shunday ish nazarda tutilishi kerakki, bu ishni bajarish jarayonida bolalarda sekin - asta odatdagi tekstni va analitik ifodalarni grafik tasvirlar tiliga oʻtkazish uchun lugʻat toʻplana boradi. Shu xildagi grafik metodlar oʻqitishning samarali vositasi boʻla oladi, chunonchi oʻquvchilarning abstrakt tafakkurlarining ham, konkret tafakkurlarining ham rivojlanishiga yaxshi asos yaratadi; boshlangʻich matematika kursining arifmetik, algebraik va geometrik materiallari orasida chuqurroq matematika bogʻlanishlarni ta’minlaydi, bolalarda matematika oʻrganishga boʻlgan qiziqishni orttiradi. 

1.                     Tarozi va mayda qadoq toshlar. Massa oʻlchovlarini oʻrganishda pallali tarozi va har xil predmetlarni oʻlchash uchun ogʻirligi 1, 2, 3, 5, kg boʻlgan toshlardan foydalaniladi. 

2.                     Chizish va oʻlchov asboblari. Bunda hammaga ma’lum instrumentlar: sinf chizgʻichi va oʻquvchilar chizgʻichi, sinf va oʻquvchilar goʻniyasi, yogʻoch metr, ruletka, sirkul, soat millari, ixtiyoriy shakldagi geometrik figuralarning yuzlarini hisoblash uchun paletka nazarda tutiladi. 

Bilimlarni egallashning turli bosqichlarida, ya’ni tushuntirish, mustahkamlash, kontrol qilish, umumlashtirish bosqichlarida qoʻllaniladigan oʻrgatuvchi xarakterdagi jadvallar orasida bu bilimlarni qoʻllashga yoʻnaltirilgan mashqlarni tashkil qilishga moʻljallangan jadvallar alohida oʻrin tutadi. Hisoblashlarni tashkil qilishga bagʻishlangan jadvallar, shu jumladan, L.Sh. Levenbergning ogʻzaki mashqlar uchun jadvallari misol boʻla oladi. 

Bu jadvallar amaldagi programmada nazarda tutilgan va stabil darsliklarda amalga oshirilgan hisoblash nazariyasi va praktikasiga moslab tizilgan. Masalalar tuzishga material beruvchi jadvallar (masalan, tezliklar jadvali yoki har xil preyskurantlar) shu xil jadvallar jumlasiga kiradi.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Boshlangʻich umumiy ta’lim Federal davlat ta’lim standarti. -Moskva: “Ta’lim”, 2010-yil.

2.    Vigotskiy L.S. Tafakkur va nutq. - M.: “Ta’lim”, 2010-yil.

3.    Efanova Z.A. Tafakkurni rivojlantirish. - Volgograd: “Korifey”, 2010-yil.

4.    Beloshistaya AV, Boshlangʻich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun topshiriqlar / A.V. Beloshistaya, V.V. Levitlar. - Moskva: “Bustard”, 2008. - 65 p.

5.    Berkov, V.F. Mantiq: vazifalar, mashqlar, seminar / V.F. Berkov. - Minsk: “TetraSystems”, 1998.- p. 5-6.

6.    Melnikova T.V. Matematika. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish / T.V. Melnikov. - Volgograd:

“Oʻqituvchi”, 2009. - 131 p.

 

BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA HARAKATGA DOIR MASALALAR

YECHISHGA OʻRGATISH METODIKASI

Sh. Y. Yusufzoda, BuxDU oʻqituvchisi  Z. Sh. Narzullayeva, BuxDu talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada boshlangʻich sinf matematika darslarida harakatga doir masalalarni yechish metodikasi va ularning turlari haqida aytib oʻtilgan. Shuningdek, harakatga doir masalalarni yechishga oʻrgatish jarayonidagi innovatsion texnologiyalar xususida soʻz yuritilgan. 

Kalit soʻzlar: tezlik, vaqt, masofa, uchrashma, zamonaviy didaktika, qiyoslash, chizma, harakat, qarama-qarshi, uzunlik, qiya chiziq

Aннотaция. В этой статье обсуждаются методы и типы решения задач на уроках математики в начальной школе. Также речь шла об инновационных технологиях в процессе обучения решению проблем.

Ключевые слова: скорость, время, расстояние, встреча, современная дидактика, сравнение, чертёж, действие, контраст, длина, косая линия

Annotation. This article discusses methods and types of problem solving in elementary school math classes. There was also talk of innovative technologies in the process of teaching problem-solving.

Key words: speed, time, distance, encounter, modern didactics, comparison, drawing, movement, contrast, length, slash

 

Harakatga doir masala deb tarkibiga harakatni xarakterlovchi miqdorlar, ya’ni tezlik, vaqt va masofa kirgan masalalarni atash mumkin.

Harakat soʻzi har xil tipdagi masalarda: oddiy uchlik qoidaga doir masalalarda, ikki ayirma boʻyicha noma‘lumni topishga doir masalalarda va boshqa xil masalalarda uchraydi. Ammo bu masalalar harakatga doir masalalar turiga kirmaydi. Matematika oʻqitish metodikasida harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni xarakterlovchi uchta miqdor-tezlik, vaqt va masofa orasidagi bogʻlanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi, bu masalalarda aytilgan miqdorlar yoʻnaltirilgan miqdorlar sifatida qatnashadi. Xususan, quyidagi masalalar harakatga doir masalalar jumlasiga kiradi: 

1)             bir jism harakatiga doir hamma sodda va murakkab masalalar (bu masalalarda miqdorlardan biri - tezlik, vaqt yoki masofa - qolgan ikkitasiga bogʻliq holda qatnashadi);

2)             uchrashma harakatga doir masalalar; 

3)             ikki jismning qarama-qarshi yoʻnalishdagi harakatlariga doir masalalar; 

4)             ikki jismning bir yoʻnalishdagi harakatiga doir masalalar (masalalarning bu turi boshlangʻich maktabda qaralmaydi).

a)     ma’lum masofa va harakat vaqti boʻyicha tezlikni topishga doir masalalar. Bu xildagi masalalar

ustida ishlashning mohiyatini ushbu masalani yechish misolida ochib beramiz:

 ―Piyoda kishi har soatda baravardan yoʻl bosib, 3 soatda 12 km yurgani ma‘lum boʻlsa, u qanday tezlik bilan yurgan? Oʻquvchilar oʻqituvchi yordamida masala shartini tahlil qilish bilan bir vaqtda masalani jadvalga yozishni oʻrganadilar. – Masalada nima ma‘lum? (Piyoda kishi yoʻlda 3 soat boʻlgani.) – 3 soat - tushuntiradi oʻqituvchi - bu piyoda kishining yurgan vaqti. – Masalada yana nima ma‘lum? (Piyoda kishi 3 soatda 12 km oʻtgani.) – 12 km – piyoda oʻtgan yoʻl yoki masofa. – Masalada nimani bilish talab qilinadi? (Piyoda bir soatda qancha yoʻl oʻtgani.) Masalani analiz qilish jarayonida oʻqituvchi masalaning sharti jadvalga qanday yozilishini koʻrsatadi:

Tezlik	Vaqt	Masofa
?	3 soat	12 km

Bunday xulosa chiqariladi: agar masofa va harakat vaqti ma’lum boʻlsa, tezlikni topish mumkin. Tezlik masofaning vaqtga boʻlinganiga teng.

b)     tezlik va harakat vaqtiga koʻra masofani topishga doir masalalar. Misol uchun bunday

masalaning yechilishini qaraymiz:

 ―Piyoda kishi soatiga 6 km tezlik bilan 3 soat yoʻlda boʻldi. Piyoda kishi qancha masofa oʻtgan?

Masala shartini chizma yordamida ham hal qilish mumkin. Shunga oʻxshash bir qator masalalarni yechish natijasida oʻquvchilar bunday xulosaga kelishadi: agar tezlik va harakat vaqti ma’lum boʻlsa, u holda masofani topish mumkin. Masofa tezlik bilan vaqtning koʻpaytmasiga teng. Ma’lum tezlik va masofaga koʻra harakat vaqtini topishga doir bir qator masalalarni yuqoridagidek qarab bunday xulosaga keladilar: agar tezlik va masofa ma‘lum boʻlsa, u holda harakat vaqtini topish mumkin. Vaqt masofaning tezlikka boʻlinganiga teng. Tezlikning oʻlchov birliklarini yozganda avval uzunlik birligi yozilib, soʻng qiya chiziq «/» (yoki «-») qoʻyiladi va qiya chiziq tagiga vaqt yoziladi. Masala yechimini shunday yozish mumkin: Yechish. 

1) 70km/soat • 2 soat =140km. Javob: 140km. 2) 70 km/soat • 3 soat=210 km. Javob: 210 km.

Berilgan tezlik va berilgan vaqtga koʻra bosib oʻtilgan yoʻlni topish uchun tezlik va vaqtni oʻzaro koʻpaytirish kerak. Umuman, soatiga v km yoʻl bosayotgan jismning t soatda oʻtgan yoʻlini S harft bilan belgilasak, bu yoʻl S = v•t formulaga (qoidaga) koʻra hisoblanadi.

 - Daryo boʻyida joylashgan ikki qishloq orasidagi masofa 48 km. Kater bu masofani oqim boʻyicha 2 soatda va oqimga qarshi 3 soatda bosib oʻtdi. Bu masofani sol necha soatda oʻtadi? 4. Zarur hisoblashlarni bajarib, jadvalni toldiring: 

Katerning suvdagi (km/soat)	turgʻun tezligi	Daryo          oqimining tezligi (km/soat)	Katerning oqim boʻylab tezligi, (km/soat)	Katerning qarshi (km/soat)	oqimga tezligi
15		3	18	12

Kemaning turgʻun suvdagi tezligi 16 km/soat, daryo oqimining tezligi 2 km/soat. Kemaning oqim boʻylab va oqimga qarshi tezligini toping. Masalalarni jadval tuzib yechish Tezlik, vaqt va masofani hisoblashga doir masalalarni yechishda ular orasidagi bogʻlanishlardan foydalaniladi: Masofa = vaqt - tezlik,  S = v •t Vaqt = masofa: tezlik,  t = S : v Tezlik = masofa : vaqt,  v = S: t

Uchrashma yoʻnalishdagi harakatga doir masalalar

Masala. Nozima va Naimaning uylari orasidagi masofa 550 metr. Ular bir vaqtda uylaridan chiqib bir-biriga qarab kela boshladi. Nozima 1 minutda 60 metr, Naima esa 1 minutda 50 metr yoʻl yuradi. 

Qizlar qancha vaqtdan keyin uchrashadi?

Yechish.

l) qizlar 1 minutda bir-birlariga necha metr yaqinlashadi? 60 m +50m =110m. 

2) qizlar qancha vaqtdan keyin uchrashadi? 550 :110 = 5 (min).

Javob: 5 minutdan keyin. Agar jismlar (poyezdlar, velosipedlar, odamlar...) bir-biriga qarab harakatlanayotgan boʻlsa, ularning yaqinlashish tezligi ular tezliklarining yigʻindisiga teng boʻladi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Boshlangʻich umumiy ta’lim Federal davlat ta’lim standarti. -Moskva: “Ta’lim”, 2010-yil.

2.    Vigotskiy L.S. Tafakkur va nutq. - M.: “Ta’lim”, 2010-yil.

3.    Efanova Z.A. Tafakkurni rivojlantirish. - Volgograd: “Korifey”, 2010-yil.

4.    Beloshistaya AV, Boshlangʻich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun topshiriqlar / A.V. Beloshistaya, V.V. Levitlar. - Moskva: “Bustard”, 2008. - 65 p.

5.    Berkov, V.F. Mantiq: vazifalar, mashqlar, seminar / V.F. Berkov. - Minsk: “TetraSystems”, 1998.- p. 5-6.

6.    Melnikova T.V. Matematika. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish / T.V. Melnikov. - Volgograd:

“Oʻqituvchi”, 2009. - 131 p.

 

BOSHLANGʻICH SINF OʻQITUVCHILARINING KASBIY KOMPETENSIYALARINI

RIVOJLANTIRISHDA LINGVODIDAKTIKANING OʻRNI

M. Sh. Narzillayeva

BuxDu oʻqituvchisi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada umumta’lim maktabi oʻqituvchilarida kasbiy kompetensiyalar, ularni shakllantirish va rivojlantirishda lingvodidaktikaning oʻrni va ahamiyati haqida fikr yuritilgan va ilmiy jihatdan asoslangan.

Kalit soʻzlar: kompetensiya, kasbiy kompetensiya, kompetentlik, lingvodidaktik kompetensiya, metodika, zamonaviy yondashuv, lingvistika, ta’limiy metod.

Аннотация. В данной статье рассмотрено и научно обосновано представление о профессиональных компетенциях у педагогов общеобразовательной школы, о роли и значении лингводидактики в их формировании и развитии.

Ключевые слова: компетентность, профессиональная компетентность, компетентность, лингводидактическая компетентность, методика,современный подход, Лингвистика, метод обучения.

Annotation. In this paper, the views on the role and importance of linguodidactics in the formation and development of professional competences, their formation in secondary school teachers are examined and scientifically based.

Key words: competence, professional competence, competence, lingvodidactic competence, methodology, modern approach,linguistics, educational method.

 

Mamlakatimizda mustaqillik tantana qilgan kundan buyon yoshlar masalasiga alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Bugungi kunda mustaqil va erkin fikrlaydigan har tomonlama rivojlangan yoshlarni tarbiyalash nafaqat tarbiyachi va ustozlar hamkorligi natijasi oʻlaroq, balki, yosh avlod kamolot sari ildam qadam tashlamoqda. Tabiiyki, bu jarayonda oʻqituvchilar mas’uliyati yanada ortadi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ham oʻqituvchi shaxsini ulugʻlab ularga ishonch bildirganlarida ustoz va murabbiylar jamiyatimizda ijtimoiy-ma`naviy muhitni yaxshilash borasida har tomonlama shaxsiy namuna boʻla olishlariga alohida toʻxtalib oʻtganlar. Oʻqituvchilar bugungi kunning zamon qahramoniga aylanishdi desak mubolagʻa boʻlmaydi. Murabbiylar yoshlarga ta’lim va tarbiya berish bilan birga ham bugunning, ham kelgusi zamonning ilmini oʻrgatadilar. Bugungi globallashuv jarayonlarida oʻquvchilarni sogʻlom, barkamol, ziyoli qilib voyaga yetkazish oʻqituvchi faoliyatining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlar davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishi darajasiga koʻtarildi. Maktab ta’limini rivojlantirish barchamizning umummilliy maqsadimizga aylandi. Chunonchi, oʻqituvchilarning oʻzlari, avvalo, shaxsiy namuna koʻrsatib bera olishlariga katta e’`tibor qaratilmoqda. Jumladan, oʻqituvchi kompetentligi masalasi ta’lim tizimini rivojlantirish uchun muhim omil sanaladi. Oʻquvchilarda bu xususiyatlarni tarbiyalashda, ayniqsa, ona tili va adabiyot faniga oid bilim, koʻnikma va malakalarning dars jarayonida singdirish bilan birgalikda ularda kompetensiyalarni ham shakllantirilishi lozim.

Kompetensiya – muayyan fan boʻyicha oʻquvchi egallagan nazariy bilim, koʻnikma va malakalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni yechishda foydalanib, amaliyotda qoʻllay olishdir

Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “Oʻzbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Farmonida ham ta’lim mazmunini yangi shakl va koʻrinishlarini joriy etish, oʻquvchi faoliyatini rivojlantirishga, bolaning shaxsiy fikrini kamol toptirishga xizmat qiladigan, ijodkorlikka yoʻnaltiruvchi natijali ta’limni tashkil etishga qaratilgan faoliyatni amalga oshirishga erishish muhim vazifa ekanligi uqtirilgan. Mamlakatimizda ma`nan yetuk, ruhan sogʻlom, uygʻun kamol topgan avlodni tarbiyalash uchun zarur imkoniyatlar bazasini yaratishga erishildi. “Maktab ta’limini rivojlantirish ‘‘Davlat dasturi”ning samarali amalga oshirilganligi buning yorqin dalilidir. Ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirishda asosiy omil sifatiga qaralayotgan ta’lim texnologiyalarni ayniqsa, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini amaliyotga joriy etishdan, multimediya resurslaridan oqilona foydalanishdan, buning mevasi boʻlgan oʻquvchi bilish qobiliyatini oʻstirishdan iborat. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarning afzallik tomoni shundaki, oʻquvchini mustaqil fikrlashga,dunyoqarashini kengaytirishga, tinglashga va mushohada etishga, intilish va izlanishga, tafakkurni rivojlantirishga, oʻz ustida mustaqil ishlashga oʻrgatadi. Oʻqituvchi va oʻquvchi birgalikda faoliyat yuritadi. Oʻqituvchi boshqaruvchi sifatida oʻquvchiga turli yoʻnalishlarni koʻrsatadi. Oʻquvchi dars jarayonida faol harakat qilib, oʻzi mustaqil fikr yuritadi. Darsda malakalarini samarali ravishda qoʻllashga oʻrgatish dars samaradorligini oshiradi. Ta’limning barcha bosqichlarida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish, ayniqsa, axborotkommunikatsiya texnologiyalaridan samarali va oqilona foydalanish va yuqori samaradorlikka erishishga alohida ahamiyat berish darkor. Jahon talablariga mos keluvchi raqobatbardosh, malakali kadrlar tayyorlashga, kelajak avlodni yuksak ma`naviyatga, ijtimoiy hayotda roʻy berayotgan oʻzgarishlarga toʻgʻri munosabatda boʻlishga, milliy qadriyatlarimiznning mohiyatini chuqur anglab yetadigan barkamol shaxslarni tarbiyalash yoʻlida faoliyat olib boruvchi oʻqituvchi ijodkorlik, izlanuvchanlik, fidoiylik namunalarini koʻrsatishi lozim. Shuningdek oʻqituvchida ham mahorat va san’at boʻlishi kerakki, u oʻquvchilarni oʻziga jalb eta olishi, darsini qiziqarli qilib oʻtishi va oʻquvchiga bilim va tarbiya bera olishi kerak. Hozirgi kundagi asosiy vazifalarimizdan biri oʻquvchilarni shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy hayotlarida uchraydigan vaziyatlarda egallab turgan turli tipdagi malakalarini samarali ravishda qoʻllashga oʻrgatish, mustaqil oʻrgatish, mustaqil ravishda fanga oid zaruriy axborotlarni izlab topish, tahlil qilish natijasida zaruriy bilimlarni oshirishga oid materiallarni ajrata olish, koʻzda tutilmagan noaniq, ya’ni muammoli vaziyatlar vujudga kelganda ish beradigan malakalarga alohida ahamiyat berish hamda egallagan bilimlarni kundalik turmushi jarayonida qoʻllay oladigan xususiyatlarni egallashni tarbiyalashdan iboratdir. Oʻquvchilarda bu xususiyatlarni tarbiyalashda, ayniqsa, ona tili va adabiyat faniga oid bilim, koʻnikma va malakalarning dars jarayonida singdirish bilan linvodidaktikani ham shakllantiradi. 

Inson qaysi kasb sohibi boʻlishidan qat’iy nazar oʻz ishiga, mashgʻulotiga qunt bilan, mehr bilan yondashsa, uning sir-asrorini mukammal egallaydi, shu bilan birga oʻz-oʻzini anglaydi, shu sohada kamol topadi. Oʻqituvchi ham bolalarni sevsa, tarbiyalasa, oʻzi ham ulgʻayadi, donishmandlik kasb etib boradi. Oʻqituvchi kelajak farzandini tarbiyalab bilim beradi. Zero, kelajak yoshlar qoʻlida, ular bizning ertangi kunimiz. Ularda kompetensiyalarni shakllantirilishi, dars davomida oʻquvchining faqat tinglovchi yoki eshitganini takrorlavchi “toʻti”ga emas, balki chuqur mushohada yuutuvchir, mustaqil fikrini bayon etuvchi, boshqalar bilan oʻzaro hamkorlikda ishlovchi, oʻzgalar fikrini hurmat qiluvchi, keng dunyoqarashli shaxsga aylantirishda ilgʻor pedagogik texnologiyalarning oʻrni beqiyosdir. Interfaol metodlarni qoʻllab dars oʻtish oʻquvchilarda har tamonlama ilmiy-nazariy bilimlarni mustaqil egallash, bilim va koʻnikma, malakalarini shakllantirish va shu asosida oʻquvchilarning ilmiy dunyoqarashlarini tarkib toptirish hamda faolligini oshirish, erkin fikr yurita olishga oʻrgatish, ijodiy qobiliyatlarini aniqlash va roʻyobga chiqarish, oʻqituvchi – oʻquvchi hamkorligini shakllantirish va, nihoyat, kafolatlangan yakuniy natijaga erishishishni ta`minlaydi. Interfaol usullarda oʻqituvchi oʻquvchining mustaqil va mukammal bilim olishi uchun muhit yaratmogʻi, fan asoslarini egallashga yoʻnaltirmogʻi, qiziqish, mehr uygʻotish bilan shugʻullanadi. Yangi pedagogik texnoligiya dars oʻtish usullari va shakllarini oʻzgartirib, ularni xilma-xil qilib, oʻquvchini oʻquv jarayonining faol qatnashchisiga aylantiradi. Oʻqitishning innovasion, nostandart(interfaol )shakllari kompyuterli oʻyinlar, intrenetdan foydalanish, elektron darsliklar bilan turli usullarda yangi mavzuga koʻproq e’tibor qaratish, oʻqitishni suhbat, oʻyin, musobaqa, sahna koʻrinishli, musiqali, savol-javob, aqliy hujm, mushoira, sayohat, intervyu, tijorat, bahsmunozara kabi usullarda dars oʻtishni talab qiladi. Darsning borish jarayonida ta’limiy metodlar va usullar almashinib boradi. Noan’anaviy darsda oʻquvchi shaxsi birinchi oʻrinda turadi. Oʻqituvchi oʻquvchi bilan yakkama-yakka, interfaol usulida harakat qiladi. Adabiyot boshqa fanlardan farq qilib, san’at sifatida inson ruhiyati, his-tuygʻulari, tafakkurini, ma’naviy dunyosini boyitishda eng kuchli vosita boʻlib xizmat qiladi. Interfaol darslarda ijodiyot, his-tuygʻu, sezgi, idrok faollashadi. Oʻqituvchi obrazlar va tasvirlar, qiziqarli koʻrgazmalar orqali oʻquvchini bilishga, tafakkur qilishga, goʻzallikni koʻra olishga, dunyoga boʻlgan munosabatini shakllantirishga imkoniyat yaratadi. Ona tili fani ham oʻquvchini mustaqil fikrlashga oʻrgatib, ularning ogʻzaki va yozma nutqini rivojlantirishga, ma’naviy dunyosini boyitishga xizmat qiladi. Avvalo, oʻqituvchining nutqi sof va chiroyli boʻlmogʻi, u ishoralar, qochiriqlar, isteora va xalq maqollari, aforizmlardan oʻrinli foydalana olishi,nutq ohangiga, soʻz jozibasiga e’tibor berishi kerakligi talab etiladi. Interfaol darslarni tashkil etishda oʻqituvchining notiqlik san’ati, chiroyli soʻzlash mahorati oʻquvchining diqqatini jalb etadi. Oʻqituvchi – oʻquvchi ruhini, psixologiyasini yaxshi bilishi har bir oʻquvchi bilan individual ishlashni, unga nima topshiriq berishni yaxshi bilishi kerak. Oʻqituvchidan dars oʻtishda ta’lim va tarbiyaning uygʻunligiga, fanlararo bogʻliklik, davr yangiliklari, fan yangiliklaridan boxabar boʻlmoqlik, pedagogik koʻnikma va yuksak saviya, ijodkorlik talab etiladi. Shu ma`noda, bugungi kun oʻqituvchisi universal mutaxassis, ham oʻrgatuvchi, ham oʻrganuvchi boʻlishi, ya’ni oʻz ustida tinimsiz ishlashi, doimo izlanib yashashi kerak. Eng muhimi oʻqituvchi fidoyi, chinakam vatanparvar inson boʻlishi zarur. Oʻz yurtiga kuchli mehr-muhabbat va sadoqati boʻlgan oʻqituvchigina haqiqiy vatanparvar shaxsni tarbiyalay oladi. Maktablarda xorijiy tillarni, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini kuchli biladigan oʻqituvchilar uchun ilm dargohlarining moddiy texnik bazasi toʻliq foydalanishga topshirilgan. Xususan, oʻqituvchining kasbiy tafakkuri takomilllashuvida lingvodidaktik kompitensiyalarning ahamiyati juda katta. Umumta’lim maktablarida chet tillarini oʻqitish lingvodidaktikaning asosini tashkil qiladi. Yevropaning rivojlangan mamlakatlari hamda mamlakatimizda chet tillar boʻyicha uzluksiz ta’lim tizimining DTS va oʻquv dasturlarini ishlab chiqish tajribasidan kelib chiqib, umumta’lim fanlari boʻyicha kompetensiyalarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan majburiy ta’limning. Davlat ta’lim standartlari va oʻquv dasturlari loyihalari tayyorlandi va bu bir necha tajribatadqiqotlaridan oʻtkazildi. Lingvodidaktik kompetensiyalarni shakllantirish uchun oʻquvchilar psixik bilish imkoniyatlarini ham chuqur oʻrganish muhimdir.

Aqliy faoliyat ruhshunoslikda ilmiy jihatdan tekshiriladi. Shu munosabat bilan chet til oʻqitishning psixologik tamoyillarini tadqiq etish ehtiyoji tugʻiladi. Ilmiy manbalarda chet til oʻqitishning ikkita psixologik tamoyillari ishlab chiqilgan. Psixologik tamoyillar “verbalizatsiya” (oʻzga til amalda faqat ogʻzaki nutq orqali oʻrganiladi) va “korrelatsiya” (chet til materialining muayyan chegarasi aniqlanadi, birinchi galda nutq malakalarini hosil qilish uchun moʻljallangan til birliklari majmuyi shakllanadi) nomlarini olgan. Chet tili oʻqitishning tilshunoslik asoslari birmuncha tadqiq etilganligiga qaramay, metodika fanida chet til oʻqitishning lingvistik tamoyillari masalasiga kam e’tibor qaratilgan. Jahon tillarida ingliz tilining tutgan oʻrni katta ahamiyat kasb etadi. Til oʻrganish kishilik jamiyatida bagʻoyat muhum sohalardan hisoblanadi. Muloqot vositasi boʻlmish tilni tabiiy muhitda (oilada, jamoatchilik orasida) yoki uyushgan holda (darsda) amaliy egallash mumkin. Til hodisalariga oid bilimlar esa nazariy jihatdan oʻrganiladi. Ma’lumki, chet tilni oʻrganish-oʻrgatish muayyan jihatlari bilan ona tili va ikkinchi tildan farq qiladi. Bu esa, oʻz navbatida, chet til oʻqitish texnologiyasini qoʻllashni taqozo etadi. Pedagog faoliyatida chet tilini oʻqitish kompetensiyasida chet til mukammalligini kasb-u kor sifatida tanlaganlar zimmasiga ushbu tilni oʻqitish nazariyasidan mukammal xabardor boʻlishdek vazifa yuklanadi. Oʻqitish ilmini metodika hamda lingvistika fanlari yoritadi. Chet til oʻrgatish ilmi fan sifatida chet til oʻrgatishning nazariy muammolari, nutq faoliyati turlarini oʻrgatish va chet tili oʻrgatishning tashkiliy masalalarini muhokam qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Oʻzbekiston Respublikasining “Ta’lim toʻgʻrisida”gi Qonuni. – T., 2020.

2.    Mirziyoyev Sh. “Tanqidiy tahlil va qat’iy tartib-qoida, shaxsiy javobgarlik har bir rahbar xodimning kundalik qoidasi boʻlishi shart” –T., 2016.

3.    Drujinin V.M. Eksperimental psixologiya. –Piter, 2001-yil.

4.    Karimov I. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. –T., 2008.

5.    Ishmuxamedov R., Abduqodirov A. “Ta’limda innovatsiyon texnologiyalar’’ –T., 2008.

 

BOSHLANGʻICH SINFLARDA MASALALAR YECHISHNING METODIK ASOSLARI

N. K. Rajabova, BuxDU oʻqituvchisi

M. I. Kamolova, BuxDU talabasi

 

Anotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarida muayyan tipdagi masalalar yechishning mohiyati yechish haqida fikr yuritilgan.

Kalit soʻzlar: savoli ifodalanmagan masalalar, ma’lumotlari yetishmaydigan masalalar, ortiqcha ma’lumotga ega boʻlgan masalalar, bir necha yoʻl bilan yechiladigan masalalar.

Аннотация. В статье раскрывается сущность решения определенных типов задач у младших школьников.

Ключевые слова: проблемы, которые не выражены в вопросе, Проблемы, в которых отсутствует информация, Проблемы, в которых слишком много информации, Проблемы, которые можно решить несколькими способами;

Annotation. The article discusses the essence of solving certain types of problems in primary school students.

Key words: problems that are not expressed in question, Problems that lack information, Problems that have too much information, Problems that can be solved in several ways.

 

Hayotimizdagi ijtimoiy, iqtisodiy oʻzgarishlar yoshlarning har tamonlama yetuk shaxs boʻlib rivojlanashiga raqamli tehnalogiyalarni qoʻllay olish ham zamon talabiga aylanib bormoqda. Ayniqsa boshlangʻich sinflarda matematika darslarida muayyan tipdagi masalalarni yechish mustaqil mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun katta imkoniyatlarga egadir, bunday masalalarga, jumladan, quyidagilar kiradi:

1.                       Savoli ifodalanmagan masalalar. Bunday masalalarda atayin savol ifodalanmaydi, lekin u matematik nisbatlarga oid ma’lumotlardan mantiqan kelib chiqadi. Oʻquvchilar bu nisbat va bogʻlanishlar mantiqini anglab olishni mashq qiladilar. Oʻquvchi savolni ifodalagach (ba’zan bir necha savol qoʻyish mumkin), masala yechiladi. Uzunligi 8 cm va 12 cm boʻlgan ikkita tasma chizing. Birinchi tasmani teng 2 ga ikkinchi tasmani teng 4 ga boʻling (3-sinf).

2.                       Ma’lumotlari yetishmaydigan masalalar. Bunday masalalarda ayrim ma’lumotlar yetishmaydi, shuning uchun qoʻyilgan savolga aniq javob berish mumkin emas. Oʻquvchi masalani tahlil qilib koʻrishi va nima uchun masalaning savoliga aniq javob berish mumkin emasligini, masalani yechish uchun uning shartiga nimani qoʻshish zarurligini isbot qilishi kerak. 

3.                       Ortiqcha ma’lumotga ega boʻlgan masalalar. Bu masalalarga ularni yechishni yashirib turadigan keraksiz qoʻshimcha ma’lumotlar atayin kiritilgan boʻladi. Oʻquvchilar zarur narsani ajratib olib, ortiqcha narsani koʻrsatishlari lozim. Oʻquvchi savolni ifodalagach (ba’zan bir necha savol qoʻyish mumkin), masala yechiladi. Masalan: Uzunligi 8 cm va 12 cm boʻlgan ikkita tasma chizing. Birinchi tasmani teng 2 ga ikkinchi tasmani teng 4 ga boʻling (3- sinf).

4.                       Bir necha yoʻl bilan yechiladigan masalalar. Tafakkurning qanchalik puxtaligini sinab koʻrish uchun oʻquvchini ayni bir masalaning bir necha yechimini topishga va har bir yechimni tejamlilik hamda ixchamlik nuqtayi nazaridan baholashga undash muhimdir. Oʻquvchini ancha aniq, oddiy (“koʻrkam”) yechimni topishga undamoq kerak. Masalan: Sinfda hammasi boʻlib 32 nafar oʻquvchi bor. Darsga 10 nafar qiz va 20 nafar oʻgʻil bola keldi. Darsga necha nafar oʻquvchi qatnashmadi?(1-sinf).

Bajarilgan ishlarga oʻzaro tanqidiy baho berish yuzasidan A.I. Lipkina tomonidan tadqiq qilingan metod oʻquvchilarning aktiv, mustaqil fikrlashini yoʻlga qoʻyuvchi qiziqarli formadir. Soʻngra oʻz ishini taqriz qilish bosqichi boshlanadi: har bir oʻquvchi oʻrtogʻining ishini oʻqib va unga baho berib, oʻz ishiga qaytadi va unga oʻzi taqriz yozadi. Navbatdagi bosqichda oʻquvchi oʻz ishiga yozilgan taqrizni oladi va unga javob berishi lozim boʻladi. Ma’lumki odamning oldida biror muammo, masala paydo boʻlgandagina fikr aktiv, mustaqil ishlash boshlaydi. Shuning uchun oʻqituvchilar mashgʻulotlarni oʻquvchilar oldida tez-tez muammolar paydo boʻlib turadigan qilib tashkil etishga intilmoqlari kerak boʻladi. Oʻquvchilarda ana shu muammolarni mustaqil hal qilsh uchun intilish uygʻotmoqlari zarur. Asosiy maqsad – oʻquvchilarga tadqiqotchilik qobiliyatlarini, mustaqil bilim olish koʻnikmasini singdirishdir. 

Mashhur polyak olimi V.Okon muammoli ta’limga bagʻishlangan kitobida, oʻquvchilar oʻz ishlarining borishi davomida tadqiqotchi borayotgan yoʻldan borishga harakat qilsalar, erishiladigan natijalar ham shunchalik yaxshi boʻladi, deb yozgan edi. Oʻquvchilar oldiga bilishga oid muammo qoʻyiladi, soʻngra oʻquvchilar (oʻquvchining bevosita ishtirokida yoki mustaqil ravishda) bu muammoni hal qilish yoʻllari va usullarini tadqiq qiladilar. Ba’zi holda oʻqituvchining oʻzi oʻquvchilar yordamida ana shu izlanishni olib bora oladi. Oʻqituvchi muammoni qoʻyar ekan, uni yechish yoʻlini koʻrsatib beradi, oʻquvchilar bilan birga fikr yuritadi, taxminiy gaplar aytadi, ularni oʻquvchilar bilan birga muhokama qiladi, e’tirozlarni rad etadi, haqiqatni isbotlab beradi. Boshqacha aytganda, oʻqituvchi oʻquvchilarga ilmiy fikr yuritish yoʻlini namoyish qilib beradi, oʻquvchilarni fikrning haqiqat sari dialektik harakat qilishini kuzatib borishga majbur qiladi, ularni xuddi ilmiy izlanishning ishtirokchilariga aylantiradi.

 

BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINING FAZOVIY TASAVVURLARINI

SHAKLLANTIRISHNING METODIK ASOSLARI

N.K.Rajabova

BuxDU oʻqituvchisi

 

Anotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarida fazoviy fikrlash tushunchasining mohiyati haqida fikr yuritilgan.

Kalit soʻzlar: fazoviy tasavvur, mekansal tasavvur, shakl, oʻlcham.

Аннотация. В статье раскрывается сущность концепции пространственного мышления у младших школьников.

Ключевые слова: пространственное воображение, пространственное воображение, форма, размер.

Annotation. The article discusses the essence of the concept of spatial thinking in primary school students.

Key words: spatial imagination, spatial imagination, shape, size. 

 

Hozirgi shiddat bilan rivojlanayotgan davrda inson tafakkuri qay darajada kamol topgani uning zamon bilan hamohang yashashi va har jihatdan oʻsishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Inson tafakkuri esa bevosita tasavvur, idrok, ong kabi tushunchalar bilan bogʻliqdir. Tasavvuri keng inson yaxshi fikrlay oladi. Mustaqil fikrga ega boʻladi. Ongli ravishda aniq maqsad, strategik rejalarni oʻz oldiga qoʻya oladi va maqsadiga erishish uchun rejali harakat qiladi. Bu esa zamon talabidir. Inson bunday natijaga erishishi uchun ma’lum muddat belgilanmaydi. Lekin natija uchun koʻpgina omillar mavjud. Ulardan eng asosiysi ta’lim tizimida bola tasavvuri rivojlanishi uchun olib boriladigan uzviy va tizimli faoliyatdir. Bolaning qay darajada oʻz oʻrnini topishi, mustaqil fikrlay olishi, oʻquv predmetlarini qay darajada oʻzlashtirishi uning tasavvuri bilan bogʻliq. Demak ta’lim tizimidagi asosiy maqsadlardan biri ta’lim oluvchining tasavvurini rivojlantirish ekan. Izlanishlarimiz natijasida shu ma’lum boʻldiki, fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish uchun eng muqobil davr bu 11-12 yoshgacha boʻlgan davr ekan. Bu esa maktabgacha va boshlangʻich ta’lim davriga toʻgʻri keladi. Koʻpgina pedagoglar oʻquv predmetidagi tushunchalarga e’tibor qaratib, oʻquvchi tasavvuri bilan ishlashga juda kam vaqt sarflashadi. Bunday holatda esa tushunchalar oʻquvchining vaqtinchalik xotirasida saqlanib qoladi. Ya’ni bilimlar bola ongida bir umrga muhrlanib qolmaydi. Ma’lum muddat oʻtgandan soʻng unutiladi. Natijada kompetensiyaviy yondashuv amalga oshmaydi. Ta’lim jarayonida kompetensiyaviy yondashuv muhim oʻrin tutadi. Bu kabi muammolarni hal etish uchun ham oʻquvchida fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish zarurdir. 

Bolada tasavvur rivojlanishi tevarak-atrofni kuzatish bilan boshlanadi. U atrofi olamni kuzatar ekan, undagi predmetlarning rangi, shakli, katta-kichikligini oʻrganadi. Bir-biri bilan taqqoslaydi. Aynan mana shu faoliyat undagi fazoviy tasavvurlarning shakllanishi uchun muhim bosqich hisoblanadi. 

Fazoviy fikrlash tushunchasining mohiyati

Maktab oʻquvchilarida mekansal fikrlashni rivojlantirish muammosi yangi emas, uning dolzarbligi bir asrdan koʻproq vaqt davomida muhokama qilingan va yozilgan. Hayotiy ta’lim tizimida oʻquvchilarni farqlash vazifasi turli xil bilim tizimlarini oʻzlashtirish, bir qator kasblarni egallash va umuman shaxsiy rivojlanish uchun muhim boʻlgan aqliy xususiyatlar va fazilatlarni aniqlash va baholashga imkon beradigan bunday diagnostika usullarini ishlab chiqishni va qoʻllashni talab qiladi. Ushbu shaxsiy xususiyatlar kosmosdagi fikrlashni oʻz ichiga oladi, bu kosmosdagi koʻrinadigan yoki hayoliy yoʻnalishni ta’minlaydi. 

1950-1970-yillardagi uslubiy tadqiqotlarda “fazoviy tasavvur” atamasi ishlatilgan. “Mekansal fikrlash” atamasi keyinchalik paydo boʻldi, psixologlar L.B. Korolev obrazli fikrlash muammosiga jiddiy e’tibor berishni boshladilar. Itelson, E.N. Kabanova-Meller, I.S. Yakimanskaya, I.Y. Kaplunovich va boshqalar bu toʻgʻrisida ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ulardan I.S.Yakimanskaya Mekansal fikrlash - bu amaliy va nazariy makonda yoʻnalishni talab qiladigan (koʻrinadigan va hayoliy) muammolarni hal qilishda yuzaga keladigan aqliy faoliyatning oʻziga xos turi ekanligini ta’kidlab oʻtgan. 

Mekansal tasavvur - bu fazoviy tasvirlarni yaratish va ularning turli amaliy va nazariy masalalarni hal qilish jarayonida ishlashini ta'minlaydigan aqliy faoliyat turi.Mekansal tasavvur - bu har xil faoliyat turlarida (amaliy va nazariy) shakllanadigan psixologik shakllanish. Uning rivojlanishi uchun faoliyatning samarali shakllari katta ahamiyatga ega: dizayn, vizual (grafik). Ularni oʻzlashtirish jarayonida kosmosda oʻz harakatlarining natijalarini aks ettirish va ularni rasm, qurilish, hunarmandchilikda aks ettirish qobiliyatlari maqsadga muvofiq ravishda shakllanadi. 

Fazoviy tasavvurda buyumlarga nisbatan oʻzgargan nisbatlarni oʻz ichiga olgan tasvirlar, masalan, shakl, oʻlcham, qismlarning holati ishlatiladi.

 Fazoviy tasavvurning mazmuni –bu koʻrinadigan yoki hayoliy boʻshliqlarda kosmik usulda operatsiyalardir. Idrok etish obyektlaridan fazoviy bogʻliqlikni ajratish koʻp hollarda qiyin kechadi.

Koʻpincha obyektlarga xos boʻlgan fazoviy bogʻliqlikni bilvosita, tizimning turli qismlari va qismlarini taqqoslash yoʻli bilan ajratish kerak boʻladi.

 

SAVОD OʻRGATISH DAVRI YOZUV DARSLARINI OʻRGATISH USULLARI 

S. R. Ismatov, BuxDU oʻqituvchisi,

Sh.Sh. Shukrullayeva, BuxDU 3-bosqich talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada savod oʻrgatish darslari boshlangʻich sinflarda oʻtiladigan barcha predmet dasturlarining boʻlimlari bilan bevosita bogʻliq mashgʻulotlarning yangiligini ta’minlashga qaratilgan innovatsion texnologiyalar asosida dars oʻtish jarayonini tashkil etadi.

Kalit soʻzlar: yozuv, soʻz, tarkibiy qism, analiz-sintez.

Аннотация. В данной статье уроки обучения грамоте организуют процесс проведения урока на основе инновационных технологий, направленных на обеспечение новизны обучения, непосредственно связанной с разделами всех предметных программ, проводимых в начальных классах.

Ключевые слова: письмо, слова, буква, элемент, анализ-синтез. 

Annotatsion. In this article, the lessons of teaching literacy constitute the process of passing lessons on the basis of innovative technologies aimed at ensuring the freshness of the lessons directly related to the Departments of all subject programs passed in the primary classes. Key words: writing, word, letter, element, analysis-synthesis.

 

Ma’lumki, savod oʻrgatish, oʻqish darslarining asosiy vazifasi oʻquvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning toʻgri talaffuzini oʻrgatish orqali bolalarda toʻgri, ongli, ifodali oʻqish koʻnikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, oʻquvchilar lugʻatini boyitish, bogʻlanishli nutqini oʻstirish, bilimini boyitish, mavhum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini oʻstirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida oʻrin tutadi.

Tayyorgarlik davri oʻqishda oʻrgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda oʻzgalar nutqing eshitish, diqqatni toʻplash, til birikmalarini (tovush, boʻgin, soʻz, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular oʻquvchilarniig oʻqishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi.

Oʻqishga oʻrgatish uchun avvalo oʻquvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda boʻgindan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yoʻnalishda amalga oshirilishi mumkin: 

1.                       Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bogʻlanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, soʻng kerakli soʻz ajratib olinadi, soʻngra soʻz ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.

2.                       Soʻz asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida oʻrganiladigan tovush ajratib olinadi: ot. Oʻqituvchi ot rasmini koʻrsatadi, oʻquvchilar uning nomini – soʻzni aytadi. Oʻqituvchi o tovushini choʻzib (o-o-o-o t) aytadi va qaysi tovushni choʻzib aytayotganini oʻquvchilardan soʻraydi. Oʻquvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob oʻtkaziladi. O tovushli soʻzlar oʻylab toptiriladi. Shundan soʻng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan koʻrsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor beriladi. 

3.                       Oʻrganilgan harflar ichiga bugun oʻrganiladigan harf aralashtirib qoʻyiladi bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, soʻng oʻqituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadilar. Oʻquvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan koʻrsatadilar.

Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, oʻqishga oʻrgatish ustida ishlanadi. 

Oʻqishga oʻrgatishda boʻgʻin asos qilib olinadi. Buning uchun oʻqituvchida boʻgʻin jadvali boʻlishi lozim. Boʻgʻin jadvali asosida oʻqish namunasi koʻrsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni koʻz bilan koʻrib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni koʻrish va ikkalasini bogʻlab, unlini moʻljallab ulab aytish tushuntiriladi. Boʻgin oʻqish oʻqituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi.

Bunda «Alifbe» sahifalaridagi soʻzlarni oldin boʻginga boʻlish, soʻng oʻqishni mashq qilish yaxshi samara beradi. Oʻqituvchining namunali oʻqishidan soʻng xor bilan oʻqish, yakka-yakka oʻqishdan, shivirlab oʻqishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin oʻqiydigan oʻquvchilar boʻlgan sinflarda xor bilan oʻqitish oʻqishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf oʻquvchilarining oʻqish koʻnikmalaridan kelib chiqib, matndagi soʻzlarni harf xattaxtasiga boʻginlarga boʻlib yozish, oʻrganilgan harflarni hisobga olgan holda qoʻshimcha soʻz birikmalari, gaplar tuzib yozish va oʻqitish usulidan ham foydalaniladi. 

Ma’lumki, «Alifbe» sahifalarida boʻgʻin tuzilishi murakkablashib boradi. Shuning uchun oʻqituvchi har bir boʻgin tuzilishining murakkabligiga qarab ish usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, toʻrt tovushdam tuzilgan boʻgʻinlarni oʻqishga oʻrgatish ham oʻziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda o~lam, Man—non, tipidagi boʻgʻinlarda — o~la:m, Ma: n~ no: n tarzidagi qoʻshimcha chiziqdan, bodring, doʻst tipidagi boʻginda ring, doʻst tarzidaga qoʻshimcha chiziqlardan foydalaniladi. Soʻzlarni oʻqishga oʻrgatishda bilib oʻqitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi.

Umuman olganda, har bir oʻqish darsida albatta boʻgin tuzilishi murakkab soʻzlarni oʻqish mashqi oʻtkazilishi lozim. Bu usul oʻquvchilarda oʻqish malakasining takomillashuviga yordam beradi. 

Oʻqishga oʻrgatishda soʻzlarni va gaplarni toʻldirib oʻqish koʻnikmalarini hosil qilish oʻquvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yoʻnaltiriladi. Oʻquvchi tushirib qoldirilgan harf va soʻzni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e’tibor beradi, oʻrtoqlariga nisbatan tez topib, oʻqituvchining rahmatiga sazovor boʻlishga intiladi.

«Alifbe» darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular shularga mos ohang tanlashni, toʻxtash, pauza qilish oʻrinlarini belgilab olishni taqozo etadi. Bunda ham oʻqituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali oʻqish namunasini koʻrsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali oʻqilgan matngina tushunarli tuziladi.  Har bir predmetda boʻlgani kabi oʻqish darslarida ham ta’lim-tarbiya birligiga e’tibor beriladi. Oʻqish darslarida tarbiya oʻqilgan matnning ongli oʻzlashtirilishiga bogʻliq. Oʻquvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, oʻzida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan esa yaxshi inson boʻlish uchun oʻqishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun ongli oʻqishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar oʻrtasidagi bogʻlanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bogʻlanish bormi? 

Matn mazmunini rasmga qarab soʻzlab bering. 

Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?

Demak, oʻqish oʻqiganlarni oʻzlashtirishga yoʻnaltirilgan boʻlishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan goya oʻqituvchilar tomonidan oʻzlashtiriladi. Soʻng soʻz va matnlar yod olingan taqdirda ham oʻquvchiniki boʻlib qoladi. 

Oʻqishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn mazmunini oʻquvchilarning koʻrgan -kechirganlarini, taassurotlari bilan bogʻlash lozim. Shunda oʻquvchida oʻqishga, oʻrganishga qiziqish ortadi.

Ongli oʻzlashtirishni amalga oshirishda lugʻat ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, 51-sahifada uvol, rizq-roʻz soʻzlari bor. Ularning ma’nosi ustida toʻxtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham xizmat qiladi. 

She’r, tez aytish, topishmoq, qoʻshiq, maqol, hikmatli soʻzlardan oʻqitish, yod oldirish ham oʻquvchilarni oʻqishga qiziqishini oshiradi, oʻqish malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Oʻqish darslarining uchdan ikki qismi oʻqishni mashq qilishga ajratilishi lozim. 

Demak, oʻquvchilarni oʻqishga oʻrgatish, ularning oʻqish sur’atini oshirish, ifodali va ongli oʻqish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash oʻqish darslarining muhim vazifalari hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.Yangi tahrirdagi DTS - 2015-yil. Boshlangʻich ta’lim jurnali 5-son. 

2.  Rahmatullayev Sh., Xojiyev A. Oʻzbek tilining imlo lugʻati. –1995-yil. 

3.  Abdullayev. Hamrohim. –Toshkent, 1996-yil. 

4.  Abdullayeva K. va boshqalar. Savod oʻrgatish darslari. -T., “Oʻqituvchi”, 1996-y. 

 

HIKOYA OʻQISH DARSLARIDA OʻQUVCHILAR NUTQINI OʻSTIRISH

Oʻ.M.Olloqova, BuxDU oʻqituvchisi M.Oʻ.Zaripova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinf oʻqish darslarida hikoya oʻqitish orqali oʻquvchilarining nutqini oʻstirish usullari keltirilgan. Bolani aytib berishga oʻrgatish - uning bogʻlanishli nutqini shakllantiradi. 

Kalit soʻzlar: hikoya, nutq, bogʻlanishli nutq, hikoya mazmuni, hayotiy tajriba, ijodiy fikrlash.

Аннотация. В статье представлены методы развития речи учеников посредством рассказывания на уроках чтения в начальной школе. Учить ребенка рассказывать- значит формировать его связную речь. 

Ключевые слова: рассказ, речь, связная речь, содержание рассказа, жизненный опыт, творческое мышление.

Annotation: The article presents the methods by which students can cultivate their speech by teaching the story in primary school reading lessons. To teach a child to tell means to formulate his connecting speech. 

Key words: story, speech, connected speech, story content, life experience, creative thinking.

Insonlarni boshqa joyga eltadigan hikoyalar uchun har doim joy bor.

Gyote

Insoniyat rivojlanish taraqqiyotida erishgan eng katta yutuqlari, bu ongi, tafakkuri, nutqi. Ong va tafakkur degan hech qanday moddiylik bilan tenglashtirib boʻlmaydigan ne’mat borki, ahli insoniyat borliqni anglab, moddiy va ma’naviy ne’matlarni yarata oladi. Boshqa elat va xalqlarning ma’naviy va moddiy yutuqlaridan bahramand boʻlish bevosita oʻzaro muloqotning mahsulidir. Muloqot vositasi nutq boʻlib, uni rivojlantirish antik davrda ham, hozirda ham ta’lim jarayonining yetakchi vazifasi boʻlib kelmoqda.  

Ta’limning har bir bosqichida ta’lim oluvchilar nutqini oʻstirishga alohida e’tibor beradilar. Barchamizga ayonki, nutq tafakkur bilan bogʻliq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy bogʻlangan holda oʻstiriladi. Bolalarning nutqi va tafakkurini oʻstirish boshlangʻich sinf oʻqish fanidan hikoya oʻrganish darslarida samarali ishlash imkoniyati mavjud. 

Darsda oʻqilgan hikoyani oʻquvchilar ongli tushunishi, asosiy mazmunini, gʻoyasini anglab yetishi uchun tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullar qoʻllanadi. Oʻqilgan hikoyani analiz qilishda har xil ish usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, oʻqituvchi rahbarligida asar rejasini tuzadilar. Qatnashuvchi shaxslarni oʻquvchilar har xil tartibda aytishlari mumkin, ammo oʻqituvchi ularni asarda qatnashish tartibida aytishni soʻraydi. Natijada oʻqituvchi rahbarligida hikoyaning chizmasi tuziladi. Oʻqituvchi bergan savollar yordamida hikoyaning mazmuni aniqlanadi. 

Bolaga gapirishni oʻrgatish - bu uning izchil nutqini shakllantirishni anglatadi. Bu vazifa maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning nutqini rivojlantirishning umumiy vazifasida ajralmas hisoblanadi. Soʻzlarning izchil shakllarini oʻzlashtirish murakkab va uzoq jarayon boʻlib, malakali pedagogik ta’sir va yetakchilikni talab qiladi. Bolaning izchil nutqini rivojlantirish kundalik hayot jarayonida, shuningdek sinfda amalga oshiriladi. Bolani hikoya qilishga oʻrgatish ya’ni oʻz fikrlarini mustaqil ravishda izchil va ravon bayon etish, oʻqituvchi unga aniq soʻzlar va iboralarni topishga, jumlalarni toʻgʻri tuzishga, ularni mantiqiy ravishda bir-biri bilan bogʻlashga, ovoz va soʻzlashuv normalariga rioya qilishga yordam beradi. Boshqacha aytganda, oʻqituvchi bola nutqining barcha jihatlarini – leksika, grammatika, fonetikasini yaxshilash uchun tizimli va muntazam ravishda ish olib bormogʻi lozim. 

Bolaning hikoyalari mazmunan turli xil boʻlishi mumkin: oʻyinchoqlar va oʻyinlar, kundalik hayot obyektlari, bajarilayotgan ish topshiriqlari, boshqa bolalar bilan munosabatlar, tabiat va boshqalar. Bolalar oʻzlariga ma’lum boʻlgan narsalar, faktlar, voqealar haqida gapirishlari muhimdir. Shundagina ularning nutqi yanada izchil va ravon boʻladi. Ta’lim jarayonida bolalarning turli xil hikoyalar yaratish qobiliyatlari shakllantiriladi. Hayotiy mavzulardagi hikoyalar bolaning hayotiy, aniq faktlarni taqdim etishni talab qiladi. Oʻyinchoqlar, oʻsimlik va hayvonlar haqidagi hikoyalar bolaning hayot tajibasi bilan bevosita bogʻliq boʻlganligi uchun ularning xotirasida uzoq vaqt saqlanib qoladi, ularning ijodiy fikrlashiga, nutqining ravonlashuviga ijobiy ta’sir koʻrsatadi. 

Tavsiflovchi hikoya mavzulari rasmlar bilan tuzilishi mumkin. Koʻpincha, hikoya mazmunining oʻquvchilar tomonidan soʻzlab berilishi balalarning idrokini, tafakkurini rivojlantiriladi. Shu bilan birga, tavsiflovchi hikoyada oʻquvchilar xotirasidagi voqea-hodisa materiallaridan ham foydalanish mumkin. Turli xil hikoyalarni ijod qilish - bolalar uchun nutq faoliyatining eng qiyin turi hisoblanadi. Shuning uchun, oʻqituvchi asta-sekin oddiy vazifalarni yanada murakkab, ammo ayni paytda ushbu yoshdagi bolalar uchun mos qilib tuzadi. Bolalar tomonidan egallangan nutq malakalarini doimiy ravishda mustahkamlash, ularni takomillashtirish kerak. Oʻqituvchi, ayniqsa, bolaning diqqatini jalb qilish kerak boʻlgan narsalarni aytib berishda bolalarda qanday qiyinchiliklar paydo boʻlishini aniq tasavvur qila olishi lozim. Oʻqituvchining vazifasi oʻquvchini tanlangan mavzu boʻyicha hikoyani toʻgʻri boshlash va uni jonli, qiziqarli, mantiqiy ravishda ketma-ket yetkazib bera olishga oʻrgatishdir. Oʻquv jarayonida bolaning hikoyasi tinglovchilarga tushunarli, uning barcha qismlari oʻzaro bogʻlangan va tushunarli, izchil boʻlmogʻi lozim. Bolalarning bogʻlanishli nutqni rivojlantirishning muhim sharti - toʻgʻri soʻzlashuv va grammatik koʻnikmalarni shakllantirishdir. Shu bilan birga, oʻqituvchining hikoyasi har doim qiziqarli, mazmunan rang-barang, qurilishi aniq boʻlishi ularning nutq koʻnikmalarini takomillashtirishda juda muhim. 

Odatda, amaliyotda, rasm mazmunini gapirishga oʻrgatish boʻyicha mashgʻulotlar katta qiyinchiliklarga olib keladi. Bolalarning rasmning mazmunini yaxshiroq tushunishi uchun oʻqituvchi ularning shaxsiy tajribasidan, rasmdagi tasvirga oʻxshash voqealar xotiralaridan foydalanadigan dastlabki suhbatni oʻtkazishi kerak. Kirish suhbatidan rasmni koʻrib chiqishga oʻtish mantiqan izchil va silliq boʻlmogʻi lozim. Savollar yordamida rasmda markaziy tasvirni ta’kidlash kerak: “Rasmda kimni yoki nimani koʻrayapsiz?”. Ushbu yosh guruhidagi oʻqituvchining savollari asosiy metodik usul boʻlib, ular bolalarga obyektlarning harakatlarini, sifatini, xususiyatlarini eng aniq idrok qilinishiga yordam beradi. Toʻgʻri, izchil ravishda qoʻyilgan savollar rasmni idrok etishning yaxlitligini ta’minlaydi, bolalarga toʻgʻri xulosa chiqarishga yordam beradi.

Oʻqituvchining savollari emas, balki bolalarning javoblarini umumlashtiradigan jumlalarni tuzish, soʻz birikmalarini kengaytirish uchun namuna boʻlib xizmat qiladigan soʻzlari ham katta rol oʻynaydi. Rasmni qayta koʻrib chiqishda yangi soʻzlar, iboralar bolalar xotirasida saqlanadi. Rasm asosidagi hikoyalar oʻqituvchining umumlashtiruvchi hikoyasi bilan yakunlanadi va bolalarga oʻqituvchining savollariga va tushuntirishlariga kiritilgan soʻzlar va iboralarni yana bir bor tinglash imkonini beradi. Rasm asosidagi hikoyalarda bolalarning nutqini yangi soʻzlar bilan boyitish, ogʻzaki nutqning aniq va hissiy jihatdan mazmunli boʻlishiga e’tibor qaratmoq lozim. 

Bolalarning nutqi qiziqish bilan tinglanishi kerak: tabassum bilan yoki boshni qimirlatib uning fikrini ma’qullash, yuz ifodani oʻzgartirib turish. Agar bola hikoyani boshlashga qiynalsa yoki bir muddat jim tursa, unga boshqa voqea-hodisalarni eslatish, sevimli mashgʻuloti haqida soʻrash mumkin. Tasvirni muhokama qilish jarayonida bolaga tushuntirish savollarini berish tavsiya etilmaydi, chunki u hikoyadan muloqotning savol-javob shakllariga oʻtishi mumkin. Bolaning nutqini tinglab, uning hikoyasini tahlil qilish va baholash, unga butun guruhni jalb qilish, bolalarning taassurotlarini ifoda etadigan savollar berish, oʻquvchilarning fikr bildirishi zarur. Shundan keyin oʻqituvchi hikoyani qisqacha va aniq ifodalashi kerak. Oʻqituvchi nutqi bolalarga oʻrtoqlarining nutqlarini tahlil qilish va ular haqida oddiy qarorlar chiqarishga oʻrgatadi. Ayniqsa, birinchi hikoyalar batafsil tahlil qilinadi va baholanadi, chunki bu boshqa bolalarga nutq xatolarini takrorlamaslik uchun nutqlarini yanada mazmunli va maqsadga muvofiq nazorat qilishga yordam beradi.

Yoshligidan boshlab, bolalar ertaklarni muntazam ravishda aytib berishlari, hikoyalar, she’rlar oʻqishlari kerak, shuning uchun badiiy asarlar ularning xatti-harakatlariga, oʻyinlariga, nutqni rivojlantirishga ijobiy ta’sir koʻrsatadi.

Bolalar ish hikoya mazmunini yaxshi oʻzlashtirishlari uchun suhbat davomida bir yoki bir nechta qismni tanlab oʻqib, bolalarga ijodiy mualliflik nutqini yana bir bor tinglash imkoniyatini berish lozim. Hikoyani oʻqishni oʻrgatishda quyidagi usullar qoʻllaniladi:

1.  Bir necha marta matn mazmunini oʻqittirish.

2.  Suhbat. Bolalar uchun hikoyaning mazmuni haqida savollar, uning asosiy qismlarini aks ettirish.

3.  Hikoyani qayta oʻqish.

4.  Bolalarning hikoyasini tinglash va tahlil qilish.

Agar hikoya hajmi katta boʻlsa, uni kichik birliklarga boʻlish mumkin. Bunda - birinchi bola birinchi, mantiqiy ravishda tugagan qismning mazmunini, ikkinchisi hikoyaning oʻrtasini, uchinchisi yakuniy qismni soʻzlaydi. Bolalarning hikoya matnini toʻliq oʻzlashtirgandan soʻng oʻqituvchi ularga ijodiy vazifa berishi mumkin. Adabiy va badiiy materiallarga tayangan holda bolalarning ogʻzaki ijodkorligi bilan toʻldirilishi mumkin. Bolalarni hikoya mazminini qayta hikoyalashga oʻrgatishda modul, sxemalardan foydalanishingiz mumkin. Bu bolalarga voqealar ketma-ketligini eslab qolishga yordam beradi, qiziqishini yanada oshiradi.

Shunday qilib, turli usullar yordamida bolalarga hikoya mazmunini toʻliq yetkazish, notoʻgʻri talqin qilmasdan, matnning lingvistik materiallari bilan ishlashga, izchil ifodali nutq koʻnikmalarini rivojlantirishga oʻrgatish kerak. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarning nutqini oʻstirish kelajakda ulardan oʻz soʻzi va nutqini erkin soʻzlaydigan insonlar chiqishi uchun zamin yaratadi.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.            Qosimova K., Matchonov S.,Gʻulomova X., Yoʻldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi. –T.: “Nosir”, 2009. -352 bet.

2.            Kenjaboyeva I. Ona tili darslarida ijodiy fikrlashga oʻrgatish muammolari. –Qoʻqon, 2013.  

 

БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ДАРСИНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА УНИ

ЎТКАЗИШ МЕТОДИКАСИ

Ш.Ҳафизов 

Бухоро туман халқ талими бўлими амалий фанлар методисти

 

Аннотация. Мақолада бошланғич синфларда жисмоний тарбия дарсининг тузилиши ва уни ўтказиш методикаси юзасидан педагогик тавсиялар берилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: соғлом авлод тарбияси, узлуксиз таълим тизими, соғлом турмуш тарзи, таълим-тарбия жараёни, замонавий педагогик технологиялар, миллий ва маданий қадриятлар.

Аннотация В статье автор даёт педагогические рекомендации по организации и проведению народныхигр в процессе воспитания здорового поколения, также изучаются наиболее эффективные способы их организации.

Ключевые слова и понятия: воспитание здорового поколения, система непрерывного образования, здоровый образ жизни, национальные народные игры, учебновоспитательный процесс, современные образовательные технологии, национальные и культурные ценности.

Annotation. This article is devoted to national folk games and upbringing of healthy generation which is one of the most effective ways to study the organization of national games of the educational process and improve the efficiency of the educational recommendations.

Key words: the upbringing of a healthy generation, uninterupted education, healthy lifestyles,national folk games, education, modern educational technologies, national and cultural values.

 

Бошланғич синф ўқитувчиси ишининг ўзига хос хусусиятига шуни киритиш мумкинки, у бир ўзи ўқувчиларни бир неча ўқув фанлари билан ўқитади ва бу унга «жисмоний тарбия» фанини бошқа умумтаълим фанлари билан янада мустаҳкамроқ алоқа ўрнатишга имкон беради. Масалан, жисмоний тарбия дарсларида рус тили, математика бўйича материаллар кирадиган ҳаракатли ўйинлар ўтказади. Саёҳатли юришлар ва сайрлар вақтида болаларни табиатшунослик асослари билан таништириш ва бошқалар. 

Бошланғич синф ўқитувчиларининг кўпчилиги мактаб интернати, куни узайтирилган гуруҳларнинг тарбиячилари ҳамдир. Уларнинг ишида жисмоний-соғломлаштириш тадбирлари учун анчагина ўрин ажратилади. Бу ўз навбатида ўқув машғулотларида ва куни узайтирилган гуруҳларда тарбия ишини ташкил қилишда яхлит ёндашувга имкон яратади ва болалар психологияси тавсифи ва одатларини янада тўлароқ билишга ёрдам беради. Ўқитувчиларни тайёрлаш жараёнида барча жисмоний тарбия ўқитувчиларларда жисмоний тарбия бўйича назарий материалларни ўрганишнинг ворислигини таъминлаш муҳимдир. Масалан, «жисмоний тарбия услуби ва назарияси» фани бўйича назарий маълумотлари учинчи босқич жисмоний тарбия ўқитувчиларда ўқитувчилар олдингиларда «жисмоний тарбия» фани бўйича олаган билимларини ҳисобга олган ҳолда баён эталади. Шунингдек, анатомия, ёш физиологияси ва психологиси, кичик мактаб ёшидаги болалар гигиенаси ҳам шулар жумласидандир. Бу бўлажак ўқитувчиларга ҳозирги замон илмий даражасида асосий ҳаракатлантирувчи маҳорат ва кўникмалар шаклланиш масалаларини ўрганишга имкон беради. 

Фанларнинг бундай ўзаро алоқадорлиги ўқитувчиларни махсус адабиётлар билан ишлашга уйғотади, уларни гностик фаолиятга қўшади. Ўқувчилар жисмоний тарбия муаммолари бўйича курс ишларини бажаришга 2 ва 3 жисмоний тарбия ўқитувчилар ўқитувчиларини жалб қилиш мақсадга мувофиқдир. Улар танлаган муаммоларни мунтазам ўрганиш билан шуғулланаётган ўқитувчиларга ҳамда ўзининг уруҳ мазмунлиги билан фақат курс ишларини ана шу мавзулар бўйича диплом ишини бажариш ҳуқуқини бериш керак.

Бошланғич синф жисмоний тарбия ўқитувчиси, куни узайтирилган ва тўла тарбиядаги интернат туридаги мактабларда, оз коллективлашган қишлоқ мактабларида жисмоний тарбия бўйича машғулотларни ташкил этиш масалаларини янада кўпроқ ўрганиш мақсадида махсус курс ёки махсус семинар ташкил этиш тавсия этилади (20-26 соат). 

Дастурнинг амалий бўлими ҳаракатлантирувчи таъсир асосларини ўргатишда ва реаллик назарида касбий маҳоратнинг муваффақиятли шаклланиши учун ўқитувчиларга, масалан, қуйидаги вазифларни бажариш тавсия этилади. 

Ўқув гуруҳи билан гавда бичимига белнинг юқори елка мушаклари, олдинги оёқлар, гавда учун машқлар, сакраш машқларини ёзиб олиш ва ўтказиш. Бу терминологияда тўғри фойдаланишни, «ойнали» тасвирни билиш муҳимдир, гуруҳда раҳбарлик қилиш учун ўз жойини эгаллашни билиш. 

Терминологик диктан ёзиш (ўқитувчилар ўқитувчи кўрсатган машқларни ёки расмдагиларни ёзиб оладилар). 

Коптокнинг улоқтиришнинг қуйи ва юқори спортлар механикасини тасвирлаш. Бунда ўқитувчилар тез-тез учраб турадиган хатоларни тузатиш йўлларини кўрсатишлари шарт. Баландликка ва узунликка сакраш, улоқтириш ва ҳоказоларни жиҳозларсиз техникасига ўргатиш умумривожланиш машқлари ва унсури билан камида бешта ўйинларни тўплаб олиш. 

«Меҳнат ва дам олиш тадбирида жисмоний тарбия ва спорт» мавзуси ўрганилгандан кейин ўқитувчилар билан (ақлий меҳнат ходимлари) жисмоний дақиқа ташкил қилиш учун машқлар комплексини мустақил тузиб чиқиш. 

Машғулотларда болаларни ўқитиш услубига, дарсларни ташкил қилишга унинг пишиқлигини ошириш усулига меъёрни янги шаклга киритишга ва ҳоказоларга катта этибор қаратилиши керак. 

Жисмоний тарбия ўқитувчилари асосий хатоларни аниқлаш ва уларни огоҳлантириш ва тўғрилаш учун мос келадиган машқларни йиғиштириб олиб қатор мустақил ишларни бажарадилар. 

Жисмоний тарбия ўқитувчиларда синф бўйича дастурий материалларни ўрганишни, мактабда, ўқув гуруҳида тўла дарс ўтишни, дарсни педагогик тахминида иштирок этишни, қуйидаги мавзусида ишларни мустақил бажаришни мўлжаллайди. 

Бошланғич синф ўқувчилари учун жисмоний тарбия бўйича ўқув дастурини таҳлил қилиб чиқиш, синфдан ташқари ишлар мавзуси бўйича махсус адабиётларни кўздан кечириш, тузиб чиқиш: а) жисмоний тарбия бўйича ўқув материалларни ҳар бир синф учун йил давомидаги жадвалини; б) бошланғич синф ўқувчилари учун фанлар билан машқлар мажмуасини (катталар, байроқчалар, сакраш арқони, чамбараклар, гимнастика таёқчалари, кичик ва катта коптокчалар). 

Жисмоний тарбия бўйича синфдан ташқари кадрларни ишлаб чиқиш ва ўтказиш, ўйинлар (танлаш бўйича) енгил атлетика бўйича мусиқали кузатиш билан ва унингсиз гимнастика бўйича дарс конспектини тузиб чиқиш, жисмоний тарбияни очиқ ҳавода ва бинода ўтказишнинг ўзига хос хусусиятини кўрсатиш, жисмоний тарбия воситаларини танлашни ва бундай шароитларда улардан фойдаланиш услубини асослаб бериш. 

Узлуксиз амалиёт жараёнида жисмоний тарбия ўқитувчилар ўқитувчилари ҳафтада бир марта мактабга ташриф буюрадилар, улар у ерда ёш мактаб ўқувчилари билан жисмоний тарбия бўйича суҳбатлар, ўйинлар ўтказадилар, ота-оналар билан ишлаш учун материаллар тайёрлайдилар. Жисмоний тарбия ўқитувчиларда ўқитувчилар ўқитувчи ва синфнинг ёки мактабнинг жисмоний фаоллари билан ёки биргаликда синфдан ташқари жисмонийсоғломлаштириш тадбирини ташкил қиладилар. 

Адабиётлар рўйхати

1.                       Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: “Маънавият”, 2008. -29-30-б.

2.                       Усмонхўжаев Т.С. Умумий ўрта таълим мактабларининг 9-синфи учун дарслик.1-қисм. – Т.: “Ўқитувчи”, 2014. -198-б.

3.                       Аслонова М. Таълим жараёнида ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш (бошланғич синфларнинг жисмоний тарбия дарслари мисолида). Педагогика фанлари бўйича ном-зодлик диссертацияси. – Навоий, 2008.

 

 

A.AVLONIY SHE’RLARINING BOSHLANGʻICH SINFLARDA OʻRGANILISHI

N.B.Adizova, BuxDU katta oʻqituvchisi(PhD) 

F.Ibrohimova, BuxDU 4-kurs talabasi 

 

Annotatsiya. Usbu maqolada Abdulla Avloniy ulugʻ mutafakkir olim va pedagog sifatida yoshlarni zamonaviy ilm-fanni egallagan barkamol inson qilib yetishtirish haqida bildirilgan fikrlari oʻz davrida qanchalik ahamiyatga ega boʻlgan boʻlsa, hozirda ham shunday ahamiyatliligini, yetuk muallimning pedagogik qarashlarini oʻrganish hamda uning bugungi yosh avlod tarbiyasida tutgan oʻrni, dolzarb ahamiyatiga e’tibor qaratish ta’kidlab oʻtilgan.

Kalit soʻzlar: ijod, matn, darslik, shoir, olim, dars, ta’lim, tarbiya, bilim, koʻnikma, malaka, vatanparvar, hunarmand, nasr, hikoya, interfaol, didaktik.

Аннотация: в данной статье в настоящее время подчеркиваются взгляды Абдуллы Авлани на развитие современной науки как великого мыслителя, ученого и педагога как гармоничного человека, а также важность современной науки в свое время для изучения такой важности педагогических взглядов. зрелого учителя и обратить внимание на его роль и актуальное значение в сегодняшнем образовании.

Ключевые слова: творчество, текст, учебник, поэт, ученый, урок, образование, образование, знания, навыки, квалификация, патриот, ремесленник, проза, рассказ, интерактив, дидактика.

Annotation. in this article, Abdulla Avlani's views on the development of modern science as a great thinker, scientist and educator as a harmonious person, as well as the importance of modern science in their time, are currently emphasized to study such importance, pedagogical views of a mature teacher and to pay attention to its role and actual importance in the education of today's.

Key words: creativity, text, textbook, poet, scientist, lesson, Education, Education, Knowledge,

Skills, Qualification, Patriot, craftsman, prose, story, interactive, didactic

 

Boshlangʻich sinf oʻqish kitoblarining yangi avlodi yosh qalblarni eng yaxshi insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashga yoʻnaltirilgan. Zero, ularda nashr etilgan matn va maqolalar, adabiy-badiiy asarlar mualliflarning qalb qoʻridan yaralgan, har bir ijod namunasi shu ulkan maqsadlarga xizmat qilishi, kichkintoylar koʻngil qatida oʻzi tugʻulib oʻsgan, kindik qoni toʻkilgan tuproqqa mehr-muhabbat tuygʻularini shakllantirmogʻi lozim. Binobarin, boshlangʻich sinf oʻqish kitoblarining mavzu-mundarijasi gʻoyat keng. Unda avvalo, vatanparvarlik, Vatanimiz tarixi, buyuk ajdodlar qahramonligi, mehnatkash dehqonu hunarmandlarning mehr bilan yaratilgan timsoli yetakchi oʻrin egallaydi. Shuningdek, millatning eng asosiy belgilaridan biri boʻlgan ona tilining qadr-qimmatini ulugʻlash, sharaflash ham alohida oʻrin egallaydigan mavzulardandir. 

Ta’kidlash joizki, har qanday ijodkor uchun eng qadrdon mavzu bu – ona-Vatan, ona-Yurt, ona tili.

Bu mavzudagi asarlarni yaratishdan asosiy maqsad oʻsib kelayotgan yosh avlodni ona-Vatanga, onazamin, ona-tiliga, ota-bobolar xotirasiga mehr-muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash, ular qalbida munosib avlod, farzand boʻlish tuygʻularini shakllantirishdir.

Zotan, boshlangʻich sinf oʻqish kitoblaridagi ona-Yurt tarixi, buyuk shaxslar haqidagi hikoyalar, ona-Vatanga muhabbat mavzularining rang-barang janrlarda jilolanishi butunlay yangi hodisa boʻlmay, an’ananing oʻziga xos tamoyillar bilan qayta tiklangani shahodatidir. Bu bejiz emas, albatta. Abdulla Avloniy ta’biri bilan aytganda Vatanini suygan kishi uni oʻz onasidek, bolasidek asrab avaylaydi, sadoqat koʻrsatadi, har bir ezgu ishini unga baxshida etadi. 

1-sinf oʻqish darslarida umumlashtiruvchi darslarni tashkil etishda A.Avloniy hikoyalaridan keng foydalanilishi maqsadga muvofiq. Jumladan, amaladagi 1-sinf oʻqish kitobida shoir va adibning “Taqsim”, “Soqi bilan onasi”, “Maqtanchoq gʻoz” hikoyalari berilgan^[21]. Ularning ayrimlarini nazardan oʻtkazish maqsadga muvofiq.

T A Q S I M

Bir kuni ikki bola koʻchada oʻynab yurgan zamonda bitta yongʻoq topib oldilar. 

Biri “Men olaman avval men koʻrdim” - dedi.

Ikkinchisi “Yoʻq birodar, men olaman. Yerdan men oldim” - dedi.

Ikkalasi janjallashib qolishdi. Bir yigit kelib “Ey chiroqlarim, shoshmang, talashmang. Men sizlarga yaxshilab taqsimlab beraman” - debdi. U yongʻoqni bolalar qoʻlidan olib ikkiga ajratdi. Bir palla poʻchogʻini birinchi bolaga, ikkinchi palla poʻchogʻini ikkinchi bolaga berdi. “Mana davomi qolgan kishiga” - dedi. Yongʻoq magʻzini ogʻziga solib joʻnab ketdi. Bolalar esa yongʻoq poʻchogʻini ushlab ajablanib qoldilar.

Ushbu hikoya yuzasidan oʻquvchilarga quyidagi savollarvni berish mumkin:

1.  Bolalar nimani talashib qoldilar ?

2.  Yigit yongʻoqni qanday boʻlib berdi ?

3.  Ozga qanoat qilmasa nima boʻladi ?

Umuman, birinchi sinf oʻquvchilariga oʻqish darslarini oʻtish orqali ularning savodxonlik darajasi, yod olish qobiliyati, soʻzlab berish mahorati, toʻgʻri talaffuz qoidalari komleks ravishda oʻrgatiladi. 

“Odob insonga husn” boʻlimi oʻquvchilarga mehribonlilik, odoblilik, aqllilik, bilimdonlik kabi xislatlarning shakllanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Nasriy asarlar she’riy asarlardan farq qiladi. Chunki she’riy asarlarni, ayniqsa rivoyat va ertaklardagi voqealarni bir umr yodda saqlaydi. 

Abdulla Avloniyning “Soqi bilan onasi” hikoyasi 1-sinf oʻquvchilari xarakter xususiyatlarini oʻzida namoyon eta olgani bilan dolzarbligini yoʻqotmagan. Unda hikoya qilinishicha, bir kuni Soqi maktabdan kelib, onasidan ovqat soʻraydi. Onasi oldiga bir kosa ovqat keltirib qoʻyadi. Soqi shoʻrvadan bir qoshiq ogʻziga olib: “Ona, men bu mazasiz shoʻrvani ichmayman”,–deydi.

Onasi: “Ichmasang qoʻy, oʻgʻlim, boshqa ovqat pishirib beraman”,–deb olib qoʻyadi. Soqiga kechgacha xazon tashittiradi. Soqi horib-charchab, qorni och qoladi. Onasi yana shu shoʻrvani isitib keladi. Soqi shoʻrvadan biroz ichib koʻrib: “Mana, onajon!” bu qanday totli shoʻrva boʻlibdi. Umrimda bunday shirin shoʻrva ichganim yoʻq ,- deydi. Onasi kulib: “Ey oʻgʻlim, bu boyagi oʻzing ichmagan shoʻrva. Hozir sen harakat qilding, ishlading, qorning ochdi, ishtahang ochildi. Shoʻrva ham shirin tatidi”,- deb javob qaytaradi. 

A.Avloniyning ushbu hikoyasini oʻtishda oʻquvchilarga quyidagi savollarni berish rejalashtirilgan:

1.    Soqi maktabdan kelib onasiga nima dedi?

2.    Onasi nima qildi?

3.    Soqiga ovqat nega shirin tuyildi? Ushbu savollarga oʻquvchilar albatta, yuqoridagi hikoya asosida javob beradilar. Hamda matn ostida “Ish ishtaha ochar, dangasa ishdan qochar” maqoli berilgan. Oʻqituvchi oʻquvchilarga qoʻshimcha ijodiy savollar ham berishi mumkin. Ularning darsdan soʻng onasiga qanday yordamlashishi, qanday ovqatlar eng mazali boʻlishi haqida hamma oʻz fikrini aytishi mumkin. Hatto, mehnatsevarlik va dangasalik haqida maqol va she’rlar aytish mumkin.

Abdulla Avloniyning “Maqtanchoq gʻoz” hikoyasi ham 1-sinf oʻqish kitobidan joy olgan. Bu ham aynan kichkintoylar xarakteriga mos. U shunday boshlanadi: Bir gʻoz suvda suzib yurib, oʻziga-oʻzi maqtanib: “Olamga menday hunarmand qush yoʻqdir. Yerda yuraman, suvda suzaman, havoda uchaman. Bir oʻzimning uch xil hunarim bor”,–debdi. gʻozning bu soʻzini bir qurbaqa eshitib: “Birodar, sen buncha maqtanmasang ham boʻlar edi. Chunki baliqdek suza olmaysan, lochindek ucha olmaysan. Chala-chulpa uch hunarni bilguncha, birini yaxshilab bilganing ma’qul”,-debdi.

Shu matn ostidagi “Chiranma gʻoz, hunaring oz” maqoli uni tushuntirishga yordam beradi. Maqtanchoqlik nokamtarlik ekanligi, odobli bolani birov maqtashi matn tahlili orqali tushuntirilib beriladi.

Avloniy intizomni inson xarakterini tarbiyalovchi, mukammallashtiruvchi manba, deb biladi hamda unga doim rioya qilish kerakligini ta’kidlaydi: “Intizom qiladurgʻon ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini oʻz vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar yer yuzida intizom boʻlmasa edi, insonlar bir daqiqa yashay olmas edilar. Har bir millatning taraqqiysi va toliysi ishlarini vaqtida, nizomdan chiqarmay tartibi ila yuritilmoqqa bogʻilqdur… Chunki tartib va nizomni rioya qilmagan kishilarning ishlari hamma vaqt notamom, oʻzlari parishon boʻlurlar. Ammo ishlarini tartib uzra yuritgan kishilarning ishlari yerda, oʻzlari tinch va rohatda oʻtkarurlar”.

Avloniyning har bir qarashlarida, fikrlarida kishini ezgulik sari yetaklovchi, halollik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabi insoniy fazilatlarni kamol toptirishga xizmat qiluvchi gʻoyalar mavjud. Ayniqsa, Vatan tuygʻusi, uni sevish, uning dardi bilan yashash, uning baxtidan quvonish singari samimiy tuygʻular adibning har bir nasriy va nazm yoʻlida yozilgan asarlarida yaqqol namoyon boʻladi.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Qosimova K. Boshlangʻich sinflarda ona tili oʻqitish metodikasi. – Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1986. -126 b. 

2.    Gʻulomov A., Ne’matov H. Ona tili ta’limi mazmuni. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1995. 

3.    Gʻulomov A. Q., Qobilova B.Sh. Nutq oʻstirish mashgʻulotlari (oʻqituvchilar uchun metodik qoʻllanma) . –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1995. 160 b.

4.    Abdullayeva Q., Nazarov K. Savod oʻrgatish darslari. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1996. 

5.    Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq oʻstirish. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1980. 23-28-b

6.    Abdullayeva Q. Rahmonbekova S. Ona tili darslari (1-sinf oʻqituvchilari uchun qoʻllanma). – Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1999. 13-16-b

7.    Abdullayeva Q. va b. Savod oʻrgatish metodikasi. –Toshkent: “Oʻqituvchi”, 1996. 

 

“MATEMATIKA OʻQITISH METODIKASI” FANINI OʻQITISHDA TALABALARNING

KASBIY KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI

D. Sh. Sidiqova 

BuxDU tayanch doktoranti 

 

Annotatsiya: Ushbu maqolada “Matematika oʻqitish metodikasi” fanini oʻqitishda talabalarning kasbiy kompetensiyasini shakllantirish metodikasi yoritib berilgan.

Kalit soʻzlar: kompetensiya, kompetensiyaviy yondashuv, kompetentlilik, bilim, koʻnikma, malaka, kabiy kompetensiya, pedagogik mahorat.

Аннотация. В статье описана методика формирования профессиональной компетентности студентов при преподавании предмета “Методика обучения математике”.

Ключевая слова: компетентность, компетентностный подход, компетентность, знание, способность, малака, профессиональная компетенция, педагогические навыки.

Annotation This article describes the methodology of formation of professional competence of students in teaching the subject “Methods of teaching mathematics”.

Keys words: competence, competency approach, competence, knowledge, ability, qualification, professional competence, pedagogical skills.

 

Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, jamiyat ravnaqi uchun yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash ta’lim tizimi xodimlarining umumiy vazifasidir.

Shaxsni har tomonlama rivojlantirishga yoʻnaltirilgan ta’lim-tarbiya tizimini nazariy-metodologik jihatdan qurollantirish – bugungi kunda pedagogika fanining bosh maqsadi sifatida belgilangan. Yuqorida bayon etilgan yuksak, ammo, sharafli vazifalarni muvaffaqiyatli uddalash har bir pedagog xodimdan yuksak kasbiy mahorat, bilimdonlik va keng dunyoqarashni talab etadi.

“Matematika oʻqitish metodikasi” fanini oʻqitishda talabalarning bu fanga boʻlgan qiziqishini oshirish oʻqituvchining asosiy vazifalardan biridir. Bu borada talabalarning bilim, koʻnikma, malaka va shu bilan birga kompetensiyasini ham inobatga olish zarur. 

Kompetensiyaviy yondashuv nuqtayi nazaridan qaralganda, ta’lim jarayoning mohiyati - talabalarlarning turli hayotiy vaziyatlarda, kundalik turmushda vujudga keladigan muammolarni avval oʻzlashtirgan bilim, koʻnikmalari va tajribalari asosida hal qilish layoqatlarini (qobiliyatlarini) rivojlantirishdan iborat boʻladi. Bu esa oʻz navbatida talabalarga nafaqat bilim, koʻnikma va malakalarni berish,        balki    ularni   kundalik          turmushda,             hayotiy            vaziyatlarida    qoʻllay olish     layoqatlarini (kompetensiyalarlarni) shakllantirishni koʻzda tutadi. Boshqacha qilib aytganda, kompetensiyalar davlat va jamiyatning ta’lim tizimi oldiga qoʻygan ijtimoiy buyurtmasi hisoblanadi. 

Kompetensiyaviy yondashuvning asosiy maqsadi ta’lim muassasasi bitiruvchisining ijtimoiy hayotga moslashishiga yordam berishdan iborat. Shu nuqtayi nazardan, kompetensiyaviy yondashuv ta’lim tizimi oldida turgan shu kunning dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.

Kompetensiya – fan boʻyicha egallagan nazariy bilim, amaliy koʻnikma va malakalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni yechishda foydalanib, amaliyotda qoʻllay olishdir.

Kompetentlilik – lotincha soʻz boʻlib, competens – layoqatli, qobiliyati bor degan ma’noni anglatadi. Kompetentlilik tarkibiga sof kasbiy bilim, koʻnikma va malakalardan tashqari, tashabbuskorlik, hamkorlik, guruhda ishlash layoqati, kommunikativ qobiliyati, real baholay olish, mantiqiy fikrlash, axborotni saralash va foydalana olish xususiyatlari ham kiradi.

Kompetensiyalarni shakllantirishga yoʻnaltirilgan ta’lim–talabalarda egallangan bilim, koʻnikma va malakalarni oʻz shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy qoʻllay olish kompetensiyalarini shakllantirishga yoʻnaltirilgan ta’limdir.

Oʻqituvchi talabaning ichki dunyosiga kira olishi, talaba shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilishi bilan bogʻliq boʻlgan psixologik kuzatuvlar olib borishi kerak. Bunday oʻqituvchi talabaning ruhiyatiga koʻz ilgʻamas oʻzgarishlarni ham tez fahmlab oladi.

Oʻqituvchida nutq oʻz fikr va tuygʻularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati hisoblanadi. Bu oʻqituvchilik kasbi uchun juda muhimdir.

Oʻqituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali, his-hayajonli boʻlib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim.

Oʻqituvchi obroʻsi – talabalarga bevosita emotsional-irodaviy ta’sir koʻrsatish va shu asosda obroʻ qozona olishdir. Obroʻ faqat shu asosdagina emas, balki oʻqituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va hokazolar asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat oʻqituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir yigʻindisiga, chunonchi uning irodaviy sifatlariga, shuningdek, talabalarga ta’lim hamda tarbiya berish mas’uliyatini his etishga, oʻzining haq ekanligiga ishonishga, bu ishonchni oʻquvchilarga yetkaza olish kabilarga ham bogʻliq.

Oʻqituvchi kasbiga xos boʻlgan xislatlar, ya’ni yuksak pedagogik mahorat unda birdaniga shakllanmaydi. U oʻz ustida tinmay ishlash, izlanish va koʻnikmalar asosida rivojlanadi.

Oʻqituvchining yuqori kasbiy mahoratni egallashi bevosita uzluksiz ta’lim tizimi orqali amalga oshiriladi. Uzluksiz ta’lim tizimida asosiy oʻrin egallagan malaka oshirish oʻquvchi faoliyatini tahlil qilish va unga istiqbol yoʻnalishlar berishga imkon beradi.

Oʻqituvchining kasbiy kompentensiyasi turlari quyidagilardan iborat:

1.  Kasbiy

2.  Shaxsiy

3.  Umuminsoniy

4.  Madaniy

5.  Maxsus

Kasbiy kompetensiya:

-pedagogika va psixologiyaga doir bilimlarga ega boʻlish;

-oʻz ustida ishlash;

-ta’lim jarayonini rejalashtirish, baholash va qayta aloqani oʻrnata olish;

-talabalar ehtiyojini anglay olishi;

-talabalarda motivatsiyani shakllantirish;

-AKTni bilishi;

-ta’lim muhitiga yangilik kiritishi; -oʻz fanini mukammal bilishi;

-xorijiy tillardan birini bilishi.

Kasbiy kompetensiyani shakllantirish bosqichlari:

1.                       Oʻz-oʻzini tahlil qilish va zarur narsalarni angling;

2.                       Oʻzini rivojlantirish maqsad va vazifasini belgilash; 3. Oʻzini namoyon etish va kamchiliklarni tazatish.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.             Hasanboyev J., Hasanboyeva O., Toʻraqulov X.A., Haydarov M. Pedagogika fanidan izohli lugʻat. –T., 2008-y.

2.             Temurov S.Y. Boʻlajak matematika oʻqituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishning nazariy asoslari. –T., 2014-y.

3.             www.ziyonet.uz

4.             www.edu.uz

 

ЧАПАҚАЙ ЎҚУВЧИЛАРДА ЁЗУВ КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Р. А. Қўлдошев

БухДУ ўқитувчиси

Аннотация. Ушбу мақолада бошланғич синф чапақай ўқувчиларини ёзувга ўргатишга доир фикр ва мулоҳазалар юритилган.

Таянч тушунчалар: парта, чапақай, ўнақай, синф, ўқувчи, масофа, ёзиш, ўқиш

Аннотация. В этой статье представлены идеи и отзывы о том, как научить учеников начальной школы письму.

Ключевые словa: письменный стол, левша, правша, класс, ученик, дистанция, письмо, чтение

Abstract. This article provides ideas and feedback on how to teach elementary school students to write.

Key words: desk, left-handed, right-handed, class, student, distance, writing, reading

 

Бошланғич таълимни ислоҳ қилиш, уни илмий асосланган таҳкурсилар билан қайтадан таъминлаш борасидаги асосли фикрлар юртбошимиз томонидан ўртага ташланган эди. Шундан кейин бир қатор қонун, қарор ва кўрсатмалар эълон қилинди ва уларни амалга ошириш ишлари республикамиз таълим муассаларида кенг қулоч ёзди. Айни дамда бу борада муайян чоратадбирлар режалаштирилиб, муайян ишлар амалга оширилган бўлса-да, ҳали ҳал этилиши лозим бўлган долзарб масалалар талайгина.

Кузатишларимиз шундан далолат берадики, бошланғич синф, хусусан, биринчи синф ўқувчиларининг саводини чиқаришда уларнинг ёши ва жисмоний тайёргарлиги ҳам катта роль ўйнайди. Масалан, ёзиш ва ўқиш малакаларининг шакллантиришнинг биринчи зиналарида бола ёзиш ва ўқиш машқларини бажариш учун ўзининг бор кучини – жисмоний ва руҳий имкониятларини сарфлайди: ёзув жараёнида ўқувчининг ҳамма мускуллари, айниқса қўл ва елка мускуллари, бел ва оёқ томирлари ҳамда асаб торлари анча таранглашади. Шунинг учун ўқитувчилар бу жараённи сезгирлик билан кузатадилар, бармоқ ва қўл мускулларининг ҳаракат тезлиги, партада тўғри ўтириши, умуман ўқувчиларнинг жисмоний ва руҳий ҳолати ҳамда тайёргарлигини ҳисобга оладилар.

Табиийки, ёзиш ва ўқиш жараёнлари дастлабки босқичларда жисмоний ва руҳий сиқилишлар остида ўтади. Бола биринчи мушкилот ва муваффақиятсизликни қийинчилик билан ҳазм қилади. Шунинг учун жисмоний ва руҳий зўриқишлар ҳам кутилган самарани бермайди. Ўқувчи ўз хатосини сезади ва тушунади, лекин ўқувчисининг йўл – йўриқлари билан ҳам уни бартараф этолмайди. Бундай ҳолларда ўқитувчи ўқувчини руҳияти – кайфиятини кўтариш учун турли хил лаҳзалик шўх ўйинлар ташлил этади. Бундай лаҳзалик жисмоний ва руҳий танаффуслар боланинг руҳий зўриқишини мўтадиллаштиради ва боланинг мавзуни ўзлаштириш, қабул қилиш даражасини оширади. Айтганларимиз ўша вақт ўз самараси – мевасини берадики, бошланғич синф ўқувчиси, хусусан биринчи синф ўқувчисининг, таълим олиши учун ҳама ташкилий ва методик ишлар аъло даражада тайёрланган бўлиши лозим. Ташкилий ва методик ишларга нималар киради? Келинг, шу ҳақда баҳслашайлик!

Мактаб ўқувчиси ўзининг кўп вақтини дарсхонада қуйидаги ўқув қуроллари билан боғлиқ ҳолда ўтказади: парта, синф тахта (доска)си, дафтар, ручка ва бошқалар. Шундай экан ўқув қуролларининг гигиеник ва педагогик талабларга жавоб бериши катта аҳамиятга эгадир. Таъкидлаганимиздек мактаб ўқувчилари ўзининг жуда кўп вақтини партада ўтириб ўтказади. Шунинг учун бу масъулиятли даврда ўқувчиларни қўйилган гигиеник талабларга амал қилишга ўргатиш керак. 

Иш қобилияти узоқ вақтгача пасаймай туришини ҳамда болалар қадди-қоматининг тўғри ривожланиши, ўқиш даврида кўзнинг салбий таъсирланмаслигини таъминлаш мақсадида синфларни гигиена талабларига жавоб берадиган парталар билан жиҳозлаш муҳим аҳамиятга эга. Хусусан чапақай болаларга бунинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Биринчи навбатда устоз–муаллим ўз шогирдининг мўтадил ишлаши учун зарур шарт-шароит яратиб бериши лозим. Ўқитувчи унга ажратилган синфхонани ва ундаги парталарни бўлажак шогирдлари ишлаши учун мос келишкелмаслигини текшириб кўради. Шогирдларини мактабга қабул қилиб олгандан сўнг эса уларнинг бўйига, кўриш ва эшитиш қобилиятларига қараб, синфида нечта чапақай бола борлигини ҳисобга олиб, уларни парталарга ўтқазиши керак бўлади.

Синф парталари биринчи навбатда педагогик ва методик талабларга тўлиқ жавоб бериши лозим. Бу талабларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

1.    Ўқувчиларнинг ёшлари ва бўйларига мос бўлиши.

2.    Ўқувчиларнинг гавдасига мос бўлиши.

3.    Ёзиш ҳамда расм чизиш учун қулай бўлиши.

4.    Ўқувчи турганда ёки ўтирганда қийинчилик туғдирмаслиги.

Дераза томондаги биринчи партада асосан кўриш қобилияти пастроқ ёки эшитиш имкониятлари пастроқ бўлган ўқувчини ўтирғизиш лозим. Кўпчилик олимларимиз чапақай ўқувчиларни ҳам дереза томондаги биринчи партада ўтирғизиш керак деган таклифни олға сурадилар. Бу таклиф мантиқан тўғри ҳисобланади, чунки ёруғлик ўнг томонда тушса ҳам чапақай ўқувчига анча яхши бўлади. Дереза томонда турса ёруғлик кўпроқ тушади ва ёзганлари камроқ тўсилади. 

Парталар синфда асосан уч қатор бўлиши керак. Биринчи парта ва синф доскаси ўртасидаги масофа 2 метрдан, охирги парта билан доска орасидаги масофа эса 8 метрдан кам бўлмаслиги лозим. Бу масофа болаларнинг яхши кўришлари ва ўқитувчини яхши эшитишлари учун зарур. Деразадан ичкаридаги охирги парта орасидаги масофа 6 метрдан ошмаслиги керак.

Қаторлар ўртасидаги парталарнинг ораси 75 см бўлиши керак. Бу масофа қаторлар орасида иккита ўқувчини бемалол ҳаракатланиши учун зарур. 

Бизнинг кузатиш ва тажрибаларимиз шундан гувоҳлик берадики, кўпгина умумтаълим мактабларининг бошланғич синфларида бу талабларга умуман риоя этилмайди ва ё улар қўпол тарзда бузилади. Биринчидан, ўқувчилар партаси уларнинг ёш, бўй ва гавдасига мос эмас. Аслида парталар бир ўринли ва икки ўринли бўлиши мумкин. Хорижий мамлакатларда кўпинча бир ўринли парталардан фойдаланилади. Айниқса, бу нарса чапақай ўқувчиларга ниҳоятда қулай ҳисобланади. Уларга ёнидаги ҳамсинфи – партадоши халал бермайди. 

Талабга мувофиқ парта устининг қиялиги 15º га тенг бўлиши лозим, чунки бундай қияликда ёзиш ва ўқиш жуда қулай бўлиб, кўз тез чарчамайди  

Яна бир муҳим талаблардан бири партанинг қопқоғи очилиб ҳам ёпилиб турадиган бўлиши лозимлигидир. Агар партада очилиб ёпиладиган қопқоғи бўлмаса ўқувчининг ўрнидан туриши ва ўрнига ўтириши ноқулай бўлади. Натижада бу унғайсизлик бола руҳиятига салбий таъсир қилиши мумкин. Айниқса чапақай ўқувчиларга. Ҳозир истеъмолдаги парталарда шундай қопқоқнинг йўқлиги афсусланарли ҳолдир. Парта ўтирғичининг мустаҳкам туриши тўғри ўтиришни таъминлайдиган энг муҳим омилдир. Агар ўтирғичнинг тахтаси орқа томонга бир оз мойил бўлса яна ҳам яхшироқ бўлади. Ўқувчиларнинг янада қулайроқ ўрнашиб ўтиришлари учун орқа суянчиқнинг баландлиги ўқувчининг белидан юқори бўлиши керак.

Парта дистанцияси деган тушунча мавжуд. Дистанция деб парта устининг пастки қирраси билан суянчиқ орасидаги масофага айтилади. Бу масофа, яъни кўкрак қафаси билан унинг қирраси орасидаги масофа 4 см бўлиши лозим. Айни дамда кўпгина мактабларнинг бошланғич синфларида усти бир текис, ўтирғичи алоҳида, баландлиги ва тузилиши (темир ва тахта парталар, иш столлари) ҳар хил бўлган, оёқни қўйиш жойи бўлмаган парталардан фойдаланилмоқда. Бундай гигиеник ва педагогик талабларнинг қўпол равишда бузилиши таълим сифатига ислоҳ қилиб бўлмас салбий таъсир кўрсатмоқда. Тасаввур қилинг, биринчи синф ўқувчиси ўтирғичи паст, парта ўрнида ишлатилаётган идора иш столида ўтириб ёзаяпти. Ўтирғич пастлиги боис у қулочларини кўтариб партага қулай ўрнашиб олишга ҳаракат қилади, лекин тезда ҳар иккала қўли оғрий бошлайди. Натижада унинг диққати сусайиб, безовталана бошлайди. Ёзиш жараёнида хатоларга йўл қўя бошлайди ва бундан табиийки, ўзи ҳам асабийлашади. Бу ҳолат, айниқса, чапақай ўқувчиларга салбий таъсир қилади. Уларнинг синфга ва ўқишга тайёргарлик жараёнига мослашувини қийинлаштиради. Шундай ҳолатлар бўлмаслиги учун партанинг дистанцияси тўғри сақланиши лозим.

Талабга мувофиқ партанинг дистанцияси уч хил бўлиши мумкин: мусбат, нол, манфий. Мусбат дистанцияда парта устининг чети билан ўтирғич орасидаги масофа тенг бўлади. Парта устининг четидан туширилган чизиқ ўтирғичнинг устига эмас, балки полга тушади.

Нол масофадаги дистанцияда парта устининг чети билан ўтирғичнинг орасида ҳеч қандай масофа бўлмайди. Парта устининг четидан туширилган чизиқ ўтирғич устининг четига мос бўлади. Бундай парталар ҳам ўқувчилар учун қулай бўлмайди.

Учинчи, яъни манфий дистанцияда парта устининг чети ўтирғичнинг ичига 4 см масофада кириб туради. Парта устининг четидан туширилган чизиқ ўтирғичнинг устига тушади.

Дистанцияси манфий бўлган парталар бошланғич синф ўқувчилари учун жуда қулай бўлиб, гигиеник талабларга тўлиқ жавоб беради.

Парта танлашнинг яна бир муҳим жиҳати шундаки, унинг дифференциясини тўғри сақлашдир. Парта қопқоғининг чети билан ўтирғичнинг орасидаги масофа дифференция дейилади. Агар парта ўтирғичи паст бўлса, ўқувчи парта қопқоғига осилиб туради, агар юқори бўлса, букчайиб ўтиришга мажбур бўлади. Шунинг учун ўтирғичнинг баландлиги ўқувчиларнинг оёқлари узунлигига тенг бўлиб, ўтирганда товонлари полга ёки партанинг зинасига тегиб туриши лозим.

Оёқларни қўйиш учун махсус жой бўлмаганлиги боис оёқ мускуллари ҳам зирқираб оғришни бошлайди. Келтирганимиз ҳолат кичик бир мисол. Энди тасаввур қилинг, бутун синф ўқувчилари (синфда бирорта ҳам талабга жавоб берадиган парта йўқ-да) шундай жисмоний ва руҳий зўриқиш остида савод ўрганадилар. Шундай вазиятда энг тажрибали ўқитувчининг заҳматлари ҳам барабар кетиши табиий ҳол.

Айни замонда ривожланган мамлакатларда қуйидаги конструктор парталардан ҳам кенг фойдаланилмоқда:

Бундай парталарнинг гигиеник афзаллиги шундаки, баландлигини болаларнинг бўйига қараб ўзгартириб туриш мумкин, бундан ташқари, суянчиғи иккита тахтадан иборат бўлиб, суянганда яхши таянч вазифасини ўтайди. Ҳозирги вақтда ўқувчилар учун 15 см оралаб белгиланган бўй баландлиги қабул қилинган, ўқувчилар мебелнинг давлат стандартлари шу кўрсаткичга мувофиқ ишлаб чиқарилади.

Партанинг ўқувчига қараган қиррасининг пол сатҳидан баландлиги ўқувчи ўтирганда пол сатҳидан тўғри бурчак ҳосил қилган тирсакнинг баландлигига тенг бўлиши керак.

Парта устки қисмининг ўтирғичига нисбатан 15° пастда оғиши гигиеник талабларга жавоб беради. 

Парталарнинг устки сатҳи табиий тахта рангида ёки яшил, сариқ ва ҳаво рангга бўялгани маъқул, бунда ёруғликни қайтариш коэффициенти 35-55% атрофида бўлади.

Чапақай болаларни антропометрик белгиларни ҳисобга олиб парталарга ўтқизиш уларнинг тўғри ривожланишига таъсир қилиб қолмай, иш қобилиятини ҳам оширади.

Мактабда аксарият болалар ўнақай эканлигини инобатга олиб, чапақай болани унга астасекин тайёрлаб бориш керак.

Боланинг таълим жараёни унинг иш жойини физиологик ва методик жиҳатдан тўғри ташкил этишдан бошланади. Мақсадга мувофиқ, агар имкони бўлса, партада чап қўлли болани бошқа чап қўлли бола билан ўтирғизиш керак. Агар синфда бошқа чапақай ўқувчи бўлмаса уни партанинг чап томонига ўтирғизиш маъқул. Шуни эсда тутиш керакки, ўнг қўлли болага жорий этилган барча қоидалар чапақай бола учун аксинча бўлиши керак: ёруғлик манбаи, дафтарнинг жойлашуви, қўлларнинг ҳолати. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, баъзи тадқиқотлар натижаларига кўра, чап қўлли болани дераза ёнига қўймаслик кераклиги аниқланган. Дереза ёнидаги биринчи партага ўтириш ва ёруғликнинг кўп тушиши чапақай ўқувчининг контсентратсияси билан боғлиқ муайян муаммоларга дуч келишига сабаб бўлади ва уни ёзув жараёнидан чалғитади дейиш мумкин. 

Фойдаланилган адабиётлар

1.                       Azimov Y.Y. Husnixat va uni oʻqitish usuliyoti (oʻquv-usuliy qoʻllanma). -Buxoro, 2008. -104 bet.

2.                       Azimov Y.Y. Husnixatga oʻrgatishning amaliy asoslari (Metodik qoʻllanma). –Toshkent:

“Turon Zamin Ziyo” nashriyoti, 2017. -132 bet.

3.                       Azimov Y.Y., Qoʻldoshev R.A. Husnixatga oʻrgatishning amaliy asoslari (Metodik qoʻllanma).  -GlobeEdit, 2020, -130 bet. 4. Безруких, М. М., Ефимова, С. П., Круглов, Б. В. (1995) Почему учиться трудно? -М.: “Семья и школа”. 205 с. 

5.                       Беридзе, А. Д., Соколова, Е. Н. (2004) Обучение письму леворуких детей. Начальная школа, № 2, с. 7–15. 

6.                       Rustambek QoʻLDOSHEV. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak? Pedagogik mahorat. Ilmiy-nazariy va metodik jurnal. -Buxoro 2020-yil, 3-son 145-147 b. 

7.                       Avezmurodovich, O. R. (2020). Difficulties in learning to write and read left-handed children.

European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (8), 40-45. 

8.                       QoʻLDOSHEV R. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak //Pedagogik mahorat. Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Buxoro 2020-yil, 3-son 145-147 b. 

9.                       Avezmurodovich O. R. Difficulties in learning to write and read left-handed children //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (8), 40. – 2020. – Т. 45. 

10.                   Qoʻldoshev R.A. LEFT-HANDED CHILDREN AND THE LEARNING PROCESS// EPRA

International Journal of Research and Development (IJRD) Volume: 5 | Issue: 10 | October 2020 277-281 

 

SAVOD OʻRGATISH DAVRIDA BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH

N. O. Safarova, BuxDU dotsent

H. G. Jumayeva, BuxDU magistranti

 

Annotatsiya. Maqolada birinchi sinf oʻquvchilarida yozuv malakalarini shakllantirish haqida fikr yuritilgan.

Tayanch tushunchalar: malaka, qoʻl, harakat, yozuv, lotin, alifbo, ruchka. Аннотация. Статья посвящена развитию навыков письма у первоклассников. Ключевые словa: умение, рука, движение, письмо, латынь, алфавит, перо.

Annotation. The article is devoted to the development of writing skills in first graders. Key words: skill, hand, movement, writing, Latin, alphabet, pen.

 

Yozuv juda qadimiydir. Jahonda 220 xil yozuv hududlar boʻyicha tarqalgan. Madaniyatimiz tarixida Urxun‒Enasoy, soʻgʻd, xorazm, uygʻur, arab yozuvlaridan keng foydalanilgan. Arab yozuvida VIII asrning 20‒yillaridan XX asrning 20‒yillarigacha foydalanildi. Arab yozuvida savod chiqarish murakkabligi tufayli arab alifbosi asosidagi oʻzbek yozuvi yaratildi. 1919‒1920 oʻquv yili maktablarga joriy etildi.

1927‒1928-oʻquv yili arab grafikasidan lotin yozuviga oʻtilib maktablarga joriy etildi. 1940‒1941oʻquv yilining 1‒sentabridan kirill afifbosi asosidagi oʻzbek alifbosida xat-savod oʻrgatish boshlangan.

Oʻzbekistonda 1993-yilning 2‒sentabrida “Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Qonuniga asosan lotin yozuvida xat-savod oʻrgatish boshlangan.

Savod oʻrgatish jarayonida oʻquvchilar oʻqishga oʻrganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq oʻquvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim:

1.   Partada toʻgʻri oʻtirish, daftarni toʻgʻri qoʻyish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan toʻgʻri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1‒2 rasm).

2.   Yozuv daftari yoki alifbe asosida oʻzbek alifbosidagi barcha bosh va kichik harflarni yozish, shuningdek. harflarni soʻzda bir‒biriga bogʻlab yoza olish; bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish.

3.   Tahlil qilingan soʻz va ikki‒uch soʻzli gaplarni oʻqituvchi yordamida yozish.

4.   Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan soʻzlarni koʻchirib yozish va eshitib yozish:

yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlab oʻqish bilan tekshirish.

5.   Ogʻzaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish.

Analitik ‒sintetik tovush metodi (tovush‒tarkib metod) metodiga muvofiq, oʻqish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda oʻqishga oʻrgatishdagi tartib asos qilib olinadi, ya’ni oʻqish darsida oʻquvchilar harfni oʻzlashtiradilar, matnni oʻqiydilar, yozuv darsida soʻzni yozadilar. Yozuvga oʻrgatishning bu tartibida genetik tamoyil buziladi, ya’ni oson harfni yozishdan asta‒sekin qiyin harfni yozishga oʻtiladi.

Yozuvga oʻrgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, koʻnikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi.

Grafik malaka qoʻl‒harakat malakasidir, bu harakat, birinchidan, muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutq birligi boʻlgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning toʻgʻri nisbatini. ikkinchidan, bir qancha grafik va imlo qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, oʻz fikrini, taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi.

Yozishdan birdan‒bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda yozma nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va toʻgʻri shakllanadi. Savod oʻrgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar.

Yozuv malakasi oʻqish malakasi bilan uzviy bogʻliqdir. Bola yomon oʻqisa, yozuvni egallashi ham qiyin boʻladi, chunki boʻgʻinlab oʻqish malakasidan soʻng, boʻgʻinlab yozish malakasi shakllanadi. Harf terish kartonida tuzilgan soʻzni koʻchirish yoki yozishga tayyorlanishda bolalar uni boʻgʻinlab oʻqiydilar. Bu oʻqish uchun ham, boʻgʻinlab aytib yozish uchun ham, imloga oid malakasining oʻsishi uchun ham muhimdir.

Yozish va oʻqish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq, bolalarda oʻz fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta'sir qiladi.

Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud:

1.                     Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish. Yozuv qurollarini toʻgʻri tutish, turli qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani chamalash va hokazo.

2.                     Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar, osti va usti ilmoqli elementlar chizish.

3.                     Bosh va kichik harflarni alohida yozish.

4.                     Harf birikmalarini, boʻgʻinni yozish, harflarni toʻgʻri qoʻshib yozish malakasini hosil qilish uchun soʻz yozish.

Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir tekisda, elementlarga ajratmay bogʻlab, tez, bir maromda yozish, soʻzlarni qatorga toʻgʻri joylashtirishdir.

Shuni ta’kidlash kerakki, savod oʻrgatish davrida bola harflarni yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni koʻz oldiga keltirib, fikrlab oladi, ba’zan harf shaklini havoda “chizadi”, harf namunasini koʻchiradi, tarkibini tahlil qiladi, uni qanday yozishni oʻzicha sekin gapiradi; oʻqituvchi oʻquvchi yoniga oʻtirib, ruchkani toʻgʻri ushlatadi va uning qoʻli bilan harfni yozishni koʻrsatadi yoki oʻzi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod oʻrgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha soʻzni yozishi mumkin.

Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993‒yil 2‒sentabrda “Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi. 1995‒yil 6‒mayda bu qonunga oʻzgartirishlar kiritildi. Bu alifbo, birinchidan, ogʻzaki talaffuz bilan yozma nutq mosligini ta’minlaydi, ikkinchidan, jahon xalqlarining 30 foizdan ortigʻi mana shu yozuvdan foydalanadi. Bu esa xalqaro aloqa‒aralashuvni birmuncha yengillashtiradi.

Lotin alifbosiga asoslangan oʻzbek alifbosidagi harflar ham bosmasdan, ortiqcha jimjimasiz, qoʻl uzmasdan bogʻlab yoziladi. Shuning uchun yozuvga oʻrgatish metodikasida harflarni qoʻshishga alohida ahamiyat beriladi. Oʻquvchilar barcha harflarni bir‒biriga qoʻshish yoʻlini bilishlari lozim.

Yozuvga oʻrgatishning tashkiliy va gigiyenik shartlari. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka boʻlib, doskadaga yozishda boʻrdan foydalaniladi.

Savod oʻrgatish davrida bolalarni yozuvga oʻrgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq qogʻoz ishlatilgan boʻlsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar bilan kesil‒gan uch chiziqli daftardan foydalanilgan:

Bunday daftarda yozuvga oʻrgatilgan boladan boshlangʻich sinflarni bitirguncha besh xil daftarga yozishni oʻrganish talab etilar edi:

Hozirgi vaqtda yozuvga oʻrgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Doskada ham shunga mos boʻlishi talab qilinadi; 2‒sinfdan, ba’zan 1‒sinfda oʻquv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga oʻtiladi.

Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va toʻgʻri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka oʻrgatib borish ularda saranjom‒sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida oʻquvchilar “Yozuv daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda oʻrganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar boʻlishi kerak.

Oʻqituvchi yozish vaqtida 65° qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustiga 25° qiyalikda qoʻyilishini amaliy koʻrsatib turadi.

Yozuv daftari bilan ishlash. Yozuv daftari asosida uyushtiriladigan yozuv darslarida oʻquvchilar asosan graifik malakalarni egallaydilar. Yozuv koʻnikmalarini shakllantirish ham bevosita nutq hamda tafakkur faoliyati bilan bogʻliq. Shu sababli yozuv daftari ham savod oʻrgatish jarayoniga mos holda tuziladi.

Yozuv daftarida ta’lim beruvchi, oʻrganuvchi‒tekshiruvchi va tekshiruvchi mashqlar beriladi. Bu mashqlar bilan ishlash jarayonida lugʻat ustida ishlash, toʻgʻri talaffuz, ogʻzaki suhbat, gap va soʻz tahlili, soʻz yoki boʻgʻindagi yozilishi oʻrganiladigan harfni ajratish, boʻgʻinlarni biriktirish, tuzilgan soʻzlarni oʻqish va yozish kabi ish lurlaridan foydalaniladi.

Yozuv daftarida oʻquvchilar “Alifbe”da oʻrganilgan harfni yozma shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki biror mazmunli rasm keltirilishi, ayrim predmet nomlarini ifodalovchi soʻz chizmasi katakchalarga ajratib berilishi, gap nusxalarining keltirilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi oʻrinlarda oʻquvchilar berilgan gap yoki soʻz chizmasini oʻzlari mustaqil tasvirlaydilar.

Predmet rasmi berilgan oʻrinlarda shu predmet nomi‒soʻz boʻgʻin‒tovush jihatdan tahlil qilinadi, soʻzdagi tovushlar soni suhbat yoʻli bilan aniqlanadi va katakchalarda ranglar bilan belgilanadi.

Mazmunli rasm asosida gap chizmasiga mos gap tuziladi, keyin oʻsha gapning tahlili ustida ish olib boriladi.

Harflarning yozma shakli ularning bosma shakli bilan taqqoslash orqali tanishtiriladi.

Yozuv daftarida tinish belgilar qoʻllangan. Ular shu belgi uchragan oʻrinlarda tanishtirib boriladi.

Yozuvga oʻrgatishda oʻquvchilarning koʻruv, eshituv, qoʻl harakati sezgilarini ishga solish lozim. Shunda yozuv quruq yozuv boʻlmay, ongli yozuvga aylanadi.

Yozuvga oʻrgatishda orfografik elementlar. Orfografiya yunoncha soʻz boʻlib, “toʻgʻri yozuv” degan ma’noni bildiradi. Orfografiya (imlo) adabiy tilning yozma shakli bilan bogʻliq boʻlib, toʻgʻri yozish haqidagi qoidalar yigʻindisidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til me’yorlari asosida yozma ifodalab boʻlmaydi. Oʻquvchilarning imloviy savodxonligi haqida gʻamxoʻrlik qilish tilning aniqligi, fikrni toʻgʻri ifodalash, kishilar bilan oʻzaro xatosiz muomala qilish uchun gʻamxoʻrlik demakdir. Savod oʻrgatish davrida bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan birga imloga oid malaka ham shakllantiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Azimov Y.Y. Husnixatga oʻrgatishning amaliy asoslari (Metodik qoʻllanma). –Toshkent:

“Turon Zamin Ziyo nashriyoti”, 2017. -132 bet.

3. Azimov Y.Y., Qoʻldoshev R.A. Husnixatga oʻrgatishning amaliy asoslari (Metodik qoʻllanma). -GlobeEdit, 2020, -130 bet. 4. Безруких, М. М., Ефимова, С. П., Круглов, Б. В. (1995) Почему учиться трудно? -М.: “Семья и школа”. -205 с. 

5.                     Беридзе, А. Д., Соколова, Е. Н. (2004) Обучение письму леворуких детей. Начальная школа, № 2, с. 7–15. 

6.                     Rustambek Qoʻldoshev. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak? Pedagogik mahorat. Ilmiy-nazariy va metodik jurnal. –Buxoro, 2020-yil, 3-son 145-147 b. 

7.                     Avezmurodovich, O. R. (2020). Difficulties in learning to write and read left-handed children. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (8), 40-45. 

8.                     QoʻLDOSHEV R. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak //Pedagogik mahorat. Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Buxoro 2020-yil, 3-son 145-147 b. 

9.                     Avezmurodovich O. R. Difficulties in learning to write and read left-handed children //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (8), 40. – 2020. – Т. 45. 

10.                 Qoʻldoshev R.A. LEFT-HANDED CHILDREN AND THE LEARNING PROCESS//

EPRA International Journal of Research and Development (IJRD) Volume: 5 | Issue: 10 | October 2020 277-281 

 

BOSHLANGʻICH SINF TARBIYA TIZIMIDA INNOVATSIYALAR

N.A. Raximova, BuxDU oʻqituvchisi 

D.Rustamova, BuxDU talabasi 

 

Kalit soʻzlar: tarbiya, ta’lim, didaktika, innovatsiya, pedagogik mahorat, insonparvarlik, milliy an’analar.

Ключевые слова: воспитание, образование, дидактика, инновация педагогическое мастерство, национальные традиции

Key words:bring up, eclucation, didactic, innovation, pedagogical skill, humani, national tradition.

Ta’lim sifatini boshqarish, asosan, informatsion tеxnologiyalar asosida oʻqitish jarayonini tashkil etish va samarali pеdagogik faoliyat uchun sharoitlar yaratishga yoʻnaltirish kеrak.

Ta’limda pеdagogik va axborot tеxnologiyalarni ta'lim jarayoniga joriy etishga qaratilgan bir qator fundamеntal ishlar olib borilgan. Ammo ushbu ishlarda pеdagogik tеxnologiyalarni qoʻllashning nazariy jihatlari yoritilgan boʻlib ularni amalga qoʻllash qoidalariga e'tibor kam qaratilgan. Maktabda innovatsiyalar masalasini muhokama etganda, tarbiya tizimlarida innovatsiyalar tashkil topishi toʻgʻrisidagi masalalarni gapirib boʻtmay boʻlmaydi. Lekin buning uchun avval, tarbiyaviy tizimning ichki tushunchasini yoritamiz. Shundan keyin tarbiyaviy tizimni falsafiy va texnologik jihatlarda koʻrib chiqishda innovatsiyalar yuzaga kelishini oʻrganamiz. 

Shunday qilib, pedagogikada “tarbiya” kategoriyasining bir vaqtda bir necha tushunchalari mavjud tarbiyani oʻrganayotgan avlodga tarbiyaning eng muhim ijtimoiy tajribalarini yetkazish boʻyicha maxsus tashkil etilgan jarayon sifatida tushunish, eng keng tarqalgan tushunchalardan hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, har qanday tarbiya jarayonining asosi, haqiqatda, oʻqitish hisoblanadi, degan xulosaga kelish toʻgʻri boʻladi. Ushbu holatda tarbiya jarayoni didaktik vositaar bilan koʻrina boshlaydi. Tarbiya tizimi tushunchasining oʻzi esa – oʻzining avtonomliligi va koʻrib chiqish oʻzliga xosligini yoʻqotadi va didaktika ichiga “tortib kiritilgan” boʻlib qoladi.

Tarbiya jarayoni oʻzining oʻziga xosligini “saqlab qolish” uchun “Tarbiya, tarbiya... tarbiya!” monografiya hammualliflari V.A.Karakovskiy, Novikova, Selinova kabi mashhur estoniyalik pedagog va psixolog O.Y.Laymete taklif etgan uning boshqa tushunchasidan foydalanadilar. Agarda tarbiya jarayonini “Laymete boʻyicha” qaraydigan boʻlsak, unda tarbiya tizimi didaktikadan iborat boʻlmaydi, balki bir tomondan psixolog – pedagogik, boshqa tomondan esa – ijtimoiy-pedagogik tizimdan iborat boʻladi. 

Bu, oʻz navbatida, tarbiya tizimi oʻquvchilarga faqat didaktik sifatida emas (oʻqituvchilar, darslar, darsliklar, uy vazifalari orqali), balki ijtimoiy omil sifatida, ham bolalarning atrof-muhitga jalb etilganligi orqali ham ta’sir koʻrsatadi; ota-onalar, oʻqituvchilar va bolalar oʻrtasida yuzaga keladigan munosabatlar orqali, har bir ta’lim muassasalarida tashkil topadigan ma’lum psixologik muhit orqali ta’sir koʻrsatadi. 

Ta’lim muassasasining tarbiyaviy vazifasi birinchi navbatda, oʻquvchilarda, oʻzini shu dunyoda anglab yetish, boshqalar orasida oʻz oʻrnini topish bilan dunyoga, madaniyatga, atrof-muhitga nisbatan qadriyatlarni shakllantirishdan iborat. Lekin mana shu vazifani faqat oʻqitish jarayonida amalga oshirib boʻlmaydi: u individual manfaatlarini qondirish bilan bogʻliq dam olish doirasidagi oʻyin, mehnat, ijodiy faoliyat bilan ham bogʻliq. Shunday qilib, xususan tarbiya tizimi innovatsiyalarini oʻrganish imkoniyati paydo boʻladi. Uni yaratish va rivojlantirish jarayonida, har gal qator aniq masalalarni hal etish kerak boʻladi: yuqorida nomlari keltirilgan mualliflar ularning beshtasini alohida urgʻu bilan koʻrsatadilar:

1.    Bolalarda dunyoning yaxlit va ilmiy asoslangan koʻrinishini shakllantirish.

2.    Fuqarolik oʻzini anglashni, vatani taqdiri uchun javobgarlikni shakllantirish.

3.    Bolalarni umuminsoniy qadriyatlarga jalb etish, ular orasida mana shu qadriyatlarga mos boʻlgan xulqni shakllantirish.

4.    Oʻsib kelayotgan kelajak avlodda, shaxs xususiyatlari sifatida prespektivlikni, “ijodkorlik”ni shakllantirish.

5.    Oʻz-oʻzini anglashni shakllantirish, oʻzini amalga oshirishda bolaga yordam koʻrsatish.

Albatta, bu masalalar roʻyxatini davom ettirish mumkin. Lekin har qanday holatda ham, mana shu vazifalarning oʻzi yuqorida sanab oʻtilgan tarbiyalash vazifalarining “alohidaligini” koʻrsatadi.

Boshlangʻich sinflarda oʻquvchilarga kuchli tarbiyaviy ta’sir koʻrsatish mumkin boʻlgan xalq ogʻzaki ijodi turlariga maqollar, ertak va rivoyatlar, qoʻshiqlarni kiritish mumkin. Topishmoqlar koʻproq aqliy tarbiya va bilim olishning vositasi deb tahlil qilinadi. Lekin ularning ham tarbiyaviy ta’sirini inkor etish mumkin emas. Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi namunalari hayotning turli-tuman tomonlarini oʻz ichiga olgan, kishilarning axloq-odobga, sabr-qanoatga, insof va diyonatga, toʻgʻrilik va rostgoʻylikka chorlagan xalq donishmandligi durdonalarida yuksak insoniy ideallar targʻib qilingan. Boshlangʻich sinflarda nisbatan koʻproq oʻrganiladigan ertaklar, topishmoqlar, maqollarning til va badiiy xususiyatlari bir-biriga bogʻliq hamda farq qilinadigan tomonlari bilan ajralib turadi.

 

 

 

Jamoa b oʻlib

 

yashash r uhining ustunligi Darslikda keltirilgan ertaklarni oʻqituvchi oʻzining pedagogik mahoratidan kelib chiqib tushuntiradi. Ertaklarni oʻqitishning eng qulay va koʻp qoʻllaniladigan turi bu ogʻzaki suhbat, dialog hamda koʻrgazmali metodlardir. Hozirgi zamon pedagogik texnologiyasida dars jarayonida yangi pedagogik texnoligiyalaridan foydalanib dars oʻtish joriy etilgan. Oʻquvchilar oʻqib, eshitib oʻrgangandan koʻra koʻzi bilan koʻrgan voqea-hodisalarni uzoq muddat xotirada saqlaydi va koʻrib turgan narsasiga toʻgʻri baho bera oladi. Shuning uchun ham boshlangʻich sinflarda darslar asosan koʻrgazma vositalari yordamida oʻtiladi. Tarbiya tizimni koʻrsatib chiqishning falsafiy jihati – tarbiyaning mazmunmaqsadlarini asoslashni, uni konkretlashtirish va tarbiyaning kerakli mazmuni bilan aloqasini asoslab berishni koʻzda tutadi. Biz avval aytganimizdek, bugungi kun qarashlari ostida, tarbiya tizimida ikki turlicha boʻlgan konseptual (koʻp jihatdan qarama-qarshi) yondashishlar mavjud.

Birinchi yondashish tarbiya - bu bola shaxsiga oʻziga xos mazmunga ega boʻlgan (falsafiypedagogik, gʻoyaviy, psixologik – pedagogik, ma’naviy va boshqa), ijtimoiy belgilangan va maqsadga muvofiq ta’sir koʻrsatishga asoslanadi. Bunday tarbiya ma’lum shakllarda (frontal, guruhli, individual) va ma’lum metodlar bilan amalga oshiriladi. 

“Tarbiya ta’sir koʻrsatish sifatida” mana shu paradigmasida pedagog barcha choralar bilan samarali tarbiyaviy ta’sir koʻrsatishga erishishi kerak. U (pedagog) oʻzi beixtiyor, bolalar va ota-onalarning teng qimmatli ishtirokisiz, mana shu tizimda asosiy subyekt boʻlib qoladi, chunki bolalar “olib boruvchilar” rolida ishtirok etadilar. Va, albatta, tarbiyada teng huquqli sherik hisoblanmaydilar. Bu yerda bola “tarbiya predmeti” sifatida ishtirok etadi va bolaning faolligi sifatida subyektivlik toʻgʻrisidagi murojaat har gal “kerakligini faol oʻzlashtirish” yoki adaptiv faollik deb ataluvchi xususiyatga ega boʻladi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Sh.M.Mirziyoyev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “Ozbekiston”, 2017.

2.    Xidoyatova D.A.Malaka oshirish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish /monografiya. - Toshkent, 2014.

3.    “Bolajon” tayanch dasturi. Tuzuvchilar: S.Mirdjalilova, M.Rasuleva va boshqalar. -T.,

“Ma’rifat-madadkor”, 2010-y. 

4.    Vohidov M.V. Maktabgacha tarbiya psixologiyasi. -T., “Oʻqituvchi”, 1994.

5.    Роль гуманистических принципов образовательного процесса в Узбекистане. Рахимова

Нилуфар Атамуротовна Бухарский государственный университет (Узбекистан)

 

OʻQUVCHILAR NUTQINI OʻSTIRISHDA LUGʻAT USTIDA ISHLASH

D. Q. Mirzayeva, 

TDPU, 1-kurs magistranti

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada oʻquvchilar nutqini oʻstirishda lugʻat ustida ishlash metodikasi yoritib berilgan. Oʻquvchilarning lugʻat boyligini oshirish uchun metod va tavsiyalar keltirilgan.

Kalit soʻzlar: nutq, lugʻat, metod, oʻqish darsi, matn, soʻz ma'nosi, koʻchma ma'no, topishmoq, doston.

Резюме. Методология, работающая на словаре, освещена в этой статье. Методы и рекомендации приведены для увеличения словарного богатства учеников.

Ключевые слова: речь, словарь, метод, урок чтения, текст, значение слова, смысл, загадка, поэма. 

Abstract: The methodology working on a dictionary is illuminated in this article. Method and recommendations are given to increase the dictionary wealth of readers.

Key words: speech, dictionary, method, reading lesson, text, word meaning, sense, to establish, epic.

 

Ma'lumki, soʻz predmet, belgi, harakat va miqdorga nom boʻladi. Ular atrofimizdagi narsa va hodisalar, harakat-holatlarning nomi sifatida vujudga keladi. Oʻquvchi maktabga kelgan kunidan boshlab, maxsus metod va usullar, ish turlari vositasida lugʻatini boyitib boradi. Oʻquvchi lugʻatining boyishiga, birinchi navbatda, uni oʻrab olgan muhit, tabiat, kishilarning hayoti, oʻqish faoliyati, kattalar va tengdoshlari bilan boʻlgan munosabati asosiy manba hisoblanadi.

Bola tabiat va insonlar bilan munosabatda boʻlishi natijasida soʻz, ibora tasviriy ifoda, maqol, hikmatli soʻzlarni oʻrganadi, ularni oʻz soʻzlariga aylantiradi.

Badiiy asarlar oʻquvchilar lugʻatini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba hisoblanadi. Oʻqish darslarida badiiy asarlar bilan tanishish, tahlil qilish jarayonida oʻquvchilar lugʻati ma'lum mavzular boʻyicha ham boyib boradi.

Masalan, yil fasllariga oid mavzular bilan tanishish jarayonida tabiatdagi oʻzgarishlar, qushlar, jonivorlar, hayvonot olami, dov-daraxtlar, maysa-giyohlar bilan bogʻliq tushunchalari shakllantirilsa, ma'naviyat, yaxshilik va yomonlik, doʻstlik mavzularidagi asarlarni oʻrganish orqali insoniy munosabatlar, ahloq-odob yuzasidan muayyan xulosalarga keladi.

Matnni oʻqish jarayonida soʻzning ma'nosi tushuntirilmaydi. Agar unga zarurat sezilsa, oʻquvchilar diqqati matn mazmunidan chalgʻitilmay, qisqa izoh berib oʻtib ketiladi.

Koʻchma ma'noda ishlatilgan soʻzlar matn oʻqilgandan keyin tushuntiriladi. Chunki ularning ma'nosi matn mazmunidan yaxshi tushuniladi.

Bundan koʻrinib turibdiki, oʻquvchilarning oʻrganishi koʻzda tutilgan bilimlarni egallashlarida, ularni amaliyotda qoʻllashlarida tilning lugʻat boyligini oʻzlashtirishlari va uni oʻz mulklariga aylantirishlari muhimdir.

Boshlangʻich ta'limda lugʻat ustida ishlashning umumiy yoʻl-yoʻriqlari, yoʻnalishlari, manbalari haqida metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan boʻlsa-da, ularni hali qoniqarli ahvolda deb boʻlmaydi.

Lugʻat ustida ishlash uchun maxsus dars ajratilmaydi. U barcha predmetlarni oʻrganishda, asosan, ona tili va oʻqish darslarida darslik materiallarini oʻrgatish bilan bogʻliq holda olib boriladi.

Ona tili darslarida lugʻat ustida ishlash oʻquvchilar nutqini oʻstirishga, savodxonligini shakllantirishga, ularning soʻz boyligini boyitishga, nutq madaniyatini yuksaltirishga qaratilganligi sababli bu ish maktablarda 1-sinfdan boshlanadi va butun oʻquv jarayonida davom ettiriladi.

Lugʻat ustida ishlash onat tili darslarida ham, oʻqish darslarida ham reja asosida izchil olib borilishi lozim.

Boshlangʻich sinflar uchun izohli, imlo lugʻatlarining yaratilmaganligi lugʻat ustida olib boriladigan ishlarni toʻgʻri uyushtirishda ba'zi qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Agar lugat ishi qat'iy reja asosida izchil amalga oshirilsa, oʻquvchilardan ortiqcha mehnat talab qilmaydi. Bunga erishish uchun qunt, e'tibor, qat'iyatlik va sabot zarur.

4-sinfda badiiy asarlarni oʻqish orqali oʻquvchilarning nutqiga ”mustaqillik, erk, ozodlik , Oʻzbekiston boyliklari, bugʻdoy, paxta zahirasi” kabi soʻzlar kiradi va nutqiy oʻsishi yuzaga keladi. 

4-sinf oʻqish darslarida ham lugʻat ustida ishlashda soʻz ma’nolari tushuntiriladi. Soʻz ma’nolarini tushuntirishda quyidagi usullaridan foydalaniladi:

1.                       Soʻzni kontekst asosida tushuntirish. Bunda oʻquvchilar tushunmaydigan soʻz ularga tushunarli soʻzlar qoʻllangan gap (yoki matn) yordamida tushuntiriladi. 

2.                       Soʻz ma’nosini lugʻatdan va oʻqish kitoblarida matn tagida berilgan izohdan foydalanib tushuntirish. Bunda oʻquvchilarni izohdan mustaqil foydalanib, soʻz ma’nosini mustaqil tushunib olishga oʻrgatish muhim ahamiyatga ega. Bunday izohlar oʻqish kitoblarida anchagina.

3.                       Soʻz ma’nosini shu soʻzning sinonimi yordamida tushuntirish. Masalan, sabo - shabada, mudofaa - himoya, sozanda - muzi±achi, mashshoq, diyor - vatan, inshoot - qurilish, samo - osmon kabi. Soʻzni sinonim tanlash bilan tushuntirganda, shu soʻzning stilistik (uslubiy) ahmiyatini ham koʻrsatish zarur.

4.                       Tanish boʻlmagan soʻz bilan ifodalangan tushunchani tanish boʻlgan soʻz bilan ifodalangan tushunchaga (uning antonimiga) taqqoslash orqali tushuntirish. Masalan, loqayd tushunchasini faol tushunchasiga, merov soʻzini tuygʻun (sezgir) soʻziga taqqoslab tushuntirish mumkin.

Koʻchma ma’noda ishlatilgan soʻz va soʻz birikmalari, tasviriy vositalar, maqollar ham taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi.

5.                       Soʻzni oʻziga yaqin tushuncha bilan, ya’ni boshqacha ifoda etish bilan tushuntirish. Bunda tushuntiriladigan soʻzning izohi qisqa va aniq boʻlishi kerak. Masalan, oʻzboshimchalik - oʻz xohishicha ish tutish, ishni oʻzi xohlaganicha bajarish; mutaxassis – biror hunar egasi; shunqor - uzoq uchadigan koʻzi oʻtkir qush; mesh – mol terisidan tikilgan idish; meshkobchi - meshda suv sotuvchi.

Ba’zi soʻzlar ularning vazifasini izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn - bir vaqtning oʻzida donni oʻradigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xoʻjalik mashinasi; ekskavator - bir vaqtning oʻzida yerni qazib tuproqni yuk mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib ketadigan yoki kelib qoʻnadigan joy.

6.                       Soʻzni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish. Masalan, yantoq - suvsiz joyda oʻsadigan ninasimon tikanli oʻsimlik; akula - okeanlarda yashaydigan juda katta yirtqich baliq.

7.                       Axloqiy, mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi soʻzlarning ma’nosini misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun oʻquvchilar oʻrgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega boʻlgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil qilinadi. 

Soʻz ma’nosini tushuntirish ustida ishlash oʻquvchilarning lugʻat boyligini kengaytiradi, nutqini ravonlashtiradi.

Oʻqish darsida turli janrdagi asarlar oʻrganiladi. Ularning nomi ustida ishlash oʻquvchilar lugʻatiga yangi soʻzlarni olib kiradi. Masalan, topishmoq janrining nomi xalq ogʻzaki ijodida bir necha nom bilan aytilgan: lugʻz, chiston, top-top,… kabi.

Oʻzbek xalqi ogʻzaki ijodi juda uzoq tarixga ega. Ogʻzaki ijodning qadimdan shakllangan janri dostondir. U eng murakkab, yirik va keng tarqalgan shakllardan hisoblanadi. «Doston» soʻzi «qissa», «hikoya», «ta’rif», «maqtov», «shon-shuhrat», «sarguzasht» ma’nolarida ishlatiladi. Adabiy atama sifatida yirik hajmli, liro-epik asarlarni anglatadi. Bu ma’lumotlarni berish oʻquvchi lugʻatiga ta’sir oʻtkazmay qolmaydi.  

Oʻqish darslarida oʻrganiladigan asarlar nomi ham lugʻat boyligimiz. Oʻquvchilarning ularning nomini bilib olishlari ham lugʻat boyligini oshirishga kiradi. Oʻqish darslari nasriy asar va she’riy asarlar ustida ishlanadi. Har qanday janrdadagi asar matnida ham oʻquvchilar uchun tushunarsiz soʻzlar uchraydi. Oʻqituvchi ular ustida ishlash urnini va lugʻat ishini tashkil etish usulini oldindan belgilab olishi kerak. 

Metodik talabga koʻra lugʻat ustida ishlash asarni oʻqishdan oldin yoki asar oʻqib boʻlingach ishlanadi. Ma’nosi tushunarsiz soʻzlar ustida asar oʻqilmasdan oldin ishlansa, badiiy til vositalari ustida asar oʻqib boʻlingach ishlanadi. Masalan, asar oʻqilmasdan oldin tashkil etilgan lugʻat ishini keltiraman: oʻquvchilarni yangi oʻrganiladigan mavzuga tayyorlash.

4. Men topishmoq aytaman. Siz uning nima haqida ekanini, javobini topasiz. Ilon izli yorugʻ nur bulutlarni quchadi.

 Jarangdor ovozidan yer-u osmon koʻchadi (Chaqmoq).

— Topishmoqni topishda sizga qaysi soʻzlar yordam berdi?

— Bu soʻzlar qaysi faslini ta’rifida aytiladi?  Aqliy hujum.

— Bahor fasli qanday soʻzlar bilan ta’riflash mumkin? Oʻquvchilar javobi tarmoqlash usulida har xil ranglar bilan kartonga yozib boriladi.

Fasllar kelinchagi

Uygʻonish fasli

Binafsha, chuchnoma ochiladi

Yashil fasl

Bahor 

Gullar fasli

Qir-adir lolaqizgʻaldoqlar bilan bezanadi

Qora qargʻalar uchib ketadi

Muzlar erib, suvlar koʻpayadi

Mamoqaldiroqlar gumburlab, chaqmoq chaqadi

Qushlar ham bahorni sevib sayrashadi Osmonda qora bulutlar suzadi Oq bulutlar ham boʻladi.

Tarmoqlash bahor faslining koʻrinishini eslatadigan shaklda tuziladi.

Asar bilan tanishtirilgach, topshiriq asosida lugʻat ustida ishlashni quyidagicha uyushtirish mumkin: Asarni ichingizda oʻqing. Oʻzingizga ma’nosi notanish soʻzlarni belgilang.

Nasim — shabada, shamol		chechaklar — gullar
Firdavs — bogʻ, jannat bogʻi		ifor — yoqimli hid
Chin — Xitoy                   Mushk-anbar — xushboʻy hid Navo — kuy Sabo yeli — shamol nafasi		Musaffo — toza, pokiza

Asar oʻqib boʻlingach, ma’nosi tushunarsiz soʻzlarning eng muhimlariga izoh berilgach, badiiy vositalar ustida ishlash orqali oʻquvchilar lugʻati boyitiladi. 

Nasriy asarlar oʻrganilayotganda ham lugʻat ishlari tashkil etiladi. Masalan, 

Matn topshiriqlar asosida oʻqitilganda ham lugʻat ustida ishlanadi. «Bahor ta’rifida» matnini oʻqing. Undan koʻchma ma’noda qoʻllangan soʻzlarni toping. (Bahor nafasi, firdavs yeli, oʻz hukmiga, harir yopingʻich, har tomonga yoydi, kaklik kulmoqda, gullar yuz ochib, qah-qah urib kulmoqda kabi).

Shu soʻzlarni o’z ma’nosida kullab gaplar tuzing. Soʻzlarning ma’nosidagi farkni ayting kabi. Yusuf Xos Hojibning “Bahor ta’rifida“ asarining 1-qism yuzasidan quyidagicha savol-javob uyushtirilishi asosida belgi bildiruvchi soʻzlar ustida ishlanadi va ular oʻquvchi nutqiga kiritiladi: yozuvchi bahorni ta’riflashda qaysi soʻzlardan foydalangan?

— nasim, firdavs, oq rang, boʻz yer, alvon rang musaffo, yashil toʻn, oq, sariq, koʻk, qizil rangli harir yaproqchalar, yashil parda, xitoy karvoni, chechaklar, ifor. (Shu soʻzlarning ma’nosi soʻrab oʻtiladi).

2-qism yuzasidan: yozuvchi qaysi qushlarni va parrandalarni tilga oladi?

— gʻoz, oʻrdak, oqqush, qil quyruq, turka, kaklik, qora qargʻa, bulbul.

— Shu qush va parrandalarni rasmlar ichidan koʻrsating. 3-qism yuzasidan. yozuvchi qaysi hayvonlarning nomini tilga olgan? (Bugʻu, jayron).

Tanlab oʻqish. Topshiriqlar. — Bahor faslida daraxtlarning harakatga kelishi tasvirlangan oʻrinni topib oʻqing.

— Kaklik tasviri berilgan qismni topib oʻqing.

— Qora qargʻaning ovozi nimaga oʻxshatiladi? Shu misralarni topib oʻqing.

Yozuvchi yerni oʻtlar bilan qoplanishini nimaga oʻxshatadi? Shu qismni topib oʻqing.

— Turnalarning uchishi nimaga oʻxshatilgan? Shu oʻrinni topib oʻqing.

— Asardan jonsiz narsa jonlashtirilgan oʻrinni topib oʻqing. (Gullar yuz ochib, qahqaha urib kulmoqda).

— Zerikarli qishni bahor qanday haydadi? (Bahor nafasi bilan haydadi).

— Daraxtlarning barg yoyishi nimaga oʻxshatilgan? Matndan topib oʻqing (... daraxtlar yana yashil toʻn kiydi).

Oʻqituvchi: demak, yozuvchi Yusuf Xos Hojib bahorni ta’riflashda juda koʻp rang bildiruvchi soʻzlardan, oʻxshatishlardan, jonlantirishlardan foydalangan.

Ijtimoiy - tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz oʻtmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulugʻ siymolar amalga oshirgan ishlar, tarixiy sanalar toʻgʻrisida bilim beradi. Oʻqish darsliklaridagi oʻtmish haqidagi nasriy asarlarni o’rganishda oʻquvchilar lugʻatiga buyuk allomalar nomi kiradi. Masalan, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur.

Oʻqish darslarida uyushtiriladigan deyarli barcha ishlar jarayonida oʻquvchilar nutqi leksik birliklar bilan boyib boradi.

Foydalanilgan adabiyotlar

4.                       Boqiyeva H. Intergratsiyalashgan ta’lim asosida oʻquvchilar nutqini oʻstirish. Pedagogik ta’lim. 2010, 4-soni. -5 b.

5.                       Matchonov S.va b. Boshlangʻich sinf oʻqish darslarida ilgʻor pedagogik texnologiyalardan foydalanish. –T.: “Yangiyoʻl poligraf servis”. 2008. -118 b.

6.                       Matchonov S. va b. 4- sinfda oʻqish darslari.-T.: ”Yangiyoʻl poligraf servis”, 2020. -160 b.

 

BOSHLANGʻICH SINF TABIATSHUNOSLIK DARSLARIDA INDIVIDUAL VA TOʻGARAK

ISHLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI

F. M.Xalilova 

BuxDU o’qituvchisi N. M.Jalilova 

BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Maqolada maktab oʻquvchilari ta’lim-tarbiya sifatini yaxshilash uchun oʻqituvchi va tarbiyachilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tashkil etish va ularning turlari haqida fikr yuritilgan.

Tayanch tushunchalar: ta’limiy va tarbiyaviy, sinfdan tashqari, maktab, bolalar, oʻquvchilar, ekskursiyalar, toʻgarak.

Аннотация. В статье рассматриваются организация и виды внеклассной деятельности учителей и воспитателей для повышения качества обучения школьников.

Ключевые словa: учебно-педагогические, внешкольные, школьные, детские, школьные, экскурсионные, клубы

Abstract. The article examines the organization and types of extracurricular activities of teachers and educators to improve the quality of teaching students.

Keywords: educational and pedagogical, out-of-school, school, children, school, excursion, clubs.

 

Oʻrta umumta’lim maktab oʻquvchilari ta’lim-tarbiya sifatini yaxshilash uchun oʻqituvchi va tarbiyachilar sinfdan va maktabdan tashqari ishlar imkoniyatidan keng ravishda foydalanadi.

Sinfdan tashqari ishlarga turli anjumanlar, kechalar, oʻtkir zehnlilar musabaqasi, ekskursiyalar oʻtkazish, kinoteatrlarga borish, zavod va fabrikalarga ekskursiya tashkil etish, devoriy gazetalar chiqarish va boshqalar kiradi.

Sinfdan tashqari ishlar ikki turga boʻlinadi: ta’limiy va tarbiyaviy. Sinfdan tashqari ta’lim ishlariga maktabda ma’lum fan yuzasidan tashkil etiladigan ishlar: toʻgaraklar, olimpiadalar va kechalar kiradi. Biz ushbu malakaviy ishimiz mavzusi muammosi yuzasidan sinfdan tashqari tashkil etiladigan ishlarga koʻproq toʻxtalamiz.

Sinfdan tashqari ishlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, ular maktab bilan hayot aloqasini mustahkamlaydi. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish san’atkorlar, ishchilar, olimlar, dehqonlar hayoti bilan yaqindan tanishish imkonini beradi. Oʻquvchilar turli sohada ishlayotgan kishilar bilan tanishib, ular kabi vatanga, xalqqa xizmat qilish istagi paydo boʻladi.

Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar ixtiyoriy harakterga ega. Bolalar bunday ishlarga oʻz xohishlari bilan ishtirok etadilar. Bir kishi bir necha tadbirlarda ham qatnashishi mumkin. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda oʻquvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish togʻri emas. Ular oʻz xohishlari va qobiliyatlari asosida chora tadbirda ishtirok etishlari mumkin. Tabiatshunoslik boʻyicha sinfdan tashqari ishlarning ahamiyati va uning ijtimoiy foydali yoʻnalishi. Darslardan tashqari maktabda bolalar bilan darsdan tashqari vaqtlarda har xil mashgʻulotlar: ekskursiyalar toʻgarak ishlari, ertaliklar, sinfdan tashqari oʻqishlar, qiziqishlar boʻyicha klublar va boshqa ishlar oʻtkaziladi. Bu ishlar oʻquvchilarning oʻqituvchi rahbarligida ularning bilishga qiziqishlarini uygʻotish va shuningdek, maktab dasturini kengaytirish hamda toʻldirish maqsadida amalga oshiriladigan chetdagi koʻpchilik faoliyat shakli boʻlgan sinfdan tashqari ishlar nomini oladi.

Tabiatshunoslik boʻyicha sinfdan tashqari ishlar darslarda olingan bilimlarni kengaytirish, chuqurlashtirish va aniqlashtirish, tabiatni oʻrganishga qiziqish uygʻotish, oʻquvchilar faolligi va mustaqilligini rivojlantirish, bu vaqtni tashkillashtirish imkoniyatini beradi. Sinfdan tashqari tabiatshunoslik ishlari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, chunki oʻquvchilarning xulq-atvoriga ta‘sir koʻrsatadi. Ular moddiy dunyoga qarashni va mehnat madaniyatini shakllantiradi, bilishga qiziqishni va mustaqil kuzatish koʻnikmalarini rivojlantiradi, jamoatchilik hissini va tabiatga muhabbatni tarbiyalaydi. Tabiatshunoslik boʻyicha yoʻlga qoʻyilgan sinfdan tashqari ishlar oʻquvchi shaxsini har tomonlama rivojlantirish vositalaridan biridir.

Uzoq muddatli tajribalar qoʻyish, gerbariy va kollektsiyalar uchun material yigʻish, model, maket va boshqa koʻrgazmali qurollar tayyorlash, jonli tabiat burchagi va oʻquv-tajriba maydonchasidagi ishlar kabi sinfdan tashqari, ishlarning shakllari tabiatni oʻrganishni hayot bilan bogʻlash va oʻquvchilarni mehnatga tayyorgarlik uchun ahamiyatli boʻlgan amaliy uquv va koʻnikmalar bilan qurollantirish imkoniyatini beradi.

Bolalarning kuzatishlari va oʻqituvchining tushuntirishlari bilan olib boriladigan qishloq xoʻjaligi boʻyicha amaliy ishlari tabiatni boshqarish, uni inson manfaati uchun oʻzgartirish toʻgʻrisidagi ta’limot asoslarini tushunib olishlariga yordam beradi. Bolalarning ijtimoiy-foydali faoliyatlari ularni mehnatga oʻrgatadi va vatanparvarlik tarbiyasiga koʻmaklashadi. Sinfdan tashqari mashgʻulotlarning barcha turlari bir-biriga bogʻliq boʻlishi, biri ikkinchisini toʻldirishi kerak. Oʻsimlik va hayvonlar bilan ishlashga darslarda vujudga kelgan qiziqish sinfdan tashqari mashgʻulotlarda rivojlanishi mumkin, ayniqsa tabiatshunoslik bilan qiziqqan oʻquvchilar esa yosh tabiatshunoslar toʻgaragiga birlashtirilishi mumkin. Oʻquvchilarda tabiiy obyektlarni kolleksiyalashtirishga moyillikni, hayvonlarga muhabbatni payqagan oʻqituvchi ularning qiziqishlariga qarab mashgʻulotlar topishi, tabiat toʻgʻrisidagi fanni chuqurroq oʻrganish istagini rivojlantirish zarur.

Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni. Tabiatshunoslik boʻyicha sinfdan tashqari ishlarga tabiatni oʻrganish va muhofaza qilish, oʻsimliklarni oʻstirish, hayvonlarni parvarish qilish bilan bogʻliq boʻlgan xilma-xil mashgʻulotlar kiradi. Bu mashgʻulotlar darslarni takrorlamasligi va faqat darslarda olingan bilimlarga asoslanishi kerak. Bolalar e‘tiborini tabiat, shuningdek maktab jonli burchagi va oʻquv-tajriba maydonchasidagi kuzatishlarga qaratmoq; koʻcha va maktabni koʻkalamzorlashtirish boʻyicha, qushlarni muhofaza qilish va qishloq xoʻjaligi zararkunandalariga qarshi kurash boʻyicha ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil qilmoq lozim. Tabiatdagi amaliy ishlar kuzatishlar va tegishli kitoblar oʻqish bilan birga olib borilishi kerak.

Sinfdan tashqari ishning jadal borishi uchun uni tashkil etish shakllarini puxta oʻylab chiqish zarur. Sinfdan tashqari ishlarni uch guruhga boʻlish mumkin.

Birinchi guruhga koʻplab oʻquvchilarni qamrab oluvchi ommaviy ishlar, tadbirlar, ikkinchi guruhga - guruh doirasida olib boriladigan toʻgarak ishlari va uchinchi guruhga tabiatni oʻrganishga qiziqqan yakka tartibdagi oʻquvchilar bilan olib boriladigan ishlar kiradi.

Ommaviy mashgʻulotlar kinofilmlarni namoyish qilishni, tabiatga ekskursiya oʻtkazishni, ertaliklar, oʻquvchilar ishlarining koʻrgazmasini tashkil qilishni, shuningdek kompaniyalar (hosil kuni, bogʻ haftaligini, daraxtlar oʻtkazish haftaligi, qushlar kuni va boshqalar) oʻtkazishni nazarda tutadi.

Guruh mashgʻulotlarga yosh geografiyachilar, yosh tabiatshunoslar, klub ishlari kiradi. Yakka tartibdagi mashgʻulotlarga devoriy gazetalar, albomlar chiqarishni; jonli tabiat burchagi va maktab oldi oʻquv-tajriba uchastkasidagi, tabiatdagi ishlarni; darsdan tashqari oʻqish va axborot burchagi uchun tabiatshunoslik mazmunidagi materiallar tanlashning tabiat toʻgʻrisidagi “Yosh tabiatshunos” jurnallariga, bolalar ilmiy-ommabop kitoblariga e’tibor berishni oʻz ichiga oladi.

Sinfdan tashqari ishlarning barcha turlari bir-birlarini toʻldirishi va takomillashtirishi lozim. Individual topshiriq yoki oʻqituvchining tavsiyasini bajarishda muayyan qiziqish uygʻonishi mumkin. Bir necha oʻquvchilardagi oʻxshash qiziqishlarni aniqlab, oʻqituvchi ularni toʻgarak yoki klubga birlashtiradi. Bunday birlashmalar ommaviy sinfdan tashqari tadbirlarning tashkiliy markazi boʻlib qolishi mumkin, ularni muvaffaqiyatli oʻtishi uchun turli tayyorgarlik ishlari va koʻp sonli ishtirokchilar kerak.

Sinfdan tashqari ishlar tashkiliy shakli, mazmuni, oʻtkazish metodlari jihatidan xilma-xil boʻlishi kerak. Uning mazmuni qandaydir doimiy boʻlmaydi. U oʻquvchilar tarkibi, yoshi, qiziqishi va ehtiyojiga, maktabning tabiiy oʻrami, yil fasli, xona va jihozlarga bogʻliq. Boshlangʻich sinf oʻqituvchilari foydalanishi mumkin boʻlgan ishlarning taxminiy roʻyxati quyidagicha:

❖   tabiatda kuzatishlar, tabiiy hodisalarning sabablarini aniqlash;

❖   oʻlkashunoslik muzeyiga (tabiat muzeyiga), qazilma boyliklar olinadigan joylarga, dala va fermalarga toʻplangan materiallarni rasmiylashtirish bilan ekskursiyalar;

❖   tabiiy material toʻplash va rasmiylashtirish, kollektsiya, gerbariy, maket, model tuzish;

❖   maktabning atrof tabiat xaritasi va unga yondoshgan joyning planini tuzish;

❖   ilmiy-ommabop tabiatshunoslik adabiyotni, “Gʻuncha”, “Yosh tabiatshunos” jurnallari hamda “Turkiston” gazetasidagi maqolalarni jamoa boʻlib oʻqish;

❖   jonli tabiat burchagi tashkil qilish, oʻsimlik va hayvonlarni kuzatish va ular ustida tajribalar oʻtkazish, shuningdek maktab oldi maydonchasida tajriba va kuzatishlar olib borish;

❖   tabiatshunoslik mazmunidagi kinofilm, diafilm, diapozitivlarni koʻrish;

❖   xalq xoʻjaligi yutuqlari koʻrgazmalari bilan tanishish;

❖   ommaviy tadbirlarda (bayram, ertalik va h. k.) qatnashish;

❖   tabiatni muhofaza qilish, odam hayotida oʻsimlik va hayvonlarning foydasi va ahamiyati toʻgʻrisida suhbatlar;

❖   tabiatshunoslik mazmunidagi bolalar ilmiy-ommabop adabiyotiga obzor;

❖   tabiat muhofazasiga qaratilgan ijtimoiy-foydali ishlar, koʻkalamzorlarni muhofazaqilish, daraxt va butalar oʻtkazish hamda ularni parvarish qilish, va madaniy oʻsimliklarning urugʻ va mevalarini yigʻish, begona oʻtlar, dala, poliz, bogʻ, oʻrmon zararkunandalarga qarshi kurash, foydali hayvonlarni muhofaza qilish;

❖   tabiatshunoslik xonasini oʻlkashunoslik burchagini, koʻrgazmalarni, tabiat burchagini jihozlash;

❖   tabiiy materialdan oddiy koʻrgazmali qurollar tayyorlash, oʻquvchilar ishlarining

koʻrgazmasini tashkil qilish;

❖   devoriy gazeta va albomlar uchun material yigʻish; ❖ devoriy gazeta, “Buni bilish qiziqarli”, “Eng, eng...”, “Tabiat haqida oʻqi”, “Tabiatni kuzatishlarimiz” va shu kabi axborot varaqalarini chiqarish;

❖   yangiliklar burchagi hamda sinfdan tashqari oʻqish mavzulari boʻyicha qoʻshimcha oʻqish uchun adabiyot yigʻish.

Sinfdan tashqari tabiatshunoslik ishlarining metod va uslublarini oʻqituvchi oldindan rejalashtiradi, oʻquvchilar faoliyatining xilma-xil turlariga jalb qiladi. Sinfdan tashqari ishlarning muvaffaqiyati koʻp jihatdan har bir mashgʻulot uchun materialni toʻgʻri tanlanishiga, uni oʻtkazishning tuzilish rejasi va metodikasiga, shuningdek moʻljallangan tadbirlarda oʻquvchilarning faol qatnashishlariga bogʻliqdir. Foydalanilgan adabiyotlar

1.   Fozilov J., Sultonov V., Saidov H. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi. // oʻquvchi ma’naviyatini shakllantirish.–T.: “Ma’rifat-madadkor”, 2000-y. 101-135 b.

2.   Fozilov J., Sultonov V., Saidov H. Maktabdan tashqari ta’limga qoʻyiladigan davlat talablari.

//oʻquvchi ma’naviyatini shakllantirish. -T.: “Ma’rifat-madadkor”, 2000. 135-149 b.

3.   Сайфуллаев Г.М. Внеклассная работа по природоведению. –Бухара, 2020г с 47

4.   Сайфуллаев Г. М., Алимова Л. Х., Ходиев Б. О. У. ФОРМИРОВАНИЕ И РАЗВИТИЕ

ИХТИОФАУНЫ ВОДОЕМОВ НИЗОВЬЕВ Р. ЗАРАФШАН //Вестник науки и образования. –

2020. – №. 12-3 (90).

5.                     Сайфуллаев Г. М. Биология и хозяйственное значение промысловых хищных видов рыб, проникших из реки Амударьи в водоемы низовья бассейна реки Зарафшан. – 1995.

6.                     Sayfullaev G., Alimova L., Ollokova U. Formation of environmental knowledge in pupils of second class in the lessons the world around us //Bridge to science: research works. – 2019. – С. 206-208.

 

BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA MATEMATIK TAFAKKUR VA MATEMATIK

QOBILIYATLARNI RIVOJLANTIRISH METODIKASI

Sh.Y. Yusufzoda, BuxDU oʻqituvchisi  S.Sh.Ortiqova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada matematik tafakkur va matematik qobiliyatlar haqida ilmiy fikrlar ilgari surilgan va matematik qobiliyatni tashkil etuvchi asosiy tarkibiy qismlar sanab oʻtilgan. Kalit soʻzlar: tafakkur, mantiq, mulohaza, fikrlash, analiz, umumlashtirish. 

Аннотация: В этой статье были повышены научные взгляды на математическое мышление и математические способности, а основные компоненты перечислены и составляют математические навыки.

Ключевые слова: созерцание, логика, комментарий, анализ, анализ, обобщений.

Annotation: In this article, scientific views on mathematical thinking and mathematical abilities have been raised and the main components are listed and constituting mathematical skills. Keywords: contemplation, logic, comment, analysis, analyze, generalize.  

 

Matematikaning mantiqiy tafakkur rivojlanishi uchun qanday ahamiyatga ega ekanligi qadim zamonlardanoq ma’lum edi. Tafakkurning matematik usuli haqida, har qanday ixtisosdagi mutaxasislarning uni bilishi kerakligi haqida gapirar ekanmiz, bunda mantiqiy tafakkurning yuqori sifatlari: aniqlik, qisqalik, tartiblanganlik, hatto kichkina boʻlsa ham soxtalikka yoʻl qoʻymaslik, toʻla dalil keltirish va hokozalar tushuniladi. Koʻp kishilar bu qobiliyatlarning koʻpchiligi til, adabiyot, tarixni oʻrganish orqali ham rivojlanadi deyishlari mumkin. Albatta, har bir fan oʻquvchilarni aqliy kuchini rivojlantirishi kerak. Lekin mantiqiy tafakkurni shakllanishida matematika soʻzsiz birinchi darajali ahamiyatga egadir, chunki u soxta da’volar bilan uzviy kelisha olmaydi, soxta fikrlarni haqiqatga oʻxshatib koʻrsatishdan koʻra uni rad qilishni afzal koʻradigan noyob fanlardan biridir. Ana shuning uchun ham matematika oʻqituvchisining jamiyat oldidagi mas’uliyati juda kattadir: axir tafakkur usuli koʻp jihatdan oʻqitish usuliga bogʻliqdir.

Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur boʻlganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq boʻlganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson oʻz atrofidagi olamda boʻlgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ong jarayoni tariqasida sodir boʻladi.

 Matematik tafakkurni egallashning muhimligi haqida ota-onalar va oʻquvchilar bilan suhbat oʻtkazganda koʻpincha: - “Matematikaga qobiliyat yoʻq” degan javobni eshitasiz. Matematik qobiliyat nima ? Uni rivojlantirish mumkinmi ? 

Akademik A.N.Kolmogorov quyidagi matematik qobiliyatlarni ajratib koʻrsatadi. 

1.  Hisoblash qobiliyati - bu murakkab algebraik shakl almashtira bilish bilan xarakterlanadi.

2.  Mantiqiy tafakkur qobiliyati – izchil, toʻgʻri qismlarga ajratilgan mantiqiy mulohaza san’ati. 

3.  Fazoviy tasavvur yoki geometrik intuitsiya.

Matematik qobiliyatning turli tomonlari, turli kombinatsiyalarda uchrashi mumkin, bunda xatto ulardan yolgʻiz bittasining rivojlanishi ham ba’zan ajoyib natijalarga va kashfiyotlarga olib kelishi mumkin. Shuni ham aytish mumkinki, matematikaning turli tadbiqlari ham bu qobiliyatlarning bir xilda rivojlanishini talab qilmaydi: bir sohada hisoblash uchun yaxshi algoritmni topish muhimroq boʻlsa, boshqa sohalar uchun mantiqiy fikrlash muhimroqdir. Shu sababli oʻqituvchi oʻquvchilarning turli matematik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun keng yoʻl ochib berishi kerak. Matematik qobiliyatlar murakkab tarkibiy qismlardan iborat. V.A.Krutetskiy matematik qobiliyatlarni tuzulishida quyidagi asosiy tarkibiy qismlarni sanab oʻtadi :

1.             Matematik materiallarni formallashtirib idrok qilish, ya’ni masalada uning matematik formasini tezgina sezib ola bilish..

2.             Matematik obyektlarni, nisbatlarni va amallarni tez va keng ravishda umumlashtirish.

3.Amallar sistemasini ixchamlash, ya’ni mulohazani ba’zi oraliq zvenolarini oʻz-oʻzidan ma’lum faraz qilib tashlab ketish.

4.    Toʻgʻri fikrlashdan teskarisini fikrlashga tez oʻta bilish imkoniyati.

5.    Matematik masalalarni yechishda fikrlash jarayonining uygʻunligi.

6.    Aqliy zoʻriqishlarni oʻziga xos tejashga intilish –matematik masalalarni, aniq, ratsional ravishda intilish.

7.    Matematik xotira; Masalan, mantiqiy fikrlash qobiliyati koʻp komponentlarni oʻz ichiga oladi:

bular analiz qilish, umumlashtirish, abstraklash va shunga oʻxshash qobiliyatlardan iborat.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.     Vigotskiy L.S. Tafakkur va nutq. - M.: “Ta'lim”, 2010-yil.

2.     Efanova Z.A. Tafakkurni rivojlantirish. - Volgograd: “Korifey”, 2010-yil.

3.     Beloshistaya A.V, Boshlangʻich sinflarda mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun topshiriqlar /A.V. Beloshistaya, V.V. Levitlar. - Moskva: “Bustard”, 2008.- 65 p.

4.     Berkov V.F. Mantiq: vazifalar, mashqlar, seminar / V.F. Berkov. - Minsk: “TetraSystems”, 1998.- p. 5-6.

5.     Melnikova T.V. Matematika. Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish / T.V. Melnikov. - Volgograd:

“Oʻqituvchi”, 2009. - 131 p.

 

SINFDAN TASHQARI OʻQISH DARSLARIDA OʻQUVCHILARNING MUSTAQIL OʻQISH

KOʻNIKMALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI

N.B.Adizova, BuxDU katta oʻqituvchisi(PhD)

S.Farmonova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Usbu maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining mustaqil oʻqish koʻnikmalarini shakllantirishda sinfdan tashqari oʻqish darslari samaradorligini ta'minlovchi intеrfaol mеtodlardan foydalanish, oʻqitishning noan'anaviy usullarini qoʻllash juda muhimligi ta’kidlab oʻtilgan.

Kalit soʻzlar: dars, bilim, koʻnikma, malaka, mustaqil oʻqish koʻnikmalari, sinfdan tashqari oʻqish, interfaol usullar.

Аннотация. В статье подчеркивается важность использования интерактивных методов, использования нетрадиционных методов обучения, обеспечивающих эффективность внеклассных занятий по чтению в формировании навыков самостоятельного чтения у младших школьников.

Ключевые слова: урок, знания, умения, компетенции, навыки самостоятельного чтения, внеклассное чтение, интерактивные методы.

Resume: The article emphasizes the importance of using interactive methods, the use of nontraditional teaching methods that ensure the effectiveness of extracurricular reading lessons in the formation of independent reading skills in younger students.

Key words: lesson, knowledge, skills, competencies, independent reading skills, extracurricular reading, interactive methods.

 

Boshlangʻich ta'limda sinfdan tashqari oʻqish darslari samaradorligini ta'minlovchi intеrfaol mеtodlardan foydalanish, oʻqitishning noan'anaviy usullarini qoʻllash juda muhimdir. Jumladan, sinfdan tashqari oʻqish darslarida uyushtiriladigan oʻyinlar koʻngilochar mashgʻulot boʻlmasdan, ta'limiy xaraktеrga ega boʻlishi, oʻrganilayotgan asar mavzuni oʻzlashtirishga, asar yuzasidan ta'limiy va tarbiyaviy xulosa chiqarishga qaratilishi lozim. Intеrfaol usullardan oʻrinli, oʻquvchilarning qobiliyatlarini hisobga olgan holda foydalanish lozim. Rixsixon Ubayxoʻjayеva “Ilgʻor pеdagogik tеxnologiyaning juda koʻp usullari mavjud boʻlib, boshlangʻich sinf ona tili darslarida ular sеminar darslar, konfеrеntsiya darslari, ”Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Sinkvеyn”, “BBB”(Bilar edim, bilishni xohlayman, bilib oldim), “Dеbatlar”, “Tanqidiy tafakkur” va boshqalarni koʻrsatadi. Bu usullardan oʻquvchining yoshi, psixologik xususiyati, bilim darajasiga qarab foydalanilsa, juda yuqori natija va samara beradi.

Maktablarda qoʻyilayotgan eng muhim talablardan biri shaxsning ijodiy sifatlarini rivojlantirishdir. Shuning uchun oʻqitish jarayoni samarali usullar asosida tashkild etish bilimlarni mustahkam egallashga, ta'lim jarayonidagi qiyinchiliklarni yеngishga oʻrgatadi, bilim olishga qiziqishni kuchaytiradi. Lеkin oʻquvchilarda bilishga qiziqishni uygʻotish uchun ular ma'lum darajada boshlangʻich bilimga ega boʻlishi lozim. Bu bilimlar zahirasini suhbat usulida yaratish mumkin.

Noan’anaviy shaklda tashkil etilayotgan sinfdan tashqari oʻqish darslari oʻquvchilarning jamoa boʻlib kichik guruhlarda faoliyat koʻrsatishi koʻnikmalarini shakllantiradi, mustaqil fikr yuritish, fikrni erkin ifodalash, boshqalar fikrini tinglash, mulohaza yuritish, ulardan eng muhimlarini ajrata olish, oʻz fikrini ilgari surish, uni dalillash, fikrlarni umumlashtirish va xulosalashga oʻrgatadi. Interfaol metodlar oʻquvchilarda oʻquv materialini oʻrganishga qiziqish uygʻotish bilan birga, unda ehtiyojni ham yuzaga keltiradi. Ta’lim samaradorligini oshirishning omili sifatida e’tirof etilayotgan interfaol metodlarni boshlangʻich sinflarda sinfdan tashqari oʻqish darslariga ham tadbiq etish orqali oʻquvchilarning oʻzlashtirish darajasi koʻtariladi. 

Sinfdan tashqari oʻqish darslarini tashkil etishda “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Kichik guruhlarda ishlash”, “6x6x6”, “Lahzada aql charxi”, “Qarorlar mojarosi” (qaror qabul qilish texnalogiyasi) kabi interfaol usullardan va ta’limiy oʻyinlaridan foydalanish oʻquvchilarni mustaqil fikrlashga, fikrini jamoa bilan maslahatlashishga oʻrgatdi, muammolarni hal qilishda ishtirok etish maylini yuzaga keltirdi. 

Sinfdan tashqari oʻqish darslarida oʻrganiladigan turli mavzulardagi asarlarni oʻrganishda muammoli vaziyatlar yaratish oʻquvchilarda oʻquv faoliyatini aktivlashtirdi.

4-sinfda “Fasllar koʻrki” mavzuni oʻrganishda interfaol usul “Klaster”dan foydalaniladi.

Oʻquvchilar oʻqigan asarlari: Rauf Tolibning “Gullar va shamol” ertagi, Abduraxmon Akbarning “ Osmonning koʻzi”, N.Ostonovning “Bahor”, T.Adashboevning “Navroʻz”, “Boychechak”, Z. Diyorning “Binafsha” she’ri asosida “Bahor” mavzusida klaster hosil qiladilar. Bu quyidagi koʻrinishda boʻladi.

Oʻquvchilar “Klaster”da yozgan soʻzlarini oʻqigan asarlari yoki yodlagan she’rlaridan misollar keltirib izohlaydilar. 3-sinfda “Hayvonot dunyosi” mavzusini oʻrganishda “Aqliy hujum” metodidan foydalaniladi. Oʻqituvchi hayvonot dunyosi haqida nimalarni bilishlarini oʻquvchilardan soʻraydi. Oʻquvchilar Anvar Obidjon, Tursunboy Adashboyevning she’rlari asosida quyidagi fikrlarni aytadilar:

- hayvonlar juda koʻp;

-yovvoyi hayvonlar bor, uy hayvonlari bor;

-hayvonlarning go’shtidan, yungidan foydalanamiz; - hayvonlardan ish quroli sifatida foydalaniladi;  - ba’zi hayvonlar “Qizil kitob”ga ham kiritilgan;

Sinfdan tashqari oʻqish darslarini tashkil etishda oʻqituvchi va oʻquvchilar faoliyatini oʻrganish, oʻquvchilarning bilimlarni oʻzlashtirish darajasini test sinovlari va yozma ishlari orqali aniqlash, oʻqituvchi faoliyatini anketa soʻrovlari yordamida tahlil qilish asosida sinfdan tashqari oʻqish darslarida hosil qilinadigan koʻnikma va malakalarni oʻquvchilar an’anaviy shaklda tashkil etilayotgan dars mashgʻulotlarida oʻzlashtira olmaydi. Bundan tashqari, boshlangʻich sinf sinfdan tashqari oʻqish dasturida oʻtmishni oʻrganish, Vatan va tabiat mavzulari, shoir va yozuvchilar ijodini oʻrganish sinfdan sinfga oʻtgan sari murakkablashib boradi. Uning oʻrganishdagi qiyinchiliklar oʻz-oʻzidan samarali metodik yondashuvni taqazo etadi.

Sinfdan tashqari oʻqish darslarida oʻzbek bolalar yozuvchilari asarlarini mustaqil oʻqishlarini tashkil etishda ilgʻor usullardan foydalanish bolalarda ularning ijodiga qiziqish uygʻotadi va bola mustaqil ravishda ularning boshqa asarlarini topib oʻqiydi. Masalan, Tursunboy Adashboyev ijodini sinfdan tashqari oʻqish darslarida oʻrganish oʻquvchilarda uning ijodiga katta qiziqish uygʻotadi. Tursunboy Adashboyevning “Qish” she’rining hajmi unchalik katta emas. Lekin u qishda hayvonlar hayotida roʻy beradigan oʻzgarishlarni bilib olishga yaqindan yordam beradi. Bu she’rni oʻqishdan oldin ham oʻquvchilar bilan savol-javoblar oʻtkaziladi. Oʻquvchilar diqqati hayvonlarning qishdagi hayotiga qaratiladi. Masalan, qishda yovvoyi quyonlarning rangi oʻzgarib, qorda oʻzini dushmandan himoya qiladigan oq rangga kirishi, ayiqning oʻsiq yunglari sovuqda yashashga qoʻl kelishi toʻgʻrisida tushuncha beriladi. She’r matni bilan tanishishdan oldin xattaxtaga “ayoz”, “quyruq”, “soʻqmoq”, “piyma”, “poʻstin” “pahmoq” soʻzlari yozilib, ma’nosi izohlanadi. She’rni navbat bilan oʻquvchilarga toʻrt-besh marta oʻqitilganidan keyin uning mazmuni yuzasidan savol-javob oʻtkaziladi. She’rning toʻla mazmuni uch-toʻrt oʻquvchilarga gapirtiriladi, ularning fikr-mulohazalari toʻldiriladi. Mazkur mavzuni oʻrganish jarayonida maktab atrofiga sayohat uyushtirish ham mumkin. Qishda qor bosgan dalalarni, tomlarni, daraxtlarni, odamlarning va qushlarning qishdagi hayotini kuzatish oʻquvchilarning mustaqil fikrlashi va nutqining ifodali, sermazmun boʻlishi uchun boy material beradi.

Sinfdan tashqari oʻqish darslarida badiiy matnning lisoniy tahliliga ham e’tiborni kuchaytirish lozim. Oʻqish dasturining oʻquvchilar bilimiga qoʻyiladigan talablarida ularning ayrim tasvir vositalari va badiiy til elementlarini bilishlari zarurligi qayd etilgan boʻlsa, oʻquvchilarning koʻnikma va malakalariga bogʻliq talablarida “tilning ifoda vositalarini oʻrinli qoʻllay olish va ularning uslubiy imkoniyatlaridan foydalana olishlariga e’tibor qaratilgan. 

Sinfdan tashqari oʻquvchilar mustaqil oʻqigan asarlarni hisobga olib borishga katta e’tibor qaratiladi. 1-2-sinfda oʻquvchilar kundalik daftarlariga mustaqil oʻqigan asarlari nomi va muallifini yozib boradilar. 3-4-sinfda oʻquvchilar oʻqigan asarlarini hisobga olib boruvchi, oʻz munosabatlarini qisqa qilib yozib qoʻyuvchi maxsus daftar tutadilar. Yil oxirida ota-onalar yigʻinida, maktab pedagoglari kengashida mustaqil kitobxonlik darajasi yuksak oʻquvchilar ragʻatlantirib boriladi. Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining kitobxonlik saviyasi targʻib qilinayotgan asarlar, yozuvchilar ijodi, oʻqilgan asar yuzasida uyushtirilgan bahz-munozaralar sifatiga bogʻliq boʻladi. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.             Jalilova M., Ne’matova G. Takrorlash mashgʻulotlarini “Topqirlar bellashuvi“ tarzida oʻtkazish. Til va adabiyot ta’limi, 1994. 2-3-soni. 36-37- bet.

2.             Matjon S. Maktabda adabiyotdan mustakishl ishlar. - T.: “Oʻqituvchi”, 1996.-145

3.Yusupova Sh. Hozirgi oʻzbek adabiy tili darslarida oʻquvchilar tafakkurini oʻstirishning falsafiy asoslari. - T.: “Fan”, 2004. 164 b. \

4.             Sariyev Sh. Boshlangʻich sinf oʻqish darslarida matn ustida ishlash orqali nutq oʻstirish. –T.: “Yurist-mediya markaz”, 2010.

5.             Ibrohimova Zamira. Gulgina. Kichintoylar uchun badiiy adabiyot majmuasi. 1-2-jild. –T.:

“Yangi nashr” nashriyoti, 2010.

 

РАЗВИТИЕ ТОЛЕРАНТНОСТИ НА ОСНОВЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ ТРАДИЦИЙ  

М. М. Юлдашева преподаватель БухГУ

 

Аннотация. В статье рассматривается развитие толерантности у студентов медицинского направления на основе национальных традиций, раскрываются основные подходы воспитания молодежи в духе толерантности, гуманности, формирование у обучающихся высокой духовности, культуры и творческого мышления, привитию молодежи стремления к знаниям, потребности в самосовершенствовании сегодня как никогда важно.

Ключевые слова: толерантность, нация, достоинство, традиция, образование, межнациональное согласие, национальные традиции, высокая духовность.

Annotatsiya. Bagʻrikenglik, insoniyat ta'limotining asosiy yondashuvlarini, ma'naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirishning asosiy yondashuvlarini ochib beradi. Bilim istagidagi yoshlar muhim ahamiyatga ega.

Kalit soʻzlar: bagʻrikenglik, millat, qadr-qimmat, urf-odatlar, ta'lim, millatlararo rozilik, milliy an'analar, yuqori ma'naviyat.

Abstract: The article discusses the development of tolerance in medical students on the basis of national traditions, reveals the main approaches to educating young people in the spirit of tolerance, humanity, developing high spirituality, culture and creative thinking among students, instilling a desire for knowledge in young people, and the need for self-improvement today as never before important.

Keywords: tolerance, nation, dignity, tradition, education, interethnic harmony, national

traditions, high spirituality

 

Одним из таких эффективных учений является развитие толерантности на основе национальных традиций. Республика Узбекистан, признанная во всем мире как свободное демократическое государство, мудро и творчески использует общечеловеческие и светские идеи, направленные на образование ислама, единство Корана, уважение к другим религиям, толерантности, честного и чистого проживания, бескорыстного, справедливого, сочувствия, прощения, солидарности, возвышения интересов Родины, народа, нации над личными интересами. Чем эффективнее мы используем религиозные и светские идеи и учения о нравственности, воспитании, духовности и просвещении, созданные на протяжении веков, тем надежнее будет наша национальная независимость. Следует отметить, что сегодня большинство членов общества не обладают достаточными навыками для оценки различных типов вредоносных информационных атак. Точнее, они не обладают необходимой терпимостью, способностью объективно и мирно обрабатывать события. Это, в свою очередь, усилило политическое и экономическое давление на жизнь стабильных и развивающихся стран в различных регионах. Различные члены общества начинают обмениваться информацией через диалог. В то же время субъекты, которые передают информацию друг другу, могут распространять свои собственные взгляды и перспективы. В большинстве случаев такие взгляды формируют общественное мнение, обладающее собственной властью. Таким образом, здоровое, стабильное и объективное общественное мнение во многом зависит от толерантности членов общества, традиций и убеждений представителей других национальностей. Было бы целесообразно ввести такие концепции на начальных этапах обучения узбекским и русским предметам у студентов-медиков. Каждое развивающееся общество требует от своих членов иметь стабильное, независимое мнение, различать личные взгляды от других, в свою очередь, иметь возможность объективно оценивать мнение других и придерживаться сложившихся вековых традиций. Невозможно построить стабильно развивающееся общество без формирования толерантности у членов общества. В истории много наблюдалось, что столкновение мыслей, взглядов привело к очень тяжелым последствиям в жизни человечества.

Объектом исследования является учебно-воспитательный процесс, направленный на развитие толерантности на основе национальных традиций у студентов медико-педагогического направления.

Предметом исследования являются содержание, форма, методы и методы учебновоспитательного процесса, направленные на развитие толерантности на основе национальных традиций у студентов медико-педагогического направления.

Задачи исследования:

-формирование на основе изучения научно-педагогических, философских, психологических источников по теме толерантности является актуальной педагогической проблемой;

-  изучение и обобщение исторического опыта студентов медико-педагогического направления в области развития толерантности на основе национальных традиций;

-  определяет состояние содержания развития толерантности на основе национальных традиций у студентов медико-педагогического направления;

-  педагогические основы развития толерантности на основе национальных традиций у студентов медико-педагогического направления;

-  разработка научно-методических рекомендаций, направленных на развитие толерантности на основе национальных традиций у студентов медико-педагогического направления и определение уровня их эффективности.

В настоящее время, когда процесс глобализации продолжается, важно уважать общечеловеческие ценности, терпеливо относиться к обычаям, образу жизни, убеждениям нашего народа. Одной из актуальных проблем педагогической науки является создание основ толерантности посредством национальных традиций в сознании студентов медицинского направления этих понятий. В толковом словаре узбекского языка понятие «толерантность» описано в виде «широкого, открытого подхода к вопросу». Идея толерантности означает, что люди с разными убеждениями живут на одной земле, на одной Родине, в качестве единства и солидарности на пути к благородным идеям и намерениям. С древних времен национальные традиции воплощают в себе духовные ценности.

В словарях даётся значение к слову «толерантность»:

1) Толерантность (от лат. tolerantia — терпение, терпеливость, принятие) — социологический термин, обозначающий терпимость к мировоззрению, образу жизни, поведению и обычаям. Толерантность не равносильна безразличию. Она не означает также принятия иного мировоззрения или образа жизни, она заключается в предоставлении другим права жить в соответствии с собственным мировоззрением.

Под толерантностью не подразумевается уступка, снисхождение и потворство. Проявление толерантности также не означает терпимости к социальной несправедливости, отказа от своих убеждений или уступки чужим убеждениям, а также навязывания своих убеждений другим людям.

Проблема толерантности на уровне микросоциологии была исследована Дж. Мидом и Г. Блумером. Для объяснения толерантности они пользовались описанием процессов межличностного взаимодействия и теорией символического интеракционизма. Личности и социальные действия обозначаются символами, в символы вкладывается отношение, позиция и социальная установка. В дальнейшем общающиеся индивиды интерпретируют символы друг друга. Присвоение знаков и символов есть процесс идентификации. При помощи знаков люди и группы людей находят своё место в системе «свой-чужой». Толерантность может существовать только в тех случаях, когда человек пробует посмотреть на ситуацию глазами «другого». Так же толерантность обеспечивается созданием символов, отвечающих общечеловеческим ценностям, таким как: права человека, демократия, мир.

Наиболее частыми векторами исследования толерантности в социологии являются: − Гендерная.

− Расовая и национальная.

− Толерантность по отношению к инвалидам. − Религиозная.

− Сексуально-ориентационная.

− Политическая.

− Образовательная.

− Межклассовая.

Необходимо добиться того, чтобы каждый родитель осознал важность толерантного воспитания своего ребенка в период его дальнейшего развития, что этот период является важным этапом непрерывного образования и воспитания. Важно учитывать это и при преподавании в высших учебных заведениях и развить обучающим студентам нижеследующие навыки, как:

− формирование чувства патриотизма и национальной гордости;

− показать роль семьи в воспитании чувства патриотизма;

− межнациональное согласие общечеловеческих ценностей,

− толерантность, стремление к светским наукам;

− объяснить, что религия не противоречит светской;

− доказать широкий спектр вариантов повышения интеллектуального потенциала личности путём просвещения;

− раскрытие важности в создании философской основы истории и идеологии;

− увеличение информации о правовой культуре является важным фактором здорового мировоззрения.

Если рассматривать аспекты национальной политики государства в условиях глобализации и вопросы воспитания толерантности у молодёжи, важными показателями эффективности являются то, что преподавание в системе образования ведется на языке многих этносов, которые составляет большинство его. Воспитание подрастающего поколения всегда имело важное и актуальное значение.

Распространение всяких угроз наносит урон основам прогессированиягосударства и сесейным ценностям человечества. В проводимых научных реформах системы образования особенное внимание уделяется разработке и внедрениюэффективных организационных педагогических форм и средств духовно-нравственного воспитания учащейся молодежи, основанных на богатых национальных культурно-исторических традициях, обычаях народа и социогуманных ценностях. Обеспечивается приоритет воспитания и разностороннего развития личности. Совершенствуется просветительская работа, охватывающая все население страны с целью уважительного отношения к представителям других национальностей и конфессии, проживающих в Узбекистане.

В формировании толерантности у молодого поколения важное значение имеет религиозное образование. Оно основывается на принципах светского характера государства и его толерантности, т.е. веротерпимое и равноправное отношение ко всем религиям, стремление государства к развитию здорового и конструктивного сотрудничества с религией. В Узбекистане осуществляется последовательная политика по обеспечению свободы совести, возрождению и развитию исламской культуры, изучению и пропаганде богатого научного и культурного наследия предков, воостановлению и благоустройству исламских святынь.

Духовным лидером молодежи является студенчество, имеющее свои психолго-возрастные особенности, характеризуемые эмоциональной незрелостью, открытостью, внушаемостью, самоидентификацией не на основе общечеловеческих ценностей, а под влиянием коллизий в сфере этносоциальных и других отношений.

Важными принципами воспитания молодежи в духе толерантности являются:

− гуманизация и гуманитаризация образования;

− формирование у обучающихся высокой духовности, культуры и творческого мышления. 

В ходе занятий большое внимание уделяется формированию у студентов уважительного отношения к культуре и традициям других народов, воспитанию их в духе общечеловеческих ценностей. Приобретение студентами необходимого уровня знаний о толерантности, утверждения ценностного отношения к людям, независимо от их национальной принадлежности, профессии, возраста, взглядов, убеждений, а также выработке умений и навыков позитивного взаимодействия с ними. 

Преподаватель воспитывает и образовывает в студенте толерантность гуманизм, которые являются смыслом и значением социально-гуманитарных наук, совершенствуя технологии их обучения, требует развитие молодежи быть независимым, неравнодушным к позитивным изменениям, стремление к глубоким знаниям. Эффективное использование соответствующих форм исторического и культурного наследия в процессе обучения национальному менталитету путём проведения социальных тренингов помогает обучающим помимо глубокого изучения, обладать передовыми, современными знаниями и будет стимулом к увеличению стремления стать гуманным человеком.

Здоровое мировоззрение должно всесторонне поддерживаться с энтузиазмом в науке и необходимо мобилизовать их на совершенствование. Светские науки глубоко дают осознать каждому молодому поколению то, что совершенное знание не является признаком атеизма, а еще больше усиливает силу, которая призывает к вере, человечности нашей священной исламской религии. 

Главным во взаимоотношениях между всеми национальностями, проживающими в Узбекистане, стала забота и внимание, особенно со стороны титульной ваши, высокая гражданская ответственность за физическое и духовное выживание, сохранение каждой нацией своего собственного неповторимого национального облика и духа, достоинства и чести, признание права равности, принципа паритетности, чувства сотрудничества. В данном процессе огромную роль играют перечисленные выше качества менталитета узбекского народа.

Национальная идея характеризует и представляет интересы и потребности нации с гармоничным отражением в себе общих принципов, соответствующих общечеловеческим интересам. Таким образом, каждое общество и государство в процессе своей эволюции опирается на идеологию. Следует отметить, что, различные социальные взгляды, социальные мысли, идеи и учения- это продукт человеческого мышления, отражающий реальность. Также любая идея, которую создали мышление, взгляд или точка зрения не может быть идеей. Идея, которая развивает интересы, мировоззрение и реальность общества, может быть признана и поддерживается обществом.

Историческими корнями национальной идеологии являются богатое культурное и духовное наследие, прошедшее испытания прошлого, национальные ценности, обычаи и традиции, песни, дух борьбы за свободу, мужество наших предков, проявленное на пути независимости. Она на протяжении многих лет национальная идеология выдержала многие испытания, но не сломалась, а крепилась. И поэтому на Востоке достоинство человека заключается в том, что человек должен быть оценен, ибо спокойная жизнь страны зависит от каждого живущего в ней человека, независимо от его нации и религии. Ибо соблюдение национальной идеологии в результате воплощения идей в жизнь ведёт к улучшению и развитию государства и общества, его социальноэкономическому развитию к достижению поставленных целей, сохранению мира и спокойствия.

Вышеуказанные слова приводят к тому, что в процессе образования нужно непосредственно обучать собдлюдению национальных традиций и обычаев, которые ведут молодое поколение к образу идеальной личности. Целью преподавателей является обучение раскрытия способностей, талантов и творческого мышления студента воспитанием. Если раньше главной целью высшей школы было формирование у студентов системы знаний и практических умений, нужных для будущей работы специалиста узкого профиля, то теперь этого недостаточно: необходимо добиться воспитания, образования и развития специалиста высоконравственной, социально зрелой, творчески активной личности, предприимчивой в сложных условиях рыночных отношений. Сегодня ни для кого не секрет, что одной из острых проблем в мире является развитие толерантности на основе национальных традиций, профилактика терроризма и национальных конфликтов.

Литература

1.                       Yuldasheva M. M. Development of tolerance in the history of eastern culture //SJIF Impact Factor. – Т. 7

2.                       Yuldasheva M. M. The Development of Tolerance and Its Efficiency Based on National Traditions //Middle European Scientific Bulletin. – 2021. – Т. 8.

3.                       Юлдошев У.Р., Курбанова Г.Н., Юлдашева М.М. - Вестник, 2019. «Пути повышения эффективности обучения русскому языку студентов-медиков с использованием интерактивных технологий на занятиях по русскому языку». 207с., 

4.                       Юлдашева М.М. Роль взаимодействия преподавателя и студентов в образовательном процессе. Биология и интегративная медицина. 2020.

 

OʻZBEK XALQ PAREMALARIDAGI ETNONIMLAR OMONIMIYASI

Nurova Y.U.

BuxDU oʻqituvchi 

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada oʻzbek xalq paremalaridagi etnonimlar omonemiyasi haqida fikr yuritilgan. Hozirgi kunda tilshunoslik ilmida barchaning e’tiborini tortayotgan til va madaniyat tushunchasi bilan bogʻliq boʻlgan etnolingvistika masalalari koʻpchilik tilshunos olimlar tomonidan tadqiq etilayotgan boʻlsa-da, biroq toʻlaqonli oʻz yechimini topgan emas. Mazkur maqolamiz ayni mana shu soha paremalarda etnonimlarning omonimiyasini yoritib berish toʻgʻrisida qaratilganligi bilan e’tiborlidir.

Kalit soʻz: til–madaniyat, etnolingvistika, maqol, omonim, zamonaviy lingvistika, psixolingvistika, paralingvistika, an’analari, urf-odatlari, diaxron etnolingvistika, Sinxron etnolingvistika, til va jamiyat.

Аннотации. В статье рассматривается омонимия этнонимов в узбекских народных паремах. Этнолингвистические вопросы, связанные с концепцией языка и культуры, которые в настоящее время привлекают внимание всех лингвистов, изучались большинством лингвистов, но не были полностью решены. Примечательно, что данная статья посвящена омонимии этнонимов в этой области.

Ключевые слова: лингвистика, этнолингвистика, пословицы, омонимы, современная лингвистика, психолингвистика, паралингвистика, традиции, обычаи, диахроническая этнолингвистика, синхронная этнолингвистика, язык и общество.

Annotations. The article deals with the homonymy of ethnonyms in Uzbek folk pairs. Ethnolinguistic issues related to the concept of language and culture, which currently attract the attention of all linguists, have been studied by most linguists, but have not been fully resolved. It is noteworthy that this article is devoted to the homonymy of ethnonyms in this area.

Key words: linguistics, ethnolinguistics, proverbs, homonyms, modern linguistics, psycholinguistics, paralinguistics, traditions, customs, diachronic ethnolinguistics, synchronous ethnolinguistics, language and society.

 

Kirish (Introduction)

Til madaniyat, etnosning oʻzaro munosabati masalasi yangi hodisa emas. XIX asrning boshlaridayoq bu muammoni nemis olimlari – aka-uka Grimmlar oʻrganishga harakat qilgani ma’lum. “Til – madaniyat” tushunchalarining uzviy aloqadorligi dastlab, V.fon Gumboldning ishlarida koʻrinadi [2]. Uning fikricha, til “xalqning ruhiyati”, “xalqning asl koʻrinishidir. Madaniyat, avvalo, tilda aks etadi.

V.Gumbold tomonidan asoslangan “Til- madaniyat koʻzgusi” degan gʻoya behad teran mazmunga ega. Madaniyatlararo muloqotda tilning oʻrnini tadqiq etgan S.G.Ter-Minasova tilda nafaqat inson atrofidagi real olam, nafaqat uning turmush tarzi va sharoiti, balki xalqning ijtimoiy oʻz-oʻzini anglashi, uning mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an’analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar tizimi, dunyoni sezishi va koʻrishi ham aks etishini, til madaniyat quroli sifatida inson shaxsini kamol toptirishini aytadi [8]. Shunday ekan, madaniyat faqat til orqaligina namoyon boʻladi. Til madaniyatning asl koʻrinishi, realligidir, til orqaligina inson madaniyatga kirib boradi, degan fikrlari muhim ahamiyatga ega boʻladi. Jahon tilshunosligida til va nutq birliklari, sathlar va sathlararo munosabat masalasi koʻplab tilshunoslarning qiziqishlariga sabab boʻlgan. Jahon tilshunoslari safida XXI asrga shaxdam qadam qoʻygan oʻzbek olimlari oldida ham oʻtgan asrda oʻz mohiyatini uzul-kesil topmagan “Til va jamiyat”, “Inson va uning tili”, “Til va madaniyat” kabi masalalar bilan bogʻliq vazifalar koʻndalang boʻlib turibdi [5]. Tilshunoslardan tinimsiz mehnat, ulkan chidam va iqtidorni talab qiluvchi lisoniy muammolar yechimini topishda, avvalambor, til qurilishining qaysi jihatlariga diqqatni qaratish, qanday izlanishlarni roʻyobga chiqarish lozim boʻladi?

1)                      zamonaviy lingvistikadagi yangi yoʻnalishlar boʻyicha olib borilayotgan izlanishlar koʻlamini aslo sekinlatmagan tarzda, an’anaviy tilshunoslik doirasidagi tadqiqotlar sur’atini yanada kengaytirish; 

2)                      XVIII asr oxiridagi I.Gerder hamda umumiy tilshunoslik fanining asoschisi V.Gumboldt tomonidan ilgari surilgan tilning xalq madaniyati, urf-odati, rusumi, xarakteri bilan chambarchas bogʻliqlikda oʻrganuvchi etnolingvistikani shakllantirish va rivojlantirish...[10]. 

Jahon lingvistikasi yutuqlarini oʻrganayotgan, ularni har tomonlama tahlil etayotgan, ayni chogʻda, tilshunoslikda yuz berayotgan metodologik bahslarda munosib oʻrin egallashga intilayotgan til haqidagi fanimizmning XXI asrda jiddiy yutuqlarni qoʻlga kiritishiga shak-shubha yoʻq. XIX asrning oxiri XX asrning 2-yarmida lingvistika sohasida yangi yoʻnalish - “Etnolingvistika” paydo boʻldi [4]. Bu nisbatan yosh soha boʻlgani uchun ham uning ichki tuzilishida muayyan nazariyalar borasida hozirga qadar aniq ilmiy toʻxtamga kelinmagan. Har bir millat madaniyatini uning urf-odat, an’ana va qadriyatlaridan ajratgan holda tasavvur etib boʻlmaydi. Yer yuzida turli millat va elat vakillari mavjud boʻlib, barchasi oʻzining milliy madaniyati, tili, lahjasi bilan farqlanadi. Tilshunoslik shu til sohalarini lingvistik tomondan tadqiq etadi. Lingvistikada tilning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki tuzilishi, muayyan tilning amal qilish (faoliyat) qonunlari, tarixiy taraqqiyoti yoritiladi. Shunday ekan, til sohalari ham cheksizdir. Jumladan, etnolingvistika etnik madaniyat va til oʻrtasidagi munosabatlarni oʻrganadi [13]. Etnolingvistika - (etno yunon tilidan έθνos - odamlar, qabilalar, ethnolinguistik; ethnolinguistics, antropologik lingvistika) etnik guruhlar tomonidan dunyoni anglashning oʻziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi, tilshunoslikning til va til egasi boʻlgan xalq orasidagi bogʻliqlik hamda munosabatlarni, tilning rivoji, tilni madaniyat bilan aloqada oʻrganadigan tilshunoslik vazifaviy xususiyatlariga lisoniy, etnik omillarning birgalikdagi taʼsirini oʻrganuvchi soha [17]. Etnolingvistika turli xalqlarning tillari va madaniyatini ularning lisoniy va semantik farqlarini yodda tutgan holda tahlil qilishga va tavsiflashga harakat qiladi. U nafaqat bugungi kunda mavjud boʻlgan tillar va madaniyatlarni oʻrganish uchun oʻz uslubini taklif qiladi, balki oʻtmish madaniyatini moddiy va ma’naviy jihatdan qayta tiklash uchun metodologik asos yaratadi [11]. Etnolingvistika til va uning rivojiga turli etnik guruhlarning qanchalik hissa qoʻshganini, bu jarayonda etnoslar orasidagi yaqinlik, mushtaraklik yoki ularning bir-biridan ajralish, uzoqlashish xususiyatlarini tadqiq etadi. Tilshunoslik etnik onomastika, areal lingvistika, ijtimoiy lingvistika, psixolingvistika, paralingvistika, etnologiya, folklorshunoslik, mifologiya, poetika, lingvistik geografiya, dialektologiya, til tarixi erishgan ilmiy natijalardan foydalanadi. Etnolingvistika, ayniqsa, yozuvga ega boʻlmagan xalqlarning etnografiyasini oʻrganishda, ularning tillaridagi etnik xususiyatlar bilan bogʻliq lisoniy materiallarni toʻplash va tadqiq qilishda qoʻl keladi [13]. Etnolingvistika tilning etnik jihati va etnosning lingvistik xususiyatlarini ifodalash, ichki va millatlararo aloqalardagi etnolingvistik jarayonlar, etnik jamoalarning shakllanishi va faoliyatida tilning oʻrni, til va an’anaviy madaniyat, tafakkurning etnik oʻziga xosligi, dunyo tillarining etnolingvistik tasnifini ifodalaydi. Etnolingvistika birlashgan fan boʻlib, toʻliq shakllanmaganligi sababli uning chegaralari, obyekti va predmeti toʻgʻrisida turli xil fikrlar mavjud [11]. Etnolingvistikaning vazifalariga turli xil til vaziyatlari va ijtimoiy guruhlar tilidan foydalanish, shuningdek, oʻsha tillar mansub boʻlgan til egalarining etnik xususiyatlarini tahlil qilish kiradi. Bundan tashqari etnolingvistika muammolari qatoriga xalqning kelib chiqishi kabi dolzarb masalalar, xalqning moddiy va ma’naviy madaniyati tarixi; ma’lum bir millat dunyosining lingvistik rasm-rusumini shakllantirish tarixi; davlatning til siyosati; inson huquqlari va uning tili kabi masalalarni tadqiq etadi. Etnolingvistika ikki yoʻnalishga boʻlinadi:

1.                       Diaxron etnolingvistika - xalqning oʻtmishi, tarixi va madaniyatini oʻrganish uchun til va til bagʻridagi lingvistik birliklardan foydalanadi.

2.                       Sinxron etnolingvistika – tilshunoslikdagi etnik xususiyatlarni, dolzarb ijtimoiy va milliy muammolarni oʻrganish hamda hal qilish usuli sifatida koʻrib chiqadi [10]. 

Etnolingvistik birliklarning kelib chiqish asosi millat va xalq tili boʻlganligi bois tilga xos xususiyatlar etnik birliklarda ham namoyon boʻlishi tabiiy hol. Shu nuqtayi nazaridan yondashadigan boʻlsak, xalq paremalarida ham etnonimlar omonimiyasi koʻzga tashlanadi. Oʻzbek xalqi oʻzining qadimiy madaniyatiga, shu jumladan, jahon adabiyotini boyitishga ma’lum darajada hissa boʻlib qoʻshilgan koʻp asrli yozma va adabiy merosiga ega. Xalq donishmandligining mahsuli sanalgan paremalogik birliklardan maqol shu adabiy merosning ajralmas boʻlagi sanaladi. Ular tilning obrazli ifodalarini tashkil etadi. Paremalarning tildagi ahamiyati katta. Maqol vositasida ifodalangan fikr, berilgan javobni tilning hech bir vositasi almashtira olmaydi yoki maqol darajasida asoslab berolmaydi [8]. Maqollar olami turli soha mutaxassislari hisoblangan olimlar – paremiologlar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar, folkloristlar, etnograflarning tadqiqotlar olib borishlari uchun “hosildor maydon” hisoblanadi [5].  Xalq donishmandligi mahsuli boʻlgan maqollarda xalqning asriy hayoti, dunyoqarashi bilan birga oʻsha xalqning etnik xususiyatlari ham singib ketgan boʻladi. 

Ushbu maqolada oʻzbek xalq paremalarida mavjud boʻlgan etnik birliklar omonimiyasiga e’tibor qaratiladi.

Tadqiqot metodologiyasi (Research Methodology)

Tilshunoslikda til va madaniyat, til va inson omili, til va tarix masalalariga dastlab V. fon

Gumboldt, А.Vaysgerber, L.Blumfild, E.Sepir, Boduen de Kurtene, А.А.Potebnya, А.А.Shaxmatov kabi Yevropa va rus tilshunoslari e’tibor qaratgan. Dunyo tilshunosligida matnni antropotsentrik paradigma asosida oʻrganish etnolingvistika, lingvistik semantika, lingvokognitologiya, psixolingvistika, lingvokulturologiya, pragmatikaga oid tadqiqotlarda koʻzga tashlanadi. Xususan,  N.Xomskiy, U.Cheyf,

B.A.Serebrennikov, L.V.Shcherba, Y.N.Stepanov, I.R.Galperin, N.I.Каraulov, N.I.Jinkin, А.А.Leontyev, J.Lakoff, А.Vejbiskaya, E.S.Kubryakova, E.Rosh, V.P.Belyanin, V.Z.Demyankov, V.A.Maslova,

М.Dridze, К.F.Sedov, A.Nurmonov, N.M.Mahmudov, E.А.Begmatov, Sh.Safarov, S.Boymirzayeva, I.Azimova kabi tilshunoslarning ishlarida til tizimi antroposentrik tamoyillar asosida tadqiq etilgan [10]. Professor N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yoʻllarini izlab…” nomli maqolasida etnolingvistika, lingvokulturologiya, umuman, antropotsentrik paradigmaning mohiyatini va bu boradagi muammolar chuqur va asosli yoritib beriladi. Til sohasida omonimiyani oʻrganish borasida bir nechta ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan boʻlib, odatda, omonimiya matnda aniqlanadi (B.N. Golovin, A.M.Babkin, E.M.Galkina-Fedoruk, L.A.Bulaxovskiy, R.A.Budagov, S.Axmanova, N.M.Shanskiy kabi), ammo ba’zi hollarda bu tushunishni qiyinlashtiradi. L.V.Malaxovskiy “tabiiy tillarda omonimlarning mavjudligi zarur va tabiiy” deb hisoblaydi. B.A.Plotnikov nisbatan barqaror va tilga mansub noaniqlik toifasiga omonimiyani kiritadi [14]. Maqol va matallarni qiyosiy-tipologik xususiyatlariga oid muammolar I.Begmurodov, R.А.Latipova, I.K.Mirzaev, Ye.V.Ivanova, B.T.Kasharokov, V.V.Pavlov,

Z.А.Yusupova, Ye.А.Osheva, L.А.Babitova, O.Sh.Igbolov, M.Temirova, R.U.Majidova kabi olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Bu kabi ilmiy ishlar, maqol va matallar tadqiqotning nazariy jihatdan mustahkam asosga ega ekanligini koʻrsatadi. Oʻzbek tilshunoslari X.Аbdurahmonov, G.N.Sindibaeva, N.B.Saparova, P.U.Bakirov, M.Djusupov, K.E.Аlibekova, Sh.Majitaeva, B.Joʻraeva, D.S.Turdalievalar maqol va matallarining qiyosiy, gʼoyaviy-badiiy, leksik, leksik-stilistik, grammatik tahliliga bagʼishlangan ilmiy tadqiqotlar olib borishgan [19].

Ammo oʻzbek xalq paremalaridagi etnonimlar omonemiyasini ifodalovchi maqollarning milliy– madaniy xususiyatlari etnolingvistik yondashuv asosida maxsus tadqiq etilmagan.  Tahlil va natijalar (Analysis аnd results)

“Odatda, maqolni, – deb yozadi professor B.M. Karriyev, – dastlab oʻtkir kuzatuvchanlik va oʻz fikrini bir necha soʻz bilanoq ravshan ifodalab berish qobiliyatiga ega boʻlgan bir kishi toʻqib chiqaradi. Oʻrinli ifodalangan bu fikr, dastlab individual boʻlgan bu xulosa keyinchalik jamoa tomonidan qabul qilinishi, qayta ishlanishi, sayqallanishi mumkin. Bu esa maqolning paydo boʻlishiga olib keladi. Bunday maqol dastavval bir aniq voqeaga, ayrim, yagona bir holga bagʻishlangan boʻladi. Bunday oʻrinli aytilgan gap omma orasida qanday ishlatilishiga qarab, asta-sekin keng umumlashma ma’noga ega boʻla boradi” [8]. oʻzbek xalq paremalogik birligi hisoblangan maqollar tarkibidagi etnik birliklar lingvistik xususiyatlariga koʻra sinonimik, omonimik yoki antonimik munosabatda boʻlishi mumkin. Shunga koʻra ular tarkibidagi etnonimlar boshqa til birliklari singari shakldosh, ma’nodosh, zid ma’noli va paronim soʻzlar kabi guruhlarga ajratiladi. Ilmiy tadqiqotda oʻzbek xalq maqollarining etnik tushuncha ifodalovchi birliklarida omonimiya hodisasini kuzatamiz:

– Agar boʻlsa oqliging, bilinmaydi yoʻqliging.

 I. Оqlik – sut, qatiq, pishloq, suzma, qurut, qimron, qimiz va sh.k. Bu mahsulotlarning kishi salomatligiga foydasi katta. Xalqda tuyogʻi bor, ya’ni chorvasi bor oilada baraka boʻladi, degan gap bor [21, 5]. Buyuk hakim Abu Ali ibn Sinoning yozishicha, turli hayvonlar (qoʻy, echki, tuya, biya, ayniqsa sigir)ning “suti xiltlarni moʻtadillashtiradi, badanni baquvvat qiladi, semirtiradi,…ichki yaralarni quyuq xiltlardan tozalaydi, ularni yetiltiradi va yuvadi,…teridagi xunuk izlarni ketkazadi, (terining rangini yaxshilaydi,…yuzning rangini, ayniqsa xotinlarni chiroyli qiladi, …koʻz ogʻrigʻiga, yoʻtalga va qon tupurishga, astma va nafas qisishiga, sariq kasalliklariga qarshi foyda qiladi” Sigir-buzogʻi bor oila, toʻq oila hisoblangan[2]. 

Izoh. “Oqliq sotgan oqarmas”.

Bu maqolning kelib chiqishi ota-bobolarimizning qadimiy odatlarga borib taqaladi: oʻtmishda deyarli har bir xonadon (ayniqsa, koʻchmanchi chorvadorlar xonadonida) sigir, qoʻy, echki, tuya, biya va sh.k sut beruvchi hayvonlar boqilardi. Sutni, qatiqni, qimizni, umuman “oqliq” ni birovga pulga sotmas edilar yo biror narsa evaziga bermasdilar, tekinga, yo juda boʻlmaganda – qarzga berardilar. (Qarzga vaqtincha oqliq berib turish holatini “novador” deb atardilar. Bu shunday: bir idishga sutni va oqliqni qoʻyardilar-da, ichiga bir choʻpni tikkasiga solib, sut qayergacha kelsa, oʻsha yerini biror narsa (ip, latta va sh.k) bilan oʻrab, belt qilib qoʻyardilar. Qaytib olarda shu “oʻlchov” bilan oʻlchab olardilar. Natijada ikki tomonning ham bir-biriga haqi ketmas, bir-birining koʻnglida hech qanday shubhaga oʻrin qolmas edi. Oqlikni sotmaslik toʻgʻrisidagi fikrni davom ettirib yana shuni aytish kerakki, oʻtmish avlodajdodlarimiz: “oqlik sotgan odamning kosasi oqarmaydi” deb qattiq irm qilardilar. Hatto biror odamning oqlik sotganini bilib qolguday boʻlsalar, undan hazar qilib, “bordi-keldi”, “oldi-berdi”ni uzib, uni yakkalab qoʻyardilar, qabila-urugʻ boshliqlarni bunday odamga “toʻqqiz ayb” qoʻyib, jarima soladilar [7, 308].  

Izoh: oq+liq I.Qaynatilgan sutni qatiq qilish uchun solinadigan ozgina qatiq tomizgʻi. Mana kolxoz boʻlgandan buyon... mol-hol koʻrib ogʻzimiz oqliqqa tegdi. Sh. Sulaymon. Ota, oʻgʻil.

Oqlik. II.Pishirilgan sutni ivitish (qatiq qilish) uchun unga solinadigan ozgina qatiq; tomizgʻi.– Hozir sut soqqandirsiz, axir.–Sogʻindim…– Pishirib oqlik solib qoʻygan edim. A.Haqqor. Sarob. 

Oqlik. III. Toʻyga rozilik alomati sifatida sovchilarga beriladigan oq yoki och rangdagi mato, roʻmol, biror kiyim. Sovchilar xursand boʻlib oqliq olib ketishdi. Eshon qoʻynidagi bir kiyim chitni Surxonboyning oldiga qoʻydida, gap boshladi: –Mana bu xamir uchidan patir, hojim…Oqliq…Quda boʻlmoqchimiz. I.Rahim Taqdir.

Oqlik. IV. Azaga koʻmish marosimiga kelgan ta’ziyachilarga boʻlib beriladigan gazlama yirtish. Oqliq bermoq [7, 259].

Xulosa va takliflar (Conclusion/Recommendations). Til madaniy ahamiyatga ega axborotlarni saqlash va toʻplash vositasi hisoblanadi. Xalqning mentalitetini oʻzida aks ettirgan, madaniyatning ajralmas qismi va tilning muhim qatlamini tashkil etuvchi, bebaho ma’naviy boylik sanalgan maqollar asrlar davomida hayotiy tajribalar asosida sayqallanib, turli vositalar bilan avlodlardan avlodlarga meros qilib qoldirilgan. Yuqoridagi maqolamiz maqollarda omonimlarning etnonimiyasi toʻgʻrisida izohlab yoritib berilgan.

Foydalangan adabiyotlar (References)

1.           Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. -Тошкент, 1981. -92 б

2.           Aбу Али ибн Сино. Тиб қонунлари.-Т., 1992. 316 б.

3.           Alisher Navoiy. Tuyuqlar. -  

4.           Артеменко М. Фольклорное текстообразование и этнический менталитет //Традиционная культура. Научный альманах. 2001. №2 (4). С. 11-17.

5.           Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М.: “Наука”, 1983. – 412. С 57-58

6.           Булатова Н. Д., Этнолингвистика в системе профессиональной подготовки специалистов по народной художественной культуре. –Москва, 2003. -162 с.

7.           Bekmatova D.A. Doʻstlik hamda qarindosh- urugʻchilik mavzusi bilan bogʻliq turkcha maqollar semantikasi. -T., 2012. - 47 b.

8.           Бегматов Э. Мадвалиев Н. Маҳкамов Н в.ҳ. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. –Москва,

1981. -140 б. 

9.             Гумбольдт В. Язык и философия культуры. - М., 1985. – 452 c.

10.          Жўраева Б.М.Ўзбек халқ мақоллари шаклланишининг лингвистик асослари ва прагматик хусусиятлари. - Самарқанд., 2019. –83 б

 

TIBBIY METAFORALARNING OʻZIGA XOS XUSUSIYATLARI

D. A. Axmаdova

BuxDU magistranti

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada metaforalar nafaqat badiiy matn vositasi, balki tibbiyot sohasiga oid publitsistik matnlar uchun ham muhim ahamiyatga ega ekanligi xususida fikr yuritilgan. Inson a’zolari ishtirok etgan tibbiy metaforalarning oʻziga xos xususiyatlari tahlilga tortilgan. 

Kalit soʻzlar: tilshunoslik, tibbiyot, kasallik, tibbiy matn, publitsistika, publitsistik matn, metafora, metaforik birlik, tibbiy metafora.

Аннотация. В данной статье утверждается, что метафоры важны не только как средство художественного текста, но и для публицистических текстов в области медицины. Анализируется специфика медицинских метафор с участием органов человека.

Ключевые слова: лингвистика, медицина, болезнь, медицинский текст, журналистика, публицистический текст, метафора, метафорическая единица, медицинская метафора.

Annotation. This article argues that metaphors are important not only as a means of literary text, but also for journalistic texts in the field of medicine. The specifics of medical metaphors involving human organs are analyzed.

Key words: linguistics, medicine, disease, medical text, journalism, journalistic text, metaphor, metaphorical unit, medical metaphor.

 

Ma’lumki, oʻzbek tili oʻzbek millatining buyuk boyligi, bebaho xazinasi, tuganmas mulkidir. Chunki millatning tarixi, uning madaniy, ma’naviy merosi, urf-odatlari va an’alari aynan uning tilida mujassam boʻladi.

Birinchi Prezidentimiz Islom Abdugʻaniyevich Karimovning “Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch” asarida shunday fikrlar qayd etilgan: “oʻzlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar oʻrtasidagi ruhiy-ma’naviy bogʻliqlik til orqali namoyon boʻladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi...” .^[22] Tilimizning ana shunday jozibadorligini ta’minlovchi vositalardan biri esa metafora hisoblanadi.

Metafora tushunchasi ham lisoniy, ham metatil unsuri sifatida antik davr manbalarida uchraydi.

Oʻz ilmiy ishlarida metafora hodisasini tadqiq etgan birinchi olim qadimgi yunon faylasufi Arastu edi. Metafora termini ilk bora Sokratning “Evagorus” (eramizdan avvalgi 383 yilda yaratilgan) asari^[23]da tilga olinsa-da, uning asosi Arastuning “Poetika”sida ma’noning, zamonaviy terminologik metatil bilan aytiladigan boʻlsa^[24], atalmishlardagi denotativ va konnotativ oʻxshashliklar asosida berilishi sifatida koʻrsatilgan. Deyarli tilning oʻzi kabi qadimiy boʻlgan bu hodisa XX asrga kelib esa ifoda, muomala va anglash vositasi sifatida foydalaniladigan nutqiy san’at vositasi, til va badiiyat ilmida fenomenal kategoriyaga aylandi. 

Kvintilianning fikricha, metafora tabiatan yuksak insoniy lafziy-ma’noviy tushuncha va hech bir narsa yoki hodisaning ma’nosiz qolmasligiga, shuningdek, zarurat boʻlsa, obrazsiz ifodalanmasligiga xizmat qiladi.^[25] Manbalarda qayd etilishicha, Sitseron metaforaga oddiy til vositalari izohlay olmaydigan ma’nolarni anglatadi, deb qaragan. 

Metafora til doirasi bilan cheklanib qolmaydi, chunki insonning fikrlash jarayonlarining oʻzi metafora. Metafora insonning konseptual tizimida mavjud va tibbiy birliklarni shakllantirishning samarali usuli hisoblanadi. Metafora nominatsiyalari uni tuzish paytida oʻziga xos boʻlgan izchillikni saqlaydi, shuningdek, metafora modellari va metaforalarning konseptual shartlanishiga asoslanib, ularning izchilligini ma’lum bir tizimga keltiradi.^[26]

Metafora deyarli barcha nutq uslublarida eng koʻp uchraydigan funksional-semantik hodisalardan biridir.

Biz ushbu maqolada faqat tibbiyot sohasiga oid publitsistik matnlardagi metaforalarnigina tahlilga tortishga harakat qilamiz. Kuzatishlarimizdan ayon boʻldiki, tibbiy matnlarda inson a’zolari ishtirok etgan metaforalarning quyidagi turlari mavjud ekan:

1. Bosh bilan bogʻliq metaforalar. Bosh – tananing boʻyindan yuqori qismi. Miya – nerv sistemasining markaziy boʻlimi, tafakkur a’zosi. Soch – odamning bosh terisida oʻsadigan qil tolalar qoplamasi.

“Boshning miya qismi miya gumbazi deb ataladi. Peshona, tepa, ensa chakka suyaklari hisobiga tashkil topgan. Boshning katta qismi terisi sochlar bilan qoplangan. Boshning qon va asab tomirli tutamlari teri osti yogʻ klechatka sohasida joylashgan (Alijon Zohidiy, “Bosh ogʻrigʻi”, T., 2012. – B.16.).

 “Miya qancha boy boʻlsa, tana shuncha sogʻ boʻladi” (“SHIFO-info” gazetasi, 06.02.2020, 4bet). 

“Xotira susayishi, asabiylashish miyada qon maromida aylanmasligidan ham kelib chiqadi. Xalq tabobatida bir necha usullar yordamida miyani tozalash mumkin” (“SHIFO-info gazetasi, 12.12.2019, 19-bet).

“Bosh miya ikkita yarim sharlardan, ularni tutashtirib turuvchi sohalardan (miya koʻprigi), miyachadan va uzunchoq miyadan iborat. Uzunchoq miya orqa miyaga davom etadi” (Safar Muhammad. “Asab va salomatlik ”, T.,2016 – B.13.14].

“Bosh miyada ikkita yarim sharlar va miyaning sopi farqlanadi… Kulrang modda bosh miyaning poʻstlogʻini, oq modda esa magʻiz qismini tashkil qiladi” (Alijon Zohidiy. “Bosh ogʻrigʻi”, T., 2012 – B.24).

“Miyaning pardalari (qattiq parda, yumshoq parda va oʻrgimchak toʻrisimon parda) algoreseptorlarga juda boydir, shu boisdan ham ularning siqilishi, ezilishi, bosilishi yoki tortilishi baayni miyaning barcha qismida ogʻriq boʻlayotganidek his-tuygʻularni keltirib chiqaradi” (Alijon Zohidiy. “Bosh ogʻrigʻi”, T., 2012. –B.25).

“Xotira susayishi, asabiylashish miyada qon maromida aylanmasligidan ham kelib chiqadi. Xalq tabobatida bir necha usullar yordamida miyani tozalash mumkin” (“SHIFO-info” gazetasi, 12.12.2019, 19-bet). 

“Nerv - miyadan organizmning hamma joylariga tarqalgan kichik organik tolalar. Ular odamga sezgi va harakatlar haqidagi ma’lumotni yetkazadilar” (Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013).

“Miya - eng yumshoq va nafis a’zo, uni avaylang! Koʻpchilik odamlar miyaning nechogʻlik yumshoq va himoyasiz ekanligini bilishmaydi. Unutmang, uning 80 %i suvdan iborat, oʻzi yumshoq yogʻ koʻrinishida boʻladi” (“SHIFO-info” gazetasi, 06.02.2020, 4-bet). 

“Kasal sochlar uchun. Turli soch turmaklarida kimyoviy vositalarning ishlatilishi yoki kimyoviy boʻyoqlar bilan sochni boʻyagandan keyin sochlar kasallanadi” (“SHIFO-info” gazetasi, 31.10.2019, 26bet).

2.                       Koʻz bilan bogʻliq metaforalar. Koʻz – insonning koʻrish a’zosi.

“Boshning chakka sohasi koʻz kosasidan peshona va yonoq suyaklari oʻsiqlarining oʻzaro qoʻshilishidan hosil boʻlgan yonoq ravogʻi bilan chegaralangan” (Alijon Zohidiy. “Bosh ogʻrigʻi”, T., 2012. –B.16).

“Ninalogʻich (govmichcha) - kiprik oldidagi qizil, shishgan infeksiya tufayli kelib chiqqan tuguncha, u koʻpincha koʻz qirgʻogʻiga yaqin joyda boʻladi” (Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013).

“Kon’yuktiva - koʻz oqini qoplab turuvchi va qovoqning ichki tarafidagi nozik, himoyalovchi parda” (Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013).

3.                       Yurak bilan bogʻliq metaforalar. Yurak – koʻkrak qafasi ichida joylashgan, qon aylanish sistemasidagi markaziy a’zo.

“Bejizga yurakni motor, deb atashmasa kerak. Yuragingizni qay yoʻsinda quvvatlantirasiz?” (“SHIFO-info” gazetasi, 31.10.2019, 12-bet).

4.                       Ogʻiz bilan bogʻliq metaforalar. Ogʻiz - ikki jagʻ oʻrtasidagi boʻshliq, u ovqatlanish, soʻzlash yoki ovoz chiqarish uchun xizmat qiladi.  

“Boʻri ogʻiz” - bunday tugʻilgan bolaning tanglayi boʻlingan yoki ogʻiz boʻshligʻining tepa qismida odatdan tashqari boʻlgan tirtiq joyi boʻladi” (Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013).

5.                       Ichki a’zolar bilan bogʻliq metaforalar. Bachadon – ayollar tanosil aʼzosining homila oʻsib yetiladigan ichki qismi. Ichak – ovqat hazm qilish sistemasining me’dadan boshlanib, orqa chiqaruv teshigi bilan tugaydigan qismi. 

“Bachadon boʻyinchasi - qin orqasidagi bachadonning ochilish joyi” (Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013).

“Ichak - ovqatni hazm qiladigan naysimon ichki a’zo, oshqozon va orqa peshob orasida joylashgan kanal” (Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013).

“Verbina damlamasi vena va arteriya tomir devorlarini tozalaydi va mustahkamlaydi. Zararlangan kapillarlar tiklanishiga koʻmaklashadi” (“Salomat boʻling” jurnali, 30.11.2016, 16-bet).

“Antibiotiklar ichak tabiatini buzadi, immunitet tizimining eng nozik tuzilmalarini ishdan chiqaradi” (“SHIFO-info” gazetasi, 12.12.2019, 13-bet).

6.                       Oyoq bilan bogʻliq tibbiy metaforalar. Oyoq – gavdaning tayanib turishi va yurishi uchun xizmat qiladigan a’zo. 

“Qoʻrqoq oyoqlarning kasalliklari. Bu nevrologik kasallik, bu alomatlar oyoqlardagi juda yoqimsiz hissiyotdir: oyoqlari ogʻriqli, sezib, yonish hissi, bosim boʻlib, bemorni oyoqlarini doimiy ravishda harakatga keltiradi, chunki bu alomatlarda harakatlarda sezilarli darajada zaiflashadi. Odatda, bu holat kechqurun, yotishdan oldin yoki kechaning birinchi yarmida yomonlashadi, bu esa uyqusizlikka, keyin esa asabiy charchashga olib keladi” (Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013).

Tibbiyot insoniyat tafakkurining eng qadimiy sohalaridan biri boʻlib hisoblanadi. Kishilar sogʻligʻini saqlash va mustahkamlash, umrni uzaytirish, kasalliklarning oldini olish, davolash haqidagi bilimlar majmui hisoblangan tibbiyot sohasiga hozirgi pandemiya sharoitida juda katta e’tibor qaratilmoqda. 

Zamonaviy tilshunoslikda tibbiyot tilini, tibbiy matnlardagi til birliklarini oʻrganish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Bu muammo tibbiyot sohasini chuqur oʻrganish, mutaxassislarning oʻzaro kasbiy muloqoti, tibbiy xodimlarni tayyorlashda ularning leksik zaxirasini oshirish, kasbiy ilmiy adabiyotlarni nashr etish, sogʻliqni saqlash sohasida xorijiy mutaxassislar bilan ilmiy aloqalarni rivojlantirish, ma’lumot olish va almashish hamda sohaviy lugʻatlarni yaratishda muhim ahamiyatga ega. 

Bugungi kunda zamonaviy tibbiyot sohasi jadal rivojlanayotganligi bois tibbiy birliklarni oʻrganish ham faol ravishda shakllanmoqda.

Xulosa qilib aytganda, biz ushbu maqolada bu dunyoning aziz-u mukarram xilqati, mavjudotlar ichra sarvari boʻlmish inson, uning a’zolari ishtirok etgan tibbiy metaforalarni tadqiq etar ekanmiz, misollardan ma’lum boʻlganidek, metaforalar nafaqat badiiy matn vositasi, balki tibbiy publitsistik matnlar uchun ham muhim ahamiyatga ega ekan. Tibbiyot sohasiga oid matnlarda qoʻllanilgan metaforalarning hali biz bilmagan qirralari talaygina, ularni oʻrganish esa keyingi tadqiqotlarimizda oʻz yechimini kutmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. -T.: “Ma’naviyat”, 2008.

2.    Abuzalova M., gʻaybullayeva N. Peculiarities Of The Integration Of Linguistics And Medicine. Journal of Contemporary Issues in Business and Government, 2021, Volume 27, Issue 1, Pages 828-832.

https://cibg.org.au/article_7795.html.

3.    Alijon Zohidiy. Bosh ogʻrigʻi. -T., 2012. – B.16

4.    Античные теории языка и стиля. – М. – Л., 1936. – С. 217. 

5.    Аристотель. Поэтика. – М., 1984. 

6.    Арутюнова Н.Д. Метафора и дискурс// -М.: “Прогресс”,1990. -5-32 с.

7.    Safar Muhammad. “Asab va salomatlik ”, T.,2016 – B.13-14.

8.    Hammabop Tibbiyot Qoʻllanmasi. 2013.

“SHIFO-info” gazetasi, 06.02.2020, 4-bet.  “SHIFO-info gazetasi, 12.12.2019, 19-bet.

“SHIFO-info” gazetasi, 31.10.2019, 26-bet.

 

BOSHLANGʻICH SINFLARDA “ZARBULMASAL” MAVZUSINI OʻTISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYALAR

S. A. Qodirova, BuxDU oʻqituvchisi  D. Askarova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. “Zarbulmasal” modulini oʻqitishda innnovatsion texnologiyalarning qaysi metodlarini qoʻllash bevosita oʻtilayotgan mavzuning xarakteridan kelib chiqadi. Ta’lim jarayoniga rejalashtirilmagan, loyihalashtirilmagan metod va usullarni oʻrinsiz qoʻllash ijobiy natijalarga olib kelmasligi mumkin. 

Kalit soʻzlar: asar, sujet, mazmun, fikr, xarakter, qahramon, moziy, dialog.

Аннотация. В этой статье рассказывается об истории произведения Гульхани «Зарбулмасал» и проблемах нашего прошлого, то есть того времени, основанных на притчах. 

Ключевые слова: произведение, сюжет, содержание, идея, характер, герой, история, диалог.

Abstract. In this article the author tried to explain the history of the great written work

“Zarbulmasal” by Gulkhaniy and also gave facts about how Gulkhaniy described and revealed the life problems of that period-the period of our past with the help of parables. 

Key words: work(written work), plot(subject), content(meaning), idea, character(manner), hero, moral story, dialogue.

 “Tushunchalar tahlili asosida matn tuzish”. Tushunchalar asosida matn tuzish metodi bilish - izlanish turidagi mustaqil ishlar sirasiga kirib, bu ish turli xil mantiqiy amallarni talab etadi: tahlil qilish va umumlashtirish, dalil va hodisalarni qiyoslash, ulardagi mushtaraklik va farqli tomonlarni aniqlash, asosiy va ikkinchi darajali belgilarni ajratish, sabab-oqibat aloqalarini ochib berish va hokazo. Odatda talabalar noma’lum hodisalar, yangi materiallarga duch keladilar, yangi bilimlarni egallash va oʻquv muammosini hal qilish yoʻllarini izlab topishni talab etadigan muammoli vaziyat paydo boʻladi. Tushunchalar tahlili asosida matn tuzish ayniqsa, adabiyot darslarining amaliy va seminar darslarida katta samara beradi. Masalan, “Zarbulmasal” mavzusini oʻtishda quyidagicha ta’lim texnologiyasini tuzish mumkin.

1.    “Zarbulmasal” qanday xarakterdagi asar?

2.    “Masal” soʻzi oʻtmishda qanday ma’noda qoʻllanilgan?

3.    Majoziy asar deb qanday asarga aytiladi?

4.    Masal qanday shaklda bitiladi? hayvonlar, qushlar, buyumlar, oʻsimliklar vositasida tasvirlanadi?

Tushunchalar tahlili asosida matn tuzish individual yoki kichik guruhlarda amalga oshirilishi mumkin. Matn tuzish auditoriyada yoki uyda bajarish uchun mustaqil ish sifatida beriladi. Auditoriyada matn tuzish uchun oʻqituvchi tomonidan 15-20 minut beriladi. Vaqt tugagandan soʻng har bir guruh oʻz tuzgan matnini oʻqib beradi. Matn yuzasidan savol-javoblar boʻladi. Yuqorida berilgan beshta topshiriq boʻyicha tuzilgan ilmiy matndan talabarning mavzuni qay darajada oʻzlashtirganligining guvohi boʻlamiz.

Insert metodi. Zamonaviy metodlardan “Insert” metodi (belgi qoʻyib oʻqish)ning afzalligi oʻqish va yozishni samarali amalga oshirish, talabadarda matn bilan ishlash koʻnikmalarini imkonini beradi. Mazkur usulda oʻquvchiga notanish matn, yoki matndan parcha beriladi. Masalan; Gulhaniyning “Tuya bilan boʻtaloq” masalidan bir parcha beramiz.

Bor edi Fargʻonada bir sorbon, Tevasi bor erdi, tugʻub nogahon. Ahli ayoli ani bor erdi choʻgʻ,

Ozuqadin kulbasida narsa yoʻq.

Talaba matnni yoki matn qismini oʻqish jarayonida asarning qaysi janrga mansubligini aniqlaydi. Shu tariqa keyingi matnlar ham beriladi. Talaba topshiriqni bajarish jarayonida daftariga quyidagi belgilarni qoʻyadilar. “V” - bilaman, “-” - notanish, “+”- yangilik, “?” - tushunmadim, ya’ni qoʻshimcha ma’lumot kerak. Insert jadvali quyidagicha tuziladi.

Belgilar	1-matn	2-matn	3-matn
“V”–tanish ma’lumot
“?” – mazkur ma’lumotni tushunmadim, izoh kerak.
“+” bu ma’lumot men uchun yangilik.
“– ” bu fikr yoki mazkur ma’lumotga qarshiman?

 

“Toʻrtburchak metodi”. Yangi mavzuni mustahkamlashda yaxshi samara beradi. Disk orqali masaldagi qahramonlar tavsifi oʻqib eshittiriladi. Qaysi qahramon ta’riflanganligini guruhlar topadilar, albatta, bu kichik guruhlar bilan ishlashda yaxshi samara beradi.

Masalning bugungi kundagi ahamiyati esa tinch, osuda hayotimizni asrab-avaylash, uning qadriga yanada koʻproq yetish, tinchlikni himoya qilishdir. Masal talabalarni insonlarga zarar keltiradigan odatlatlardan yiroq boʻlishga, ota-ona, aka-uka, qon-qarindosh, qoʻni-qoʻshnilariga mehribon, gʻamxoʻr boʻlishga chorlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.                       Is’hoqov F. Maktabda Gulxaniy adabiy merosining oʻrganilishi. Oliy va oʻrta maktablar uchun qoʻllanma. - Toshkent, 1983. 

2.                       Is’hoqov F. «Zarbulmasal» — xalqchil nasrning yuksak namunasi. Oʻzbek nasri tarixidan. — Toshkent, 1982. 

3.                       Is’hoqov F. «Zarbulmasal» talqinlari. Asarda Amir Umarxon davrining aks etishi. «Muloqot» jurnali, 1997, 4-son.

4.                       Yoʻldashev Q. Adabiyot oʻqitishning ilmiy-nazariy asoslari. -T. “Oʻqituvchi”, 1996.

 

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ МАТЕМАТИК РИВОЖЛАНИШ

МУАММОСИНИ ЛОЙИҲАЛАШ

М.Ҳ.Ҳакимова, БухДУ катта ўқитувчиси

Д. Ғиёсова, БухДУ 4-курс талабаси

 

Аннотация. Ушбу мақолада мактабгача ёшидаги болаларнинг математик ривожланиш муаммосини лойиҳалаш ҳақида фикр юритилган. Мактабгача ёшдаги боланинг фазовий фикрлашини шакллантириш жараёнига бундай ёндашув ёрдамида бола учун мос бўлган моддий моделлар билан лойиҳалаш фаолияти орқали тушунчаларнинг дастлабки образлари шакллантириш ёритилган.

Калит сўзлар: мактагача таълим, ривожланиш, лойиҳалаш, конструктив кўникма, фазовий фикрлаш, конструктив масала.

Аннотация. В статье обсуждается постановка математической задачи развития дошкольников. Используя такой подход к процессу формирования пространственного мышления дошкольника, освещается формирование исходных образов понятий посредством конструкторской деятельности с подходящими для ребенка материальными моделями.

Ключевые слова: дошкольное образование, развитие, дизайн, конструктивные навыки, пространственное мышление, конструктивная задача.

Annotation. This article discusses the design of a mathematical development problem for preschool children. Using such an approach to the process of shaping the spatial thinking of a preschool child, the formation of initial images of concepts through design activities with material models suitable for the child is covered.

Keywords: preschool education, development, design, constructive skill, spatial thinking, constructive matter.

 

Мактабгача ёшдаги болаларнинг математик ривожланиш муаммосини лойиҳалаш деганда биз турли хил объектлар, тушунчалар ва муносабатларни моддий моделлаштиришни назарда тутамиз. Шу усулда тайёрланган модел макет ёки конструкция дейилади. Лойиҳалашни оргатишнинг мақсади моделлаштиришнинг бошланғич техникасини энг оддий кўргазмали-амалий даражада, яъни 3-5 ёшдаги болаларнинг кўргазмали-амалий фикрлашига ва 6-10 ёшдаги болаларнинг кўргазмали-образли фикрлашига мос келадиган даражада ўргатишдир. Шундай қилиб, биз лойиҳалаш фаолиятини мактабгача ёшдаги лойиҳалашни ўргатишнинг анъанавий методикасида қабул қилинганидан анча кенг маэнода тушунамиз.

Лойиҳалашни ўргатиш деганда умумий конструктив кўникмаларни шакллантириш ва шу асосда конструктив фикрлаш услубини ривожлантиришни назарда тутилади. Конструктив фикрлаш деганда биз объектни комплекс тарзда кўриш (тасаввур қилиш) ва шу билан бирга унинг қисмларининг нисбатини тасаввур қилиш кўникмасини тушунамиз. Бу онгда объектни гўё шаффоф қилиш, шу билан бирга уни ташкил этувчи қисмларининг контурларини йўқотмаслик қобилияти, яъни кўринмас чизиқлар ва қисмларни кўриш, шунингдек, объектни фикран айлантириш, унга турли томондан "қараш", уни фикран қисмларга ажратиш, йиғиш ва ўзгартириш (трансформациялаш) кўникмасидир.

Конструктив фикрлашнинг ушбу таърифи унинг фазовий фикрлаш билан чамбарчас боғлиқлигини кўрсатади, фазовий фикрлаш деганда моделни тасаввурда (онг даражасида) яратиш ва уни берилган параметрлар (силжиш, кесим, трансформация)га мувофиқ ўзгартиришни фикран бажариш қобилияти тушунилади. 

Бундай ўзаро боғлиқлик мактабгача ёшда конструктив фикрлашни ривожлантириш фазовий фикрлашни рағбатлантириш ва ривожлантиришнинг бир усули ва воситаси, фазовий фикрлаш эса ўз навбатида математик фикрлаш услубининг ажралмас қисми деб етарлича асосли тахмин қилишимизга имкон беради. 

Мактабгача ёшдаги болалар билан ишлаш турли хил математик тушунчаларнинг тўлақонли фазовий образлари билан ишлашга асосланиши мумкин эмаслиги сабабли (чунки болада образлар ҳақидаги маьлумотлар базаси ҳали шаклланмаган) болада фазовий фикрлашни конструктив фикрлашни шакллантириш орқали шакллантириш бўйича ишларни ташкил қилиш имконияти тўғрисида тахмин пайдо бўлади. Мактабгача ёшдаги боланинг фазовий фикрлашини шакллантириш жараёнига бундай ёндашув ёрдамида бола учун мос бўлган моддий моделлар билан лойиҳалаш фаолияти орқали тушунчаларнинг дастлабки образлари (хотира образлари) ва ҳаракат усуллари образлари (операциялар образлари) асосини шакллантириш мумкин бўлади. Ушбу фаолиятни индивидуал операциялар ва умумий ҳаракат усуллари даражасида ўзлаштириш жараёни боланинг фазовий тафаккурининг ривожланишига туртки берадиган (ва натижада унинг математик ривожланишини рағбатлантирадиган) образлар захирасини тўплашга ёрдам беради.

Конструктив фикрлашни шакллантириш воситалари махсус конструктив масалалар бўлиб, берилган материални қайта ишлаш, яъни янги образлар яратиш қобилияти бу босқичда боланинг конструктив кўникмасига мос келади. Келинг, "конструктив масала" ва "конструктив кўникма" атамаларини аниқлаштириб оламиз. 

Конструктив масала – ўқув масаласи бўлиб, ундаги вазият асосий фазовий (текисликдаги) муносабатларни, метрика ва ҳажмнинг боғлиқлигини акс эттиради. Ушбу муносабатлар ва боғлиқликлар 3-7 ёшли болалар идрок эта оладиган, тушуна оладиган ва фойдалана оладиган кўргазмали моделда акс этади. Бундай моделни оддий ўзгартиришлар (трансформация) унда қайд қилинган модел элементлари орасидаги боғлиқликни аниқлаш ва кузатишга имкон беради. Ушбу ҳаракатларни мустақил излаш, аниқлаш ва амалга ошириш конструктив масалани ҳал қилишнинг моҳиятидир. 

Бунда моделлари яратилган объектларнинг хусусиятларидан хабардор бўлиш конструктив масалани ҳал қилиш ёки конструктив топшириқни бажариш натижасидир. 

Шундай қилиб, конструктив кўникмалар қуйидагилардир: 

–               объектни таниб олиш ва ажратиб олиш кўникмаси (энг муҳим жиҳатларини кўриш, яъни абстраксиялаш кўникмаси);

–               объектни тайёр қисмлардан йиғиш кўникмаси (синтезлаш); 

–               қисмларга бўлиш, таркибий қисмларни ажратиб кўрсатиш кўникмаси (анализ қилиш);  

–               берилган параметрлар бўйича объектнинг шаклини ўзгартириш қобилияти, бунда берилган хусусиятларга эга бўлган янги объектни яратиш. 

Ушбу конструктив кўникмалар умумий бўлиб, болага ҳар қандай материал билан ишлашда конструктив фаолиятни амалга оширишга имкон беради, яъни улардан мактабгача таълим муассасаларида конструксиялашни анъанавий тушуниш асосида амалга оширишда ҳам фойдаланилади (табиий материаллардан, чиқинди материаллардан ва бошқаларни лойиҳалаш). 

Шу нуқтаи назардан конструксиялаш математик тушунча ва муносабатлар билан ишлашнинг умумий усули бўлган моделлаштиришнинг хусусий, ўзига хос тури деб қаралиб, ўрганилаётган математик тушунчалар ва муносабатларни моделлаштириш жараёнида болада конструктив кўникмаларни шакллантириш кўзланади. Бошқа томондан, ўрганилган тушунча ёки муносабатни моддий моделда (макетда, конструкцияда) акс эттириш имконияти болада мавҳум объект тўғрисида кўргазмали-амалий даражада ва кўргазмали-образли даражада тўғри шакллантиришга имкон беради, бу унинг имкониятлари ва эҳтиёжларига жуда мос келади. 

Дастлабки математик тасаввурларни шакллантиришга бундай ёндашувда нафақат математиканинг – ҳақиқий объектлар ва жараёнларнинг миқдорий ва фазовий хусусиятларини ўрганадиган фаннинг ўзига хос хусусиятлари ҳисобга олинади, балки реал борлиқнинг математик моделлари билан ишлашнинг умумий усуллари ва ушбу моделларни яратиш усуллари ўргатилади. Аслида, ушбу ёндашув айни математик фикрлаш деб аталадиган нарсанинг шаклланиши ва ривожланишини таъминлайди. 

Мактабгача ёшдаги болаларнинг математик ривожланишига бундай конструктив ёндашувни амалга оширишда боланинг конструктив фаолиятини ташкил қилиш босқичларини тушунчаларнинг ўқув моделларини қуриш талаблари ва ақлий амалларнинг шаклланиш босқичларига мувофиқлаштириш керак. 

 

VOQEBAND ADABIY PARCHALAR

S. A. Qodirova, BuxDU oʻqituvchisi  D. Askarova, BuxDU talabasi

 

Annotatsiyа. Ushbu maqolada Gulxaniy ijodiga mansub boʻlgan “Zarbulmasal” asarining tarixi va oʻtmishimiz ya’ni oʻsha davrning muammolari masallar asosida ochib berilgan. Insonlar xarakteri hayvonlarga majoziy tarzda koʻchirilib, ular oʻrtasidagi munosabat asosida oʻsha davrning muhiti yaqqol koʻrinadi. Asarning mazmuni, gʻoyaviy yoʻnalishi, bosh sujet yoʻli, tarkibi, tili, uslubiy xususiyatlari haqida ma’lum tasavvur hosil qilinadi.

Kalit soʻzlar: asar, sujet, mazmun, fikr, xarakter, qahramon, moziy, dialog

Аннотация. В этой статье рассказывается об истории произведения Гульхани «Зарбулмасал» и проблемах нашего прошлого, то есть того времени, основанных на притчах. Нрав человека аллегорическипереносится на животных, и, исходя из отношений между ними, и хорошо видна среда того времени. Формируется определенное представление о содержании, идеологическом направлении произведение, основном сюжете, композиции, языке, методологических особенностях.

Ключевые слова: произведение, сюжет, содержание, идея, характер, герой,история, диалог. 

Abstract. In this article the author tried to explain the history of the great written work

“Zarbulmasal” by Gulkhaniy and also gave facts about how Gulkhaniy described and revealed the life problems of that period-the period of our past with the help of parables. The characters and manners of people were metaphorically transferred to animals and on the basis of the relationship between people the atmosphere of that time was obviously shown and revealed. The readers of this book can get certain information about the content of the written work, its ideological tendency, the way of the main plot, the composition, the language, the stylistic distinction of it and the work can give an unforgettable impression on people.

Key words: work(written work), plot(subject), content(meaning), idea, character(manner), hero, moral story, dialogue

 

“Zarbulmasal” atamasi va asarning janriy xususiyatlari. “Zarbulmasal” arabcha “zarb” va masal soʻzlarining qoʻshiluvidan hosil boʻlgan birikmali nom boʻlib, adabiy atama sifatida “masal(maqol-matal, ibora) keltirib soʻzlamoq”, “oʻxshashini va dalilini topib gap qilmoq” ma’nolarida ishlatiladi.^[27] Forsiy va turkiy xalqlarda keyinchalik bu nom “maqol-matal”, “ibora” ma’nosida ishlatilgan. Nutq uslubini anglatish uchun qoʻllangan “zarbulmasal” atamasining keyinchalik til birligini – leksik-frazeologik tushunchani anglatishga koʻchib qolgani ochiq koʻrinadi. Tarixda “Zarbulmasal” nomi bilan atalgan asarlar koʻp, ammo mazmun-mohiyatiga qarab ularni bir-birlaridan anchayin farq qiladilar. Ubayd

Zokiyning 200ga yaqin forscha maqol, matalni oʻz ichiga oladigan asari boʻlib “Zarbulmasal” deb atalgan. Maqol, matal, iboralarning bir tildan ikkinchi tilga tarjimasi – izohli lugʻatlari bor – ular ham

“Zarbulmasal”, “Zurubi amsol” nomlari bilan yuritiladi. Turk tili manbalari orasida Takazodaning “Zurubi amsoli Turkiya” kitobi, Ibrohim Shinosiyning “Zurubi amsoli Usmoniya”si, Ali Majidiy tuzgan “Zurubi amsol va istilohot” asarlari lugʻat tipidagi ana shunday “zarbulmasallar”dandir.^[28] “Irsol-ul masal(maslga asoslanib tuzilgan risola)” san’ati boʻyicha yaratilgan asarlar – pandnomalar bor – ular ham “Zarbulmasal” deb ataladi. Oʻzbek adabiyoti tarixida Sulaymonqul Rojiy va Nozili Xoʻjandiy meroslari ayni shu turdagi “zarbulmasallar” hisoblanadi.^[29]

Bu oʻrinda shuni alohida qayd etib oʻtish kerakki, “Zarbulmasal”ning bosh sujet yoʻli – boyqushlarning oʻzaro qudachilik munosabatlari, ularning qiz uchun qalin evaziga minglab buzuq chordevor talab qilishi tasvirlari kichik epizodlar shaklida Gulxaniygacha boʻlgan tarixiy manbalarda ham uchraydi. Masalan, Nizomiy Ganjaviyning “Mahzun-ul asror”asari 11-maqolotida Nushirvonning ov qilib chekka bir xaroba qishloqqa borib qolgani va unda ikki qushning gʻayritabiiy bir tarzda “suhbatlashayotgani” hikoya qilinadi. Vazirning izohiga qaraganda, qushlar qudachilik yoʻlida gaplashayotgan ekan-u, biri ikkinchisidan qalin uchun shu xarobalarni oʻziga berishni talab qilar ekan. Bunga javoban ikkinchi qush “agar podshohimiz omon boʻlsalar, yuz ming xaroba qishloq desang ham topiladi…” deb javob qilayotgan ekan. Ayni shu mazmun boshqacharoq bir shaklda Nizomiydan ancha avval oʻtgan Abu Bakr Muhammad Tartushiyning “Siroj-ul mulk” asarida ham tilga olingan. Rabgʻuziy qissalari, Xoja hikoyatlari orasida ham yuqoridagi kabi epizodlarga duch kelamiz, lekin ularning har birida oʻzgacha mazmun, oʻzgacha yoʻnalish bor. Aslida xalq ogʻzaki ijodida mavjud boʻlib, undan diniy – ta’limiy mazmundagi asarlarga koʻchgan bu sujetni Gulxaniy epik asar darajasida kengaytirib, unga chuqur ijtimoiy mazmun berdi, koʻp sonli personajlar kiritdi, voqea yoʻnalishini hayajonli dramatik qolipga soldi, shu voqea negizida til, uslub, badiiyat nuqtai nazaridan tangi asar yaratdi. Eng muhimi – Gulxaniy qushlarni zarbulmasal yoʻli bilan soʻzlatish orqali oʻzbek tilidagi xalq ma’naviyati durlarini bir sujet ipiga bogʻlab berdi.  

“Zarbulmasal”ning tarkibiy qismlari. Asarning turlicha hikmat va hikoyatlardan tashkil topgan “yigʻma” hikoyat koʻrinishi bor. Adibning oʻzi bu kitobda “toʻrt yuz zarbulmasali avomunnas batartib bayon qilingani”ni qayd etib oʻtgan. Bu ma’lumotga asoslanib ba’zi kishilar “Zarbulmasal”da 400 dan ortiq (yoki kam) maqol bor deb izoh beradilar. Aslida esa bu yerda maqol (“otalar soʻzi”, “mashoyixlar gapi”, matal, ibora) nomi bilan umumlashadigan xalq aytimlari 200 ga yaqin boradi xolos. “Zarbulmasal” masallari jumlasiga “maqol (matal, ibora)”dan tashqari, fikrning asosi va dalili sifatida keltirilgan har xil adabiy parchalar (hikmatlar), qissa va hikoyatlar, hadisu rivoyatlar, adabiy san’atlar, ifodaning, qissa va hikoyatlar, hadisu rivoyatlar, adabiy san’atlar, ifodaning badiiy tasvir vositalari, ba’zan, hatto, usul va shakllari ham qoʻshilib ketadi. Ana shularning hammasi jamlanganda “Zarbulmasal” masallari 300 ga yaqin boradi. Bular orasida mustaqil sujetga ega boʻlib, asarning bosh sujet yoʻliga qoliplangan qissa va hikoyatlar koʻp. Ilmiy-tanqidiy matnni shakllantirish va asar qoʻlyozmalarining butunlik darajasini belgilashda bu qissalarning asardagi oʻrnini bilib olish katta ahamiyatga ega. Buning uchun bosh sujet chizigʻining muhim nuqtalariga e’tibor berish lozim boʻladi. 

“Zarbulmasal”dagi bosh sujet chizigʻining asosiy nuqtalari quyidagilardan iborat:

1.                       Koʻrqushning Hudhud bilan uchrashuvida Hudhud Koʻrqushning sovchi boʻlib borayotganini anglab, “Sanga sovchi boʻlmoq nadur?!” mazmunida unga “hikoyati hakimu hoziq (Kabutar ila Zogʻ)”ni, “qoʻldin kelmas ishga urunganing najjorliq qilgʻan maymungʻa oʻxshar” deb esa “qissai manzumai maymun (Najjor bilan Maymun)”ni aytib beradi. Koʻrqush ham oʻz navbatida “bu ishda mening ixtiyorim yoʻq”, deb Hudhudga “Tevani boʻtasi anosi bila munozaat qilgani” (Tuya bilan Boʻtaloq) haqidagi qissani bayon qiladi. 

2.                       Kordon bilan Turumtoy oʻrtasida boʻlib oʻtgan hangomalar davomida Turumtoy Kordonning safar taraddudidagi hatti-harakatlarini nafs ovorasi boʻlgan Xolvoqi misgarning qilmishiga oʻxshatadi va bu bilan oʻz xojasiga nisbatan katta beodobchilik qilib, Kordonning gʻazabiga duchor boʻladi. “Ogʻzi oshga tekkanda, burni qonagʻan man boʻldim oʻxshar” mazmunida Kordondan uzr soʻrab, unga Yodgor poʻstindoʻz haqidagi hikoyatni aytib beradi (bu hikoyatning oʻzi beshta maroqli hikoyachalarni oʻz ichiga jamlab olgan). Safarda yaxshi doʻstning zarurligini ta’kidlamoqchi boʻlib Kordon Turumtoyga “Bozanda va Navozanda” hikoyatini, Bozanda tilidan esa “Sangpusht (Toshbaqa) va Chayon” masalani keltiradi. 

3.                       Kordon bilan Boyoʻgʻli oʻrtasidagi mojarolar ham uzoq, ham juda murakkab tusda davom etadi. Boyoʻgʻlining ming chordevor ustida qattiq turib olganidan gʻazablangan Kordon avval Amir Umarxonga madhiya oʻqiydi, soʻng uning davrida obodonchilik yuz berganini ta’kidlaydi. “Qalinni ozroq soʻragil, yoʻqsa sen ham dum ishtiyoqida yurub, ikki qulogʻidin ayrilgan eshakdek boʻlma” mazmunida unga eshak bilan dehqon voqeasini: Boyoʻgʻlining “tuqqan tomurim bilan kengashay” deganiga javoban ikki Faj-Laj (Niyozcha ogʻaliq bilan Bobojon Ashur choʻloq oʻgʻli) haqidagi hajviyani, Mulla Muhammad Sodiq degan tolibi ilmning omonat mablagʻini yeb, tonib ketgan firibgar togʻasi Sobirboy va uning qilmishlarini aytib beradi, Muhammad Yusufboyning oʻz vazifasiga kafsh sotib olishi haqidagi hikoyat ham Kordon tilidan xuddi shu oʻrinda keltirilgan. 

Asoslar oldida lol boʻlib qolgan Boyoʻgʻli Kordonning jasadiga razm solib, uning boʻyi uzunligi, farosati kamligiga ishora qiluvchi hikoyatlar keltiradi. Imom Abu Yusuf va bir betamiz odam voqeasi, mevali daraxtning hoʻl shoxini quruq shoxiga payvand qiladigan lavand bogʻbon hikoyasi, Teva (tuya) bilan tulkining savol – javobi ana shular jumlasidandir. 

4.                       Kordonning Koʻrqush bilan uchrashuvida Koʻrqush Kordonning “biz quda bilan boʻlgan munosabatda andisha yoʻlini tutdik, “quda boʻlding – judo boʻlding”, degan soʻzga yoʻqmiz”, deb aytgan gaplariga javoban, bir odamning oʻz doʻppisini suvga oqizib uni ololmay, “yoʻqolgani xoʻb boʻldi, boshimgʻa tor kelur erdi”, deganini naql keltiradi va Navfal podsho Majnunga, Muta’mar shoh esa Uyaynaga orqa boʻlgandek, “sen ham shu tarzda ish qilsang, noming to yavmul jazogʻacha qolur erdi”, deydi. Kordonning “hikoyat qil!” ishorati bilan Koʻrqush arab podshohi Mu’tamarning qancha mehnat va harajat tortib oshiq Uyaynaga uning ma’shuqasi Rayyoni olib bergani haqidagi uzun hikoyatni aytib beradi. 

5.                       Koʻrinadiki, “Zarbulmasal” asari tarkibiy jihatdan koʻp va xilma-xil badiiy qismlardan tashkil topgan. Bu qismlarning har biri alohida olinganda, mustaqil adabiy – badiiy qismlardan tashkil topgan. Bu qismlarning har biri alohida olinganda, mustaqil adabiy – badiiy asar koʻrinishiga ega, bir butun holida esa murakkab bir kompozitsiyani hosil qiladi. 

Hikoya mazmunidan shu narsa aniq boʻladiki, Kayqubod shahristoni ilgarigi ayyomda Fargʻona iqlimida joylashgan, Kayqubod otliq podshoh ismiga nisbatan nom olgan qoʻhna shahar ekan, Gulxaniy zamoniga kelganda, shahar xarobalari bu davrning buzgʻunchiliklaridan rashk olib yoʻqlik dunyosiga yuz tutibdi. 

Xalq ogʻzaki ijodi namunalarida, yozma adabiy – tarixiy manbalar ichida Kayqubod oti joy nomi sifatida kam uchraydi. Bu nom Buxoro, Samarqand, Kashmir, Bogʻdod singari faol qoʻllanuvchi an’anaviy nomlardan emas. Shunga koʻra, Gulxaniy aytgan bu nom tarixiy jihatdan realmi yo rivoyatmi, degan savol qoʻyiladi. Bordi-yu real boʻlsa, uning oʻrni Fargʻona iqlimining qaysi tomonida boʻlishi mumkin? Zarbulmasalning mazmuni, undagi ayrim lavhalarning tarixiy asoslarini kuzata borib, biz shunday xulosaga keldikki, asarda tilga olingan gaplarning hammasi oʻz hayotiy zaminiga ega ekan, undagi biror narsa bejiz va beasos tilga olinmagan ekan. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Gulxaniy. Zarbulmasal. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1974. 80b 2. Abdullayev B. A. Oʻzbek adabiyoti tarixi. Ikkinchi kitob, ikkinchi nashri, -T.: “Oʻqituvchi”, 1967. -383 b.

3.                       Aliyev A. Y. Oʻzbek adabiy tili tarixidan materiallar. – T.: “Toshkent Davlat Universiteti” nashriyoti, 1986-y.- 63 b

4.                       Ahmedov. B.A. Oʻzbekiston xalqlari tarixi manbalari (Qadimgi va oʻrta asrlar). – T.: “Oʻqituvchi”, 1991. 163-212 b.

5.                       Zurubi amsoli Turkiya – Istanbul; 1893; Zurubi amsoli Usmoniya. – Istanbul; 1870; Zurubi amsol va qoʻlyozma Sh Leningrad boʻlimi, № 1935.

6.                       Sulaymonqul Rojiy, Zarbulmasal qoʻlyozma. OʻzFA, Gʻ. Gʻulom nomidagi Qoʻqon adaboyot muzeyi, qoʻlyozmalar fondi, Inn.№6. Bu haqida qarang: Dilbar Rahmatova, Posledovateli Muqimi (Pisandi, gʻurbat, Radji): AKD.-T., 1967; E.Shodiyev. Irsol-ul masal ruboiylar// oʻzbek tili va adabiyoti. -

1972.- № 5. – B. 17-19

 

БУХОРО ТУМАН МИКРОТОПОНИМИЯСИДА ОЙКОНИМЛАРНИНГ ЎРНИ

Н. Б. Адизова,

БухДУ таянч докторанти

 

Аннотация. Мазкур мақолада Бухоро туманидаги айрим микротопонимларнинг номланишида туркий халқлар, жумладан, ўзбек халқининг уруғ ва қабилаларни, уларнинг шаҳобча ва тармоқларини номлари келтирилган ва биз буларни таҳлилга тортдик ва ўз мулоҳазаларимизни баён қилдик. 

Таянч сўзлар: топоним, жой номи, ономастика, топонимия, антротопонимия, этнос, микротопонимия, содда топоним, мураккаб топоним, топонегиз, гидроним, этнотопоним, этноним, 

Аннотация. В этой статье перечислены названия некоторых микротопонимов в Бухарском районе, в том числе племен и племен узбекского народа, их филиалов и сетей, и мы проанализировали их.

Ключевые слова: топоним, этноним, этнонимика, этнотопоним, название местности, ономастика, топонимия, топонимика, микро-макротопонимия, простые топоними, сложные топоним, топооснова, словообразовательный аффикс.  

This article discusses the people, the nation, the tribes and tribes of the Uzbek people, which were the basis of some microtoponimies in Bukhara District. Attitudes toward the study of ethnonyms are based on their conclusions. 

Key words: adjective horse, ethnonym, ethnonymity, ethnotoponism, place name, onomastics, toponymy, toponym, micro-macrotoponimia, simple toponymy, complex toponymy, topogenesis, wordbuildings affixes.

 

Ҳар бир юртнинг энг азиз, ардоқли қадриятларидан бири – унинг номидир. Юрт вакиллари қаерда бўлмасинлар, бу номни фахр билан тилга оладилар, шеър ёзиб, қўшиқ қилиб куйлайдилар, эслаб юрадилар. Ўзга юртларда ўз ҳамюртларини учратган кишилар учун уларнинг исмлари эмас, балки уларнинг ўзбекистонлик, бухоролик экани аҳамиятлироқ бўлиб, уларни қадрдон дўстларга айлантиради. Шунинг учун ҳам кишилар ўзлари яшайдиган кўча, маҳалла, қишлоқ ёки шаҳарларни номлашда уларнинг адреслик функциясини (яъни бир географик объектни иккинчисидан ажратиш, фарқлаш ва аниқ ўрнини топиш) бажаришинигина эмас, балки юрт тимсоли бўлиб, маънавий қадриятга айланиб қолишига ҳам эътибор қаратганлар. Номларнинг маъносида мазкур жой ва у жойда яшовчи аҳолининг энг характерли, ўзига хос хусусиятларини акс эттиришга ҳаракат қилганлар. 

Этнонимика соҳасининг ҳозирга қадар ҳал этилмаган ва мунозарали масалалари бор. Булардан бири этнонимлар атоқлими ёки турдош отми эканлиги масаласидир. Олимлар бу ҳақда турлича фикр билдирадилар. Таниқли топонимист В.А.Никонов фикрича, ҳозирча бу масалада бир хил фикрга келиш қийин,чунки: “Бизда атоқли от назарияси ҳанузишлабчиқилмаган, атоқли ҳамда турдош отлар ўртасидаги чегара аниқланмаган экан, этнонимлар бу менияларнинг қайси бирига мансублиги ҳақида баҳс юритиш фойдасиздир”. А.В.Суперанская этнонимларни “Ономастикага кирмайдиган лексик категориялар” сарлавҳаси остида шархлайди. Атоқли отлар олдига қўйилувчи лингвистик белгилар нуқтаи назариданэтнонимларнинг атоқли отлар категориясига киритиб бўлмайди. Лекин этнонимлар атоқли от бўлмаса-да атоқли отлар билан,айниқса, антротопонимлар ва топонимлар билан алоқадор лексик гуруҳлардир. Шу сабабли ҳам тилда этнонимдан ясалган топоним ва антротопонимлар, айниқса, географик номлар кенг тарқалган.

Этнотопонимлар этнонимлардан ясалган топонимларгина бўлиб қолмасдан, ўз таркибида этнонимиянинг характерли ва бой фактик материалларини мужассамлаштирувчи лингвистик манба сифатида ҳам қимматлидир. Уларни ўрганиш, бундай номлар асосида ётган лексик бирликларнинг моҳиятини тўғри белгилаш кўп жиҳатдан халқ тилидаги этноним материалларнинг етарли равишда илмий тадқиқ этилганлиги билан боғлиқдир.

Туркий халқлар, жумладан, ўзбек халқининг уруғ ва қабилаларни, уларнинг шаҳобча ва тармоқларини илмий ўрганишда кўплаб машҳур рус тарихчи ва тилшуносларининг асарларидаги бу масалага оид фикр ва мулоҳазалар муайян қимматга эга. Мана шу маънода Самарқанд вилояти аҳолиси этнонимияси юзасидан махсус тадқиқот ишлари олиб борган профессор Ҳ.Дониёров ва Фарғона воҳаси топонимиясидаги этнонимларни ўрганган тарих фанлари кандидати С.С.Губаева ва С.Қараевнинг изланишлари алоҳида аҳамиятга эгадир. 

Этнонгимлар атоқли от (топоним) вазифасига кўчгач, у маъно ва функциясига кўра ўзгаради. Аввал этноним сифатида кишиларнинг маълум ижтимоий тарихий гуруҳи, яъни этник гуруҳни англатган бўлса, энди у якка тушунча билан боғлиқ бўлиб, якка объектнинг номига айланади. Демак, бундай номларни этнотопонимлар деб юритиш номнинг асосида ётган этнотопонимларнинг лексик ва грамматик структурасини текширишдан иборат эмас, балки этнонимдан ясалган топонимнинг атоқли отнинг лингвистик белгиларини аниқлашдан иборатдир. Этник номлар топонимларга уруғ, қабила, элат халқ, миллатнинг номлари киради. Туркий тилларда, жумладан, ўзбек тилида этнонимлардан ясалган топонимлар кенг тарқалган ва бундай номлар “Этник белгилар асосида ясалган топонимлар”, “этнотопонимлар” деб юритилади.

Ўзбек топонимиясини тадқиқ этиш бўйича амалга оширилган ишларнинг барчасида ўрганилаётган ҳудудда учрайдиган этнотопонимлар таҳлил қилинди. 

Ўзбек топонимикасида этнотопонимлар махсус тадқиқ қилинган ишлар ҳам юзага келган. Биз бу ўринда А.Отажонованинг Хоразм этнотопонимларига, А.Туробовнинг Самарқанд вилояти этноойконимларига бағишланган ишларини кўзда тутмоқдамиз. Ҳар иккала тадқиқотда ўрганилаётган ҳудуд топонимиясидаги этнонимик негизлар асосида ясалганномлар атрофлича таҳлил қилинган.

Бухоро тумани ҳудудида ўнлаб этнотопонимларни кузатиш мумкин. Мазкур ҳудуддаги этнотопонимларни уларнинг этнонимик негизига (топонегизига) кўра иккига бўлиш мумкин: 

1.                       Негизида халқ, элат ёки миллат номи ётган этнотопонимлар: Арабхона, Афғонон, Туркон, Хитоён, Ўзбакон.

Айтиш лозимки, Бухоро вилояти ҳудудида араб миллати номи асосида шаклланган этнотопонимлар кўп учрайди. Бу ҳолат Ўрта Осиёга арабларнинг кириб келиши билан изоҳланади.  Араблар Осиёнинг Форс қўлтиғи билан Ўрта денгиз ўртасидаги қисмида ва Шимолий Африкада яшовчи, сомий тилларидан бирида сўзлашувчи халқ номи. 6-7-асрларда айрим араб элатлари бирлашди ва Араб халифалиги ташкил этилди. Улар босинчилик юришлари натижасида бошқа халқлар ҳудудига ҳам тарқалиб кетди. Шулардан бири Ўрта Осиё арабларидир. Улар шу ҳудудда яшаб, ўзларини араб деб номловчи этник гуруҳ бўлиб, аждодлари 7-14-асрлар давомида келиб ўрнашиб олган. Ўзбек, туркман ва тожик миллатининг таркибига кирган. Ўрта Осиё арабларининг асосий қисми Ўзбекистоннинг Бухоро, Самаранд ва Қашқадарё вилоятларида, шунингдек Фарғона водийси шимолий-шарқий қисмида яшайди. 

Ҳар қандай этномаданий алоқалар тилда ўз аксини топмай қолмайди. Арабларнинг, хусусан, Бухоро ҳудудга кириб келиши туфайли узоқ давом этган этник-миграцион жараёнлардан сўнг воҳа аҳолисининг этник шаклланиши янада мураккаблашди, араб тилига хос сўзлар тилимизга ўзлаша бошлади. Араб этноними билан боғлиқ номлар вилоятнинг шаҳар ва туманлари ҳудудида Арабон (Бухоро шаҳри, Ромитан тумани), Араблар (Жондор, Шофиркон, Ғиждувон туманлари), Арабхона (Бухоро, Вобкент, Жондор, Когон, Олот, Ромитан туманлари), Катта Араблар (Вобкент тумани), Катта Арабхона (Шофиркон тумани), Қалъаи Мир Араб (Шофиркон туман), Юқори Арабхона (Вобкент, Ромитан туманлари), Арабсарой (Вобкент, Жондор туманлари), ТаробАрабхона (Жондор тумани), Арабгузар (Пешкў тумани), Арабдиёр (Пешкў тумани), Арабабдал (Шофиркон тумани)шаклида учрайди. 

2.                       Негизда урғу, қабила ва уларнинг майда шахобчалари номи ётган этнотопонимлар: Ёбухона, Оғар, Работи Қалмоқ, Юзон, Ўба, Манғитон.

Шундай номлардан бири Манғит топонимидир. Мазкур топоним Бухорода Манғит, Манғитон; Самарқандда Манғитобод, Манғитон, Манғиттепа, Оқманғит; Хоразмда Манғитсолма, Манғитёп; Қашқадарёда Манғит, Манғиттўп каби қишлоқ номи сифатида қайд этилса, Қорақалпоғистон Республикасида эса туман номи сифатида мавжуд. 

Манғит ўзбек халқи таркибидаги энг қадимий, йирик қабила бўлиб, унинг оқманғит, қораманғит, чолманғит, чаламанғит каби тармоқлари мавжуд. 

Манғит – туркий, мўғул, тунгус-манжур тилларига, яъни уларнинг ўтмишдаги олтой боботилига тегишли сўз. Мўғулча шакли мянгад бўлиб, рус тилшунослари мангол қабиласи сифатида изоҳлаганини кузатиш мумкин. 

Мўғул тилида манг – минг (1000) маъносини ифодалаши инобатга олинса, манғит – минг деган маънони англатади. Бу туркийларнинг қирқ, юз (жуз) каби уруғ номлари билан алоқадор. 

Фойдаланилган адабиётлар:

1.             Никонов В.А. Введение в топонимику. –Москва, “Наука”, 1965. -178 с.

2.             Суперанская А.В. Лингвистические аспект ономастических исседований // Вопросы ономастики. –Самарканд, СамГУ, 1976, -С 5-12.

3.             Бегматов Э. Жой номлари–маънавият кўзгуси. -Тошкент, “Маънавият”, 1998. 64 б.

4.             Отажонова А. Хоразм этнотопонимлари. –Тошкент, “Фан”, 1997, 128б.;  5. Туробов А. Самарқанд Вилояти этноойконимларининг таҳлили. Филол.фанл.номз.диссер.

–Тошкент, 1999. 

 

5-7 СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИДА ИНСОНПАРВАРЛИК ҲИС-ТУЙҒУЛАРИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШ ЖАРАЁНИНИНГ МАЗМУНИ

Қ.М. Ёдгоров, 

Бухоро олимпия захиралари коллежи мураббийси

 

Аннотация. Ушбу мақолада 5-7 синф ўқувчиларида инсонпарварлик ҳис-туйғуларини шакллантиришда анъанавий методлар билан янги педагогик технологияларни уйғунлаштирган ҳолда олиб бориш усуллари ёритилган.

Калит сўзлари: таълим, узлуксиз таълим, дастур, миллий, маънавий.

Аннотация. В данной статье освещаются методы, применяемые при формировании гуманистических чувств у учащихся 5-7 классов путем сочетания новых педагогических технологий с традиционными методами.

Ключевые слова: образование, повышение квалификации, программа, национальная, духовная. 

Annotation. In this article, the methods of carrying out the formation of human feelings in the students of 5-7 classes in combination with traditional methods of teaching new pedagogical technologies are covered.

Key words: education, Continuing Education, Program, National, Spiritual.

 

Ўзбек моделида назарда тутилган ислоҳотларнинг босқичма-босқич амалга оширилишига асосан таълим соҳасидаги ислоҳотларни ҳам уч босқичда ўтказиш белгиланган эди. Таълим ислоҳотларининг биринчи босқичида умумий ўрта таълим давлат таълим стандартини ишлаб чиқиш, 1999-2000 ўқув йилидан бошлаб, ана шу давлат таълим стандартларини умумий таълим мактабларида ўқитиш дастурлари билан биргаликда жорий этиш, уларнинг натижалари асосида ўқув қўлланмалари ва дарсликлар яратиш муҳим вазифа этиб қўйилди.

Л.В. Занковнинг (1901-1977 йиллар) ривожлантирувчи таълим концепцияси ХХ асрнинг 50йилларида кенг тарқалди. Унинг ғояларини амалга ошириш таълим жараёнига инсонпарварлик ғоясини сингдириш, шахсни баркамол ривожланиши учун зарур шарт-шароитларни яратишга имкон беради. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонунида таълим ва тарбияни инсонпарварлик, демократик ғояларга мувофиқ ташкил этилиши эътироф этилган.

Таълимни инсонпарварлаштириш таълим жараёнида ўқувчи шахсини ҳурмат қилиш, унинг шаъни, обрўси, қадр-қимматини поймол этмаслик, мавжуд истеъдодини ривожлантиришни назарда тутади. Демократлаштириш эса педагогик жараёнда расмиятчиликка йўл қўймаслик, таълим дастурларини танлашда ўқувчиларнинг фикрларини инобатга олишни ифодалайди. Республика узлуксиз таълим тизими ижтимоий буюртмани бажаришга хизмат қилади, баркамол шахс ва етук мутахассисни тарбиялаш вазифасини бажаради.

Мазкур концепцияда юқоридаги она тилидан дастур ва концептуал асосларида уларнинг дидактик асослари ҳам белгилаб берилган бўлиб, бунда ўқитиш тамойиллари ва методлари ўзаро алоқадорлигида таълимни инсонпарварлаштиришга кенг эътибор берилган, яъни дарсликка, ўқув топшириқларига ўқувчи ва ўқитувчи фаолиятларини боғловчи восита сифатида мустақил ишлаш фаолияти ҳам белгилаб берилган. Яъни ўқувчининг таълим жараёнида кузатиш, изланиш, хотирада тиклаш, сўраш, луғат, қомус ва бошқа маълумот манбаларидан фойдаланиш, қиёслаш, умумийликни аниқлаш, фарқлаш, таснифлаш, ҳукм чиқариш, алоқадорликни аниқлаш ва ўз фикрини амалиётда қўллаш каби ишларни амалга оширишига эътибор берилган. Шунингдек, ўқувчининг ўз фикрини баён этиш, ижодий матн тузиш бўйича олиб борадиган иш турлари ҳам назарда тутилган. Ўқувчилар билими эса уларнинг ўқиш санъати, ўз фикрини баён этиш маҳорати билан аниқланади.

Шунингдек, индивидуаллик - ўзига хослик билан бирга инсон шахсига фақат унинг ўзигагина хос бўлган инсоний туйғулар, ҳисси-ётлар, руҳий ҳолатлар ўқувчига бир бутун яхлит ҳолда етказиш ҳисобга олиниши зарур. Чунки бадиий адабиётда гўзаллик бир бутун, яхлит, уйғун бўлиб, ўқувчига ўзининг уйғунлиги, яхлитлиги билан таъсир этади. Ҳиссиётларга бой, қалби гўзал инсон эса, ҳеч қачон тубан кетмайди ва ҳаётда ҳам комиллик касб этади.

Юқори синф ўқувчиларининг бадиий адабиёт воситасида маънавий маданиятини шакллантиришнинг педагогика талабларидан бири, унинг тарбиявий таъсир кучидан фойдаланишда унга давр нуқтаи назаридан ёндашишдир.

Мумтоз адабиёт намуналари мазмунидаги чуқур фалсафийлик, фаросатлилик ўқувчини узоқ ўтмишга саёҳат қилдиради. Муаллифлар ўз даврларининг турмуш тарзларини, ҳаётий муаммоларини, фалсафий илдизларини бадиий ифодалашга, шу усулдан фойдаланган ҳолда халқнинг моддий ва маънавий ҳаётини бир оз бўлса-да, ташвишли масалалардан, безовта кечинмалардан йироқлаштиришга муваффақ бўлганлар. Мумтоз адабиёт намуналарининг катта қисми поэтик тарзда яратилган бўлиб, улар асосан ғазал, рубоий, фард, туюқ, тўртлик, қисса, ҳикоят, достон, қасида, мухаммаслардан иборат. Шунинг учун ўқувчидан нозик дид, қунт, теран фикр асосида уларни ўрганиш талаб этилади. Аҳли замон ўртасидаги инсонпаврварлик, ширинсуханлик, қадр-қиммат, дўстлик ва биродарлик, Ватан ишқи, халқ фаровонлиги ва комил инсон масаласи мумтоз адиблар ижодидаги бош мавзу ҳисобланади.

Таълим жараёнини мазмунан ислоҳ қилишда "Кадрларни ўқитиш ва тарбиялаш, миллий тикланиш принциплари ва мустақиллик ютуқлари, халқнинг бой миллий, маънавий ва интеллектуал салоҳияти ҳамда умумбашарий қадриятларга таянган, инсонпарварликка йўналтирилган таълимнинг мазмуни давлат таълим стандартлари асосида ислоҳ қилинади. Таълим олувчининг шахсига, унда таълим ва билимларга бўлган иштиёқни кучайтиришга, мустақил иш тутишни, ифтихор ва қадр-қиммат туйғусини шакллантиришга алоҳида эътибор берилади," - деб йўналиш берилган эди.

Дарҳақиқат, ўзбек халқининг одамийлиги, инсонпарварлиги, адолатпарварлиги, меҳмондўстлиги, катталарга ҳурмат, кичикларга иззат каби фазилатлари бугунги кунда маънавий - ахлоқий қадриятлар сифатида кишилар қалбидан мустаҳкам ўрин эгаллаб келмоқда. Одамларимиз дилидаги меҳр - оқибат, сахийлик, ҳалоллик каби эзгу туйғулар имон - эътиқод сари интилишлар уларнинг маънавий етуклигини, билим - маърифатли эканлигини миллий ғоя, миллий мафкура билан қуролланиб бунёдкорлик ишлари билан шуғулланаётганлигини намоён этиб турибди. Айниқса, бу соҳада бошланғич таълим босқичи ўқитувчиларининг комил инсонни вояга етказиш, маънавий - ахлоқий тарбия ва маърифий ишлар соҳасида олиб бораётган ишлари диққатга сазовордир. Ўқитувчи бошланғич таълим босқичида маънавий муҳитни яратиш билан бирга касбдошлари ва ўқувчилар жамоасидаги аҳилликни мустаҳкамлайди ва ривожлантиради. 

Ўқитувчининг педагогик маҳоратида дарснинг ўрни муҳим. Дарс шундай маркази, ўқитувчининг ҳар бир тафаккури ва ҳаракатлари шу марказ атрофида айланиб, яна унга қайтиб келади. Ҳар бир дарс ўқитиш жараёнига ўз ҳиссасини қўшади.

Замонавий дарс фақат ўқитишнинг метод ва формалари билан чекланиб қолмай, балки таълим-тарбия, ривожлантириш мақсадларини амалга ошириш, ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятида биргаликдаги ўзаро боғлиқлигини рўёбга чиқаришни талаб қилади.

Ҳар бир ўқитувчи дарсни ўтишда ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришга ҳаракат қилади. Ҳар бир машғулотнинг қизиқарли ва мазмунли бўлишига эришади. Натижада ўқувчиларнинг билим даражалари кенгайиб боради. Мустақил ишлаш, мустақил фикрлаш қобилиятлари камол топади. Ўқитувчининг дарс ва синфдан ташқари амалга оширган тадбирлари ўқувчилар бўш вақтини мазмунли бўлишида ва дарсда олган билимларини мустаҳкамлашда катта аҳамиятга эга бўлади. Таълим-тарбия жараёнини миллийлаштиришга алоҳида эътибор бериш натижасида ўқувчиларда миллий ва умуминсоний қадриятларга бўлган садоқат ривожланади.

Ўқитувчи ўзининг педагогик фаолияти давомида миллий истиқлол мафкураси асосида соғлом авлод шахсини шакллантиришга алоҳида эътибор беради. Бунинг учун у кейинги йилларида чоп этилган адабиётлар, юртбошимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг миллий мафкура, маънавият, маърифат ҳақидаги ғояларини чуқур ўрганади. Бунинг натижасида таълимтарбия жараёнида мустақиллик, маънавият, миллий мафкура, Ватан, Ватан туйғуси, миллий ғурур ва ифтихор, ўзликни англаш, фуқаро, миллий тафаккур, эркинлик, жамият ва шахс, одоб, хулқ - атвор, иффат, иймон - эътиқод каби тушунчаларни ўқувчилар онгига етказишга ҳаракат қилади. Мактабда маънавий муҳитни ва ўқувчиларда инсонпарварлик ғояларини шакллантириш масалаларини самарали бўлишига эришади. Инсонпарварлик ғоясини шакллантириш асосида умуминсоний қадриятларга садоқатлилик, халқимизнинг маънавий меросини мустаҳкамлаш ва ривожлантириш, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг имкониятларини эркин намоён қилиш, ватанпарварлик, ҳуқуқий маданият, экологик тарбия, Соғлом авлод шахсини шакллантириш, мактаб, оила, маҳалла ҳамкорлиги йўналишларида иш олиб боради. 

Бадиий адабиётнинг имкониятлари ёш авлоднинг нутқини ривожлантиришга ва нутқ маданиятини ўстиришга катта имкон беради. Ундаги образлар ўқувчилар қалбида ўчмас из қолдириш натижасида улар мавзуларнинг асл маъносини яхши тушуниб, эсда сақлаб қоладилар. Чунки адабиёт кишига маълумот бериш билан бирга ўқувчини тўғри фойдали ҳулқ ва аҳлоқнинг мустаҳкамлашича, камчилик ва нуқсонлардан қутилишга ёрдам беради.

 

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Тошкент: “Шарқ”, 1997. – 64 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Тошкент: “Шарқ”, 1997. – 64 б. 

3.              “2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантиришнинг давлат умуммиллий дастури” тўғрисидаги Президент Фармони // Таълим тараққиёти. –Тошкент, 2004. - №3. – Б. 26.

4.              Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Т.: “Ўзбекистон”, 2000. -80 б.

5.              Ахмедов Б. Ватан тарихидан лавҳалар //Масъул муҳаррир: Қ.Усмонов. -Т.: “Чўлпон”,

2001. -176 б

6.             Воҳидов М. Бола шахси ва унинг шаклланиши. -Т.: “Ўқитувчи”, -1972. -37 б. 

7.             Давлетшин М.Г. ва бошқ. Қобилият ва унинг диагностикаси. -Т.: “Ўқитувчи”, 1997. -134 б.

 

РАЗВИТИЯ МЕТОДОВ ПРЕПОДОВАНИЯ В МЕДИЦИНСКИХ ВУЗАХ

Г.Н. Курбанова

Ш.Т.Юлдашова, 

Бухарский государственный медицинский институт

 

В «Толковом словаре» термин «технология» означает «совокупность приемов, используемых в любом деле, искусстве». Зародившись в 50-60-х годах ХХ века в США, термин «педагогическая технология» быстро распространился по всем развитым странам. По сути, понятие «педагогическая технология» или «технология обучения» изначально соотносилось с идеей широкого использования технических средств обучения. Эта интерпретация сохранялась до 70-х годов. прошлого века, когда сформировалось представление о полной управляемости учебного процесса, что привело к установке, что решение дидактических задач возможно только через управление учебным процессом с четко определенными целями, достижение которых способствует само по себе четкое описание и определение. Затем появляется новая интерпретация природы образовательной технологии: образовательная технология - это не просто исследование использования технических средств обучения или компьютеров; Это исследование, направленное на определение принципов и разработку методов оптимизации учебного процесса путем анализа факторов, повышающих эффективность обучения, разработки и применения методов и материалов, а также оценки используемых методов.

Многие авторы дают собственное определение педагогической технологии, одним из наиболее приемлемых и согласующихся с сущностью этого процесса является определение, данное российскими авторами Д.В. Чернилевский и О. Филатова «Это системный комплекс психолого-педагогических процедур, включающий специальный подбор и расстановку дидактических форм, методов, приемов, приемов и условий, необходимых для учебного процесса». Именно такое понимание педагогической технологии как целостной системы определяет взаимодействие учителя и ученика, позволяющее достичь высоких результатов в процессе обучения".

Согласно постановлению президента Республики Узбекистан ПП № 4310 от 05.06.2019 «О мероприятиях по дальнейшему развитию системы медицинского и фармацевтического образования и науки» на фоне комплекса мер модернизации медицинской и фармацевтическое образование, это направление международных образовательных стандартов, проведение комплексных научных исследований по актуальным проблемам здравоохранения, а также создание эффективной системы духовно-нравственного воспитания юной школьной молодежи остаются нерешенными проблемами, такими как: 

•  отсутствие врачей общей практики и узких специалистов в отдаленных и труднодоступных регионах республики; 

•  недостаточная практическая подготовка в медицинских учебных заведениях;

•  слабое внедрение современных форм и методов организации непрерывного профессионального образования. 

Решение этих проблем требует принятия неотложных мер по дальнейшему совершенствованию системы подготовки медицинских и фармацевтических кадров. Модернизация медицинского образования будет направлена на внедрение в практику кредитномодульной системы обучения в процессах подготовки и повышения квалификации медицинских и фармацевтических кадров; децентрализация системы переподготовки и повышения квалификации медицинских и фармацевтических кадров с обеспечением их полного охвата непрерывным профессиональным образованием; мониторинг и персональное урегулирование процесса подготовки медицинских и фармацевтических кадров для переподготовки и повышения квалификации и других мероприятий, которые невозможно осуществить без повсеместного внедрения инновационных методов обучения. 

Педагогические технологии, которые активно внедряются в современный образовательный процесс, требуют от учителей четкого понимания основных положений, определений и терминов. Рассмотрите определения конкретных терминов, таких как:

Метод - (от греческого methodos), что дословно в переводе на русский означает «путь исследования, теория» и способ достижения цели или решения конкретной проблемы. Метод, лежащий в основе конкретной технологии, раскрывает структурный аспект всех выполняемых действий. 

Методика реализуется в учебной практике с использованием определенной системы приемов и приемов.

В технологии есть определенная система предписаний, которые гарантированно приводят к цели, т.е. инструментарий всех действий для ее достижения.

Методическая система - (более традиционное понятие) - как практическая материализация технологии, это форма выражения технологичности, посредством которой действия алгоритмизируются (система предписаний), в ней – инструментальность; 

Педагогическая технология (новое понятие) - предполагает набор различных методов, приемов, средств и приемов, которые работают в подразделении и направлены на решение конкретной проблемы. 

В 2006 году попытался сформировать определение технологии Ю.Г. Фокин, обучения в высшей школе: 

Технология обучения в высшей школе – прикладная педагогическая наука, изучающая закономерности и методы трансформации положений теории обучения и требований учебного плана учебной дисциплины в методические рекомендации для учителя, выполнение которых обеспечивает решение заранее определенной конкретной дидактической задачи. занятие с объективной диагностикой результатов его решения. 

Предмет исследований технологии обучения – закономерности и процедуры определения дидактических задач, позволяющих достичь объективно диагностируемых результатов обучения, в сочетании с методами разработки технологических регламентов для учителей, способствующих реализации дидактической задачи обучения. 

Объект исследований технологии обучения – процессы постановки и реализации решения дидактических задач преподавателями высшей школы с учетом известных дидактических, психологических и эргономических законов. 

Технологическая модель обучения – перечень и указание последовательности технологически и дидактически обоснованных процедур, объективно необходимых для достижения заданной учебной цели на конкретном уроке в стандартных условиях. 

Технологическое предписание обучения – Это фиксированная дидактически обоснованная система и последовательность мероприятий (частных целей), учитывающих содержание учебной дисциплины. Затем учитель, наполняющий эти меры своим методическим содержанием (оперативным составом), может предложить решение заранее четко поставленной дидактической задачи урока. 

 Кредитно-модульная система организации учебного процесса - это модель организации учебного процесса, основанная на сочетании модульных технологий обучения и зачетных или зачетных учебных единиц. Внимание в кредитно-модульной системе сосредоточено на двух ее характеристиках: на самостоятельной работе студентов; о ведении кредитно-модульной системы организации учебного процесса и рейтинговой системы оценки учебных достижений обучающихся. Кредитно-модульная система выполняет две основные функции:

1.                       Содействие мобильности студентов и преподавателей и облегчение перехода из одного университета в другой. 

2.                       Четкое определение объема выполняемой студентом работы с учетом всех видов учебной и научной деятельности. Количество кредитов определяет, на что способен студент, обучающийся по той или иной программе.

В настоящее время не существует общепринятой классификации, что затрудняет анализ проблемы понимания «технологии обучения» и «технологизации учебного процесса».

Рассматривая достижения отечественного образования, президент сказал следующее: «В процессе комплексного развития системы образования и воспитания большое значение мы придаем также совершенствованию дошкольного и высшего образования. С этой целью приняты программы по развитию дошкольного и высшего образования, на основе которых осуществляются коренные реформы. В частности, за последние два года в стране открыто 35 новых высших учебных заведений, в том числе 13 зарубежных. Налажена подготовка кадров по более чем 100 новым направлениям бакалавриата, 94 специальностям магистратуры. В результате подобных мер уровень охвата молодежи высшим образованием повысился с 9 процентов в 2016 году до 20 процентов в настоящее время. Мы поставили перед собой задачу довести этот показатель в ближайшем будущем до 25 процентов» 37 В целом в соответствии с Указом Президента Республики Узбекистан УП № 5847 от 08.10.2019 г. «Об утверждении Концепции развития системы высшего образования Республики Узбекистан до 2030 года» уровень охвата молодежи страны высшим образованием должен составлять не менее 50%. В этих целях не только модернизируется материально – техническая база, предъявляются повышенные требования к подготовке и квалификации педагогических кадров, но и происходит процесс внедрения новых инновационно – коммуникационных технологий в учебный процесс. Особенно это необходимо, а высшей школе, готовящей молодых специалистов для нужд всех отраслей экономики страны. В целях совершенствования образования высших учебных заведениях в современных условиях требуется пересмотреть формы педагогических коммуникаций, разработать и внедрить качественно новые подходы к передаче знаний и оценке их усвоения, применить новые технологии для более успешного управления учебной деятельности. 

На сегодняшний день, понятия «педагогическая технология» прочно вошло в теорию и практику образования. Основной функцией педагогических технологий является реализация целей учебного, воспитательного процессов и развития личности. Применение подобных технологий в ходе реализации обучения на кафедре «Общественного здоровья, организации и управления здравоохранением» доказало свою действенность и эффективность в целях повышения качества учебно – образовательного и воспитательного процессов. 

В частности, проведение занятия для студентов 2 курса лечебного и медико – педагогического факультетов на тему «Заболеваемость населения методы, источники и показатели ее изучения», модуль которого был разработан и внедрен ассистентом кафедры Стожаровой Н.К. и содержит такие технологии как: технологическая карта, деловая игра «Слабое звено», разного рода органайзеры, кейс – стадии, позволили сделать данное занятие более интересным и усвояемым.

Список использованной литературы

1.                       Фокин, Ю. Г. Теория и технология обучения: деятельностный подход: учебное пособие [Текст] / Ю. Г. Фокин. – М.: Academia, 2006. – 240 с. 

2.                       Указ Президента Республики Узбекистан УП № 5847 от 08.10.2019 г. «Об утверждении Концепции развития системы высшего образования Республики Узбекистан до 2030 года»// Национальная база данных законодательства, 09.10.2019 г., № 06/19/5847/3887 

3.                       Рашидов Ш.Х. Новая модель подготовки кадров в республике Узбекистан//образование через всю жизнь: непрерывное образование в интересах устойчивого развития. -2004. – С 263 -265. 

4.                       12. Савельев, А. Я. Технологии обучения и их роль в реформе высшего образования [Текст] / А. Я. Савельев //Высшее образование в России. – 1994. - № 2. – С. 29-37. 

5.                       Семушина, Л. Г., Ярошенко, Н. Г. Содержание и методы обучения в средних специальных учебных заведениях [Текст] / Л. Г. Семушина, Н. Г. Ярошенко. – М.: “Высшая школа”, 1990. – 191 с 

6.                       15. Фокин, Ю. Г. Теория и технология обучения: деятельностный подход: учебное пособие [Текст] / Ю. Г. Фокин. – М.: “Academia”, 2006. – 240 с.  7. Чернилевский, Д. В. Дидактические технологии в высшей школе [Текст] / Д. В. Чернилевский. – М., 2002. – С. 21-28 

 

УГОЛОВНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ ЗА КЛЕВЕТУ

М.Сатторов курсант 327- группы 

 

Клевета есть некое обвинение, возводимое заочно, втайне от обвиняемого, и принимаемое на веру, со слов одной стороны, без возражения другой. Клеветник — несправедлив, беззаконен, нечестив и опасен для тех, кто с ним имеет дело. Однако не легкое дело — клевета, и не простое, как можно было бы предположить, но требует большого искусства, немалой сообразительности и безукоризненного, так сказать, выполнения: потому что не приносила бы клевета такого значительного вреда, если бы она не возникала как нечто правдоподобное, и не осиливала бы она всесильную правду, если бы клевета не являлась выслушивающим ее как нечто заманчивое, правдоподобное и привлекательное во многих других отношениях.^[30] 

Законодательные акты Республики Узбекистана направлены на защиту прав человека, законных интересов. Уголовные и нормативные правовые акты в Республике Узбекистан направлены на борьбу с преступлениями против прав человека, их законных интересов, чести и достоинства.

 Об основных проблемах в отрасли законодательства и о своих предложениях по решению этих задач, а также по усовершенствованию данной сферы, наш Президент Шавкат Мирзиёев выдвинул ряд важных предложений в своем послании к Парламенту нашей Республики 24 января 2020 года:

“Эффективность наших реформ во многом определяют 4 важных фактора – обеспечение верховенства закона, эффективное противодействие коррупции, повышение институционального потенциала и формирование сильных демократических институтов.

Как известно, на торжественном собрании, посвященном Дню Конституции мы подробно рассмотрели приоритетные задачи по обеспечению верховенства закона, совершенствованию судебно-правовой сферы.

Вместе с тем хочу обратить ваше внимание на очередные задачи.

Во-первых, одной из важнейших является полное обеспечение независимости суда.

В продолжение этой тематики хочу подчеркнуть, что еще встречающиеся случаи нарушения закона на этапе предварительного следствия могут быть устранены только при достижении реальной независимости судов.

Принятые нами законодательные меры уже дают конкретные результаты. Позитивные изменения в этой сфере признал и Специальный докладчик ООН по вопросу о независимости судей господин Диего Гарсия-Саян.

За последние 3 года оправдательные приговоры были вынесены в отношении 1989 лиц, только в 2019 году – 859 лиц. Также в прошлом году были освобождены из зала суда 3 081 человек, необоснованно предъявленные обвинения в отношении 2 623 граждан были переквалифицированы или исключены.

То, что наши судьи выносят оправдательные приговоры, безусловно, является самым большим нашим достижением в судебно-правовой сфере.

Я как Президент и в дальнейшем буду полностью поддерживать такую принципиальность и решимость судей.

Нельзя ограничиваться лишь признанием восстановления прав человека. Настало время четко поставить вопрос о причинах их нарушения, ответить за случаи давления в процессе досудебного разбирательства.

Необходимо ограничить оставшуюся в наследство от старой системы и все еще продолжающуюся практику изучения прокуратурой судебных решений. Отныне прокурор сможет затребовать решение суда только при поступлении жалобы по делу.

Надо пересмотреть полномочия председателей судов по оценке деятельности судей и возбуждению дисциплинарного дела в их отношении.

Должностным лицам государственных органов следует твердо уяснить себе: вопрос обеспечения независимости судов и впредь будет находиться под строгим личным контролем Президента.

Каждый человек, переступивший порог суда, должен быть полностью уверен, что в Узбекистане неукоснительно соблюдаются принципы законности и справедливости. Как говорил известный немецкий философ Эммануэль Кант, “когда справедливость исчезает, не остается ничего, что могло бы придать ценность жизни”. Мы никогда не должны забывать эту истину.

В Узбекистане судьи призваны быть непримиримыми защитниками закона, прочной опорой справедливости.

Верховному суду, Высшему судейскому совету, Министерству юстиции поручается в трехмесячный срок внести проект закона, предусматривающий внедрение этих предложений в практику.

Во-вторых, основные законы и кодексы, касающиеся судебно-правовой сферы, были приняты около 20-25 лет назад и перестали отвечать современным требованиям.

В связи с этим парламенту было бы целесообразно принять в ближайшие годы новые Гражданский, Уголовный, Уголовно-процессуальный, Уголовно-исполнительный кодексы и Кодекс об административной ответственности.

При этом особое внимание следует уделить внедрению в следственную и судебную практику передовых стандартов в области прав человека.

При совершенствовании законодательства нас больше всего должен заботить не сам факт принятия новых законов, а то, какую пользу новые законы принесут людям, как облегчат их жизнь.

В-третьих, необходимо вывести на новый уровень реформы в сфере раннего предупреждения правонарушений.

Мы осуществляем серьезные меры по совершенствованию деятельности органов внутренних дел. Но пока еще они не стали структурой, на самом деле пользующейся уважением народа.

В их системе отсутствуют конкретные критерии деятельности по охране общественного порядка, борьбе с преступностью, оказанию государственных услуг.

В этой связи считаю важным еще раз подчеркнуть, что необходимо продолжить реформы и превратить органы внутренних дел в настоящих защитников граждан.

Новому составу парламента, в частности, Сенату, предстоит в течение следующих пяти лет создать все необходимые для этого организационно-правовые основы и принять практические меры.

Необходимо разработать систему повышения квалификации и целевой подготовки руководителей органов внутренних дел всех уровней.

В-четвертых, к сожалению, развитию страны препятствует коррупция в разных проявлениях.

Если мы не искореним это порочное явление, нам не удастся создать реально благоприятный деловой и инвестиционный климат, ни одна сфера жизни нашего общества не будет развиваться.

Следует открыто признать – предприниматели все еще сталкиваются с коррупцией в таких направлениях, как предоставление земельных участков, кадастровые, таможенные, банковские услуги, лицензирование, государственные закупки. Об этом свидетельствуют и многочисленные обращения на имя Президента, сообщения в прессе и социальных сетях.

Пока в борьбу с коррупцией не будут вовлечены все слои населения, лучшие специалисты, пока все наше общество не будет, образно говоря, привито «вакциной честности», мы не сможем достичь поставленных целей.

От устранения последствий коррупции мы должны перейти к ее раннему предупреждению.

Как вы смотрите на предложение создать в целях организации системного исполнения данных задач отдельный антикоррупционный орган, подотчетный парламенту и Президенту?

В связи с этим Администрации Президента совместно с комитетами палат Олий Мажлиса поручается в трехмесячный срок разработать соответствующий указ Президента.

В-пятых, сама жизнь требует от нас сделать еще один важный шаг в обеспечении прав человека, совершенствовании законодательства о гражданстве.

В частности, настало время принять организационно-правовые меры по решению в соответствии с законом этой проблемы наших соотечественников, долгие годы проживающих в стране, но так и не получивших статус граждан Республики Узбекистан.

В частности, лица, прибывшие в республику до 1995 года и с тех пор проживающие в стране, автоматически должны стать гражданами Узбекистана. Таким образом будет решена жизненно важная проблема почти 50 тысяч соотечественников.

Кабинету Министров поручается рассмотреть этот вопрос совместно с Законодательной палатой Олий Мажлиса и представить соответствующий законопроект до 1 мая текущего года.” ^[31]

Статья 27 Конституции Республики Узбекистан гласит, что «Каждый имеет право на защиту от посягательств на его честь и достоинство, вмешательства в его частную жизнь, на неприкосновенность его жилища».^[32]

КЛЕВЕТА - распро странение заведомо ложных сведений, порочащих честь и достоинство человека или подрывающих его деловую репутацию.

Основанием привлечения к уголовной ответственности лица за клевету, является повторное совершение им деяния подпадающее под признаки ст. 40 КоАО Республики Узбекистан,^[33] являющееся административным правонарушением.

Уголовная ответственность за клевету предусмотрено ст. 139 УК Республики Узбекистан.^[34] Под распространением сведений понимается опубликование их в печати, трансляция по радио и телевидению, распространение в сети Интернет, изложение в служебных характеристиках, публичных выступлениях, заявлениях, адресованных должностным лицам, или сообщение в любой, в том числе устной, форме хотя бы одному лицу.

Стоит более подробно рассмотреть каждое понятие, составляющее термин "клевета". Комментарии к статье "Клевета":

•  Распространение - означает, что информация была сообщена другим лицам. Причем, сюда входят абсолютно любые способы - и письменные, и аудио-, и видеоматериалы. А также оклеветать человека можно с использованием СМИ (радио, газеты, телевидение), Интернета или при личном общении. Даже контакт всего двух людей, в результате которого были сообщены лживые сведения, может стать объектом судебного разбирательства;

•  Заведомость (заведомо ложные) - оклеветавший точно заранее знал, что сообщаемые им сведения не соответствуют действительности;

•  Ложность - не соответствие истине;

•  Порочащие достоинство - принижающие личность человека в глазах общественности. Например, сюда относятся сведения, согласно которым человек совершил незаконное или аморальное действие, участвовал в подобном или был свидетелем.^[35]

Наказание за клевету

Существует три вида санкций. Стоит отдельно описать санкцию за клевету каждого типа:

Клевета, то есть распространение заведомо ложных, позорящих другое лицо измышлений, совершенная после применения административного взыскания за такие же действия, —  наказывается штрафом до двухсот базовых расчетных величин или обязательными

общественными работами до трехсот часов либо исправительными работами до двух лет.

Клевета в печатном или иным способом размноженном тексте либо в средствах массовой информации — 

Наказывается штрафом от двухсот до четырехсот базовых расчетных величин или обязательными общественными работами от трехсот до трехсот шестидесяти часов либо исправительными работами от двух до трех лет или ограничением свободы до одного года или лишением свободы до одного года.

Клевета:

А) соединенная с обвинением в совершении тяжкого или особо тяжкого преступления;

Б) повлекшая за собой тяжкие последствия;

В) совершенная опасным рецидивистом;

Г) из корыстных или иных низменных побуждений — 

Наказывается ограничением свободы от одного года до трех лет либо лишением свободы до

трех лет.

 

BOLA PSIXOLOGIYASI VA UNING NUTQIDAGI NUQSONLAR

Qoʻshshayeva A. A.Tosh 536-DMTT logopedi

Faxriddinova M.Q.Nav 2- DMTT logopedi

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada bola nutqining normal holati, bola nutqiga oiladagi muhitning bogʻliqligʻi, bola nutqiga ta’sir koʻrsatuvchi omillar, bola nutqini rivojlantirishda qanday mashgʻulotlardan foydalanish yoʻllari haqida, Komarovskiyning tavsiyalari asosida tayyorlangan.

Kalit soʻzlar: Bola nutqi, oiladagi muhit, Komarovskiy, perinatal davr, notal davr, postnatal davr, Artikulyatsion , nafas , logomassaj, didaktik oʻyinlar .

Аннотация. В основе данной статьи лежат рекомендации Комаровского о нормальном состоянии речи ребенка, отношении речи ребенка к семейной среде, факторах, влияющих на речь ребенка, и способах использования упражнений в развитии речи ребенка.

Ключевые слова: детская речь, семейное окружение, Комаровский, перинатальный период, нотальный период, послеродовой период, Артикуляция, дыхание, логомассаж, дидактические игры.

Annotatsion. This article is based on Komarovsky's recommendations on the normal state of the child's speech, the relationship of the child's speech to the family environment, the factors affecting the child's speech, and how to use exercises in the development of the child's speech.

Key words: children's speech, family environment, Komarovsky, perinatal period, notal period, postpartum period, Articulation, breathing, logomassage, didactic games.

 

Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqning toʻgʻri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, toʻgʻri nutq muhiti va ta’lim-tarbiyaga bogʻliq. Nutq tugʻma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. 

Nutq buzilishlarini oʻrganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yoʻlini, bu jarayonning oʻziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol oʻynovchi sharoitni bilish lozim. Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni oʻz vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak boʻladi. Bolaning nutqi kechikayotganini yoki tovushlarni notoʻgʻri talaffuz qilayotganini, duduqlanayotganini sezganingiz, shu zahoti mutaxassislarga murojaat qilishingiz lozim. Qancha erta murojaat qilsangiz, nutq nuqsonlari shuncha samarali bartaraf etiladi. Har kuni farzandingizga kamida 1015 daqiqa kitob oʻqib bering. Ushbu mashgʻulot farzandingizning soʻzlarni toʻgʻri anglash va talaffuz etishida samarali usul hisoblanadi. Farzandingizning nutqidagi nuqsonlarni toʻgʻrilashda aslo jahlga berilmang. Chunki bu jarayon koʻp vaqt talab qiladigan jarayondir. Nooʻrin tanbeh yoki ortiqcha talab farzandingizning oʻz nuqsonlarini bartaraf etishga umuman yordam bermaydi. Shuning uchun u bilan kattalarga muomala qilgandek muomalada boʻling.

Farzandingizning erkalanib gapirishiga yoʻl qoʻymang, bu nutqini notoʻgʻri rivojlanishiga olib keladi. Oʻzingiz ham yoshi katta boʻlsa ham chuchuk tilda erkalamang. Bu holatlar ham nutqning notoʻgʻri rivojlanishiga olib keladi. Qiziqarli qoʻshiqlarni birgalikda kuylang. Televizor, planshet, telefonda oʻtkazadigan vaqtingizni qisqartiring. Ota-onalar bolalar uchun namuna, shunday ekan nutqingiz toʻgʻri va ravon, tushunarli boʻlishiga e’tibor qarating. Farzandingiz bergan savollarini barchasiga javob berishga harakat qiling. Ular bilan koʻproq muloqotda boʻling. Farzandingiz tushunmay soʻragan narsasini iloji boricha sodda tilda tushuntirishga harakat qiling. Agar nutq buzilishi boʻlgan bola tegishli korreksion–logopedik ish olib borilmasa, uning intellektual rivojlanish sur’ati ham sekinlashishi mumkun. Nutqidagi kamchiliklari tufayli bola atrofdagilar bilan muloqatga kirishishga qiynaladi, natijada uning tasavvuri ancha cheklanadi, tafakkurining rivojlanish sur’ati ham sekinlashadi. Nutq yordamida bola nafaqat yangi axborot oladi, balki uni yangicha oʻzlashtirish imkoniyatiga ham ega boʻladi. 2-3 yoshga toʻlgan bolalar juda qiziquvchan boʻlganligi uchun ular tomonidan berilgan har bir savolga erinmasdan, aniq javob berishga harakat qilish kerak. Aniq javob berish bilan birga soʻzlarni sodda va ravon tarzda bayon etishingiz lozim. Koʻpincha bu davrda kichkintoylar oʻzlarini boshqara olmaydilar.

Kattalarning toʻgʻridan-toʻgʻri “Jim tur!”, “Jim oʻtir!” yoki “Toʻpolon qilma!” buyruq ohangidagi gaplari va nasihatlari ularga ta’sir qilmaydi. Bu esa, ularning ruhiyatiga, nutqining, tafakkurining rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Bir necha yillardan soʻng bunday onalar bolam hech narsa bilan qiziqmaydi yoki nutqida kamchiligi bor kabi shikoyatlari bilan psixolog va logopedlarga murojaat qiladilar, lekin buning asosiy sababi bilan qiziqmaydilar va sababchisi oʻzlari ekanliklarini umuman hayollariga ham keltirishmaydilar. Vaholangki, kichkintoylar bilan yoʻlda keta turib ham ularni har tomonlama rivojlantirish mumkin. Logoped bilan hamkorlikda ish oli borsangiz farzandingiz nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish osonroq kechadi. Zero kelajagimiz poydevorlari bolalar ta’lim va tarbiyasiga befarq boʻlmaylik. Mutaxassislar nutqning oʻz vaqtida rivojlanmasligi yoki keskin sekinlashuvining juda koʻp ekanligini aniqlashgan. Ikki yoshga toʻlgan bolaning tili chiqishi kerak. Oʻzining uchinchi tugʻilgan kuniga qarab 300 ta soʻzni bilishi , tushunishi, gapira olishi lozim. Bolaning tili vaqtida va ravon chiqishi uchun ota- ona yordam berishi mumkin ekan, deb takidlaydi. Mashhur rossiyalik pediatr Komarovskiy bola nutqini ravon boʻlishi uchun quyidagi fikrlarni bildirgan: 

1.                       Bola bilan homiladorligingizdan boshlab suhbatlashishni boshlang. Homiladorlikning 3 trimestrida bola tovushlarga juda ta’sirchan boʻladi. Aynan bu davrdan boshlab ona yoki ota oʻz farzandi bilan muloyim gaplashishni, klassik musiqalarni qoʻyib berishni odat qilish kerak.

2.                       Yangi tugʻilgan chaqaloq bilan doimo suhbatlashib yuring. Chaqaloqligidan ravon nutqni eshitgan bolaning tili chiqishi osonraq boʻladi.

3.                       Bolaning koʻzlariga qarab gapiring. Ota–ona gapirayotganda bola uning lab qimirlashini kuzatadi, shu yoʻl bilan uning tili chiqishi osonlashadi.

4.                       Bolaga koʻp savol bering. Bola javob bera olmagan taqdirda ham, unga savol berishga odatlantiring. Savolingizga javob berish niyatida uning aqliy va nutqiy rivojlanishi kuchayadi. Telefon va kompyuter oʻyinlari bolaning tili chiqishini keskin sekinlashtiradi. 

5.                       Bolaga koʻp ertak oʻqib bering. Kitobdagi yangi soʻz va iboralar bolaning tili chiqishida muhum ahamiyat kasb etadi.

6.                       Bolangiz bilan birga yoki bolangiz uchun qoʻshiq ayting. Musiqa va qoʻshiq nutq apparatini rivojlantirib bolaning nutq boyligini oshiradi. 

7.                       Bola bilan doimiy ravishda muloqotda boʻling. Ovqat qilish davomida ham bolani sabzavotlarning rangi, sonini aytishga undasa boʻladi. Koʻchadagi va atrofdagi buyumlarni va manzaralarni bolangiz bilan birgalikda hamsuhbat boʻlib tahlil qiling .

8.                       Bola tilida suhbatlashmang. Bola olti oydan oʻtgach u bilan ogʻizni choʻchchaytirib “Shiringina” gapirishning foydasi yoʻq. Bolaning tili chiqishida bu qiyinchilik tugʻdiradi.

Mutaxassislar nutqning oʻz vaqtida rivojlanmasligi yoki keskin sekinlashuvining sabablari juda koʻp ekanligini aniqlashgan. Ular quyidagilar:

1.  Homiladorlik davri (perinatal davri) 

2.  Tugʻriq davri (notal davri) 

3.  Tugʻruqdan kiyingi davr (postnatal davr) 

1.                       Homiladorlik davrida turli xil kasalliklarni boshdan kechirish, turli xil infeksiyalar, intoksikatsiya, homila toksikozi, gepoksiya yoki kislorod yoʻqotish, qon bosimining oshishi, homilador ayol va homila qon guruhining mos kelmasligi. Homiladorlik paytida sigaret, alkogol va giyohvandlik moddalarini iste’mol qilish oʻz-oʻzini davolash, yani ayrim dori darmonlarni qabul qilish. Homiladorning homila uchun xavfli boʻlgan joylarda ishlashi (radiatsiya). 

2.                       Tugʻruq davrda akusherlik patologiyalari, ya’ni tos suyagining kichkinaligi, homilaning kindik oʻqiga oʻralishi. Tugʻruqdan oldin suv ketishi, homilaning notoʻgʻri joylashishi, tugʻruq jarayonida bosh miyaning jarohatlanishi, tugʻruq jarayonida asfiksiya natijasida bolaning koʻkarib tugʻilishi.

3.                       Tugʻruqdan keyingi davr 1-yoshdan 3 yoshgacha boʻlgan davrda bosh miyada turli xil jarohatlarni olish, bosh miyadagi infeksiyalar, turli hil yuqumli kasalliklar sababli yuzaga keladi.  Nutq nuqsonlari quyidagi mezonlar asosida tekshiriladi: 

1.  Gugulash davri (3 oylikdan) 

2.  1 yosh 6 oylik 10-15 ta soʻz 

3.  2 yoshda 300 ta soʻz

4.  3 yoshda 1000 ta soʻz 

4. 6-7 yoshga kelib 4000 dan 5000 gacha soʻz lugʻat boyligi boʻlishi lozim .     Nutq nuqsonlarini bartaraf etish yoʻllari:

1.  Artikulyatsion, nafas, mayda qoʻl muskullarini rivojlantiruvchi mashqlar.

2.  Logomassaj (nuqtali, boʻshashtiruvchi, tetiklashtiruvchi massaj).

3.  Nutqni rivojlantiruvchi didaktik oʻyinlar .

Bu mashgʻulotlar kelajagimiz poydevorlari boʻlmish bolalar ta’lim va tarbiyasiga, asosiysi, nutqining rivojlanishiga katta hissa qoʻshadi desak aslo mubolagʻa boʻlmaydi. Aziz ota–onalar farzandimiz kelajagi uchun befarq boʻlmaylik!

Fodalanilgan adabiyotlar

1.    Ayupova M. Logopediya. –Toshkent, 2009 .

2.    Poʻlatova M., Shomaxmudova R., Nurmuxammedova Sh., Tulaganova R. Kompleks mashqlar metodikasi. –Toshkent, 2018. 

3.    Shamurodova Zarofat. Logopediya. Me’yoriy talaffuzga oʻrgatish. –Toshkent, 2012.

4.    Сатир В. Вы и Ваша семья (руководство по личностному росту. – М., 2000. -320 с.

5.    Психология семейных отношений с основами семейного консультирования. /Под редакцией Е.Г. Силяевой. – М.: “Академия”, 2002.-196 с.

6.    Шоумаров Г.Б. таҳрири остида. Оила психологияси. -Т.: “Шарқ”, 2000.– 272 б.

7.    Шоумаров Г.Б., Шоумаров Ш.Б. Муҳаббат ва оила. – Тошкент: “Ибн Сино”, 1994. – 120 с.

8.    Давлетшин М.Г., Шоумаров Ғ.Б. Замонавий ўзбек оиласи ва унинг психологик хусусиятлари //ўзбек оиласининг этнопсихологик муаммолари: Республика илмий-амалий анжумани маърузалари қисқача баёни. - Тошкент, 1993. - Б. 3-7.

9.    Қодирова Д.М. Оилада вояга етмаган болаларнинг ижтимоий онгини тарбиялаш тизимини ривожлвнтириш. Психологияни ўқитишда замонавий инновацион ёндашув. Психологлар фаолиятини ташкил этишда илғор технологиялар. 2020 й 215-218

 

FONETIK MASHQLARDAN FOYDALANISHNING SAMARADORLIGI

Dilsora Ergashova

BuxDU magistri

 

Anotatsiya. Maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarida fonetik mashqlardan foydalanishning samaradorligi haqida fikr yuritilgan.

Kalit soʻzlar: dars, fonetik mashq, undalma, gap, gap boʻlaklari, gapning uyushiq boʻlaklari.

Аннотация. В статье рассматривается эффективность использования фонетических упражнений у младших школьников.

Ключевые слова: урок, фонетическое упражнение, мотивация, предложение, части речи, связные части речи.

Annotation. The article examines the effectiveness of the use of phonetic exercises in primary school children.

Key words: lesson, phonetic exercise, motivation, sentence, parts of speech, connected parts of speech.

 

Fonetik mashq tizimini ta’limga tatbiq etish oʻqituvchining pedagogik mahoratiga, ta’lim jarayoni tashkillashtirishga, tanlangan dars tipi, uning bosqichlariga bogʻliq. Oʻqituvchi ta’lim jarayoni xususiyatlarini, dars tipi, uning bosqichlarini aniq tasavvur etsa, ta’lim jarayoniga, dars tipi va uning bosqichlariga mos mashqlar tizimidan foydalana oladi.

“Undalma” mavzusida qilinadigan ishlarni uch blokka ajratish mumkin: undalmalar boʻyicha axborot toʻplash (1); undalma yuzasidan toʻplangan axborotlarga ishlov berish (2); undalma yuzasidan oʻrganilgan bilimlarni tushuncha darajasiga koʻtarish va ularni nazorat qilish (3).

Yuqoridagi bloklarga koʻra “Undalma” mavzusini quyidagicha rejalashtirish mumkin.

Dars yangi oʻquv materialini oʻrganish va mustahkamlash tipidagi mashgʻulot boʻlib, uning yadrosi yangi bilimlarni oʻrganishga tayyorgarlik, ta’rif va qoidalarni oʻrganish, oʻrganilgan bilimlarni dastlabki mustahkamlashdan iborat.

Dars mavzusini e’lon qilish uchun ish quyidagicha boshlanadi: men bir nechta gap aytaman. Men aytgan gaplar (mening nutqim) kimga va nimalarga qaratilganini aytib berishga tayyorlaning.

Bolalar, ona tili darsiga tayyormisiz? Bu gap kimga qaratilgan? (bolalarga). Ona tili, sen mening ona tilimsan! Bu gapchi? (ona tiliga). Ey momaqaldiroq, yanada kuchliroq boʻkir! (Bu gap - momaqaldiroqqa). Men oʻz nutqimni bolalarga (1-gap), ona tiliga (2-gap), momaqaldiroqqa (3-gap) qaratdim. Gapirayotgan paytda soʻzlovchi nutqini oʻziga (masalan, Dangasa tur, uxlaganing boʻlar), oʻzgalar (Odil, menga koʻmaklash), turli narsalarga (maynajon, sayrasangchi) qaratadi. Yana bir misol: ertalab uyqudan uygʻongach bobomiz, buvimiz, ota-onamizga nima deymiz? Assalomu-alaykum, bobojon (buvijon, otajon, onajon). Salomimiz kimlarga qaratiladi? (bobomiz va buvimizga, otaonalarimizga). Ona tilida soʻzlovchining nutqi qaratilgan soʻzlar “Undalma” termini bilan oʻrganiladi. Undalmalar vositasida kishi oʻziga, oʻzga shahslarga, turli narsalarga undaydi.

Suhbat asnosida bolalar yangi mavzuga oid termin -“Undalma” bilan tanishishadi, bolalarning nutqidagi undalmali sintaktik konstruktsiyalar faollashadi, oʻquvchilar oʻzlari nutqida qoʻllanib kelayotgan hodisa-undalmaning mohiyatini anglashadi. Qisqacha aytganda, sinf jamoasi “Undalma” mavzusini oʻrganishga tayyor boʻlishadi. Endi darsning navbatdagi bosqichi-undalmaga oid bilimlarni oʻrganish boshlanadi.

Birinchi topshiriqqa qarang … Namunada berilgan gapni oʻqing. Bu gapda soʻzlovchining nutqi nimaga qaratilgan? “Hayol”ga qaratilgan. Toʻgʻri, hayollarga chulgʻanib qolganimizda, oʻzimizga shunday gap bilan undaymiz. Undash yoʻli bilan biroz payt hayol surishdan toʻxtaymiz. Siz bajaradigan topshiriqda oltita nutq holati berilgan. Oltita gap tuzasiz. Nutqingizning kimlarga va nimalarga qaratilganini aniqlab, aytib berishga tayyorlaning. Topshiriqni bajara olsangiz, undalmaga oʻzingiz mustaqil ta’rif bera olasiz.

Oʻquvchilardan birortasi (yoki oltitasi) topshiriqni doskada bajaradi. Bolalarning koʻz oʻngida quyidagi yozuvlar paydo boʻladi.

Bolalar, bilim manbai kitobni seving.

Odamlar, choʻkayapman, qutqaringlar. Hoy qanotli qushlarim, don yenglar.

Mehribon buvijon, Sizni tabriklayman.

Hoy yomgʻir, yana shiddat bilan yogʻ!

Ey shamol, salomimni doʻstimga yetkaz.

Doskadagi yozuvlar - oʻquvchilar ijod etgan gaplar asosida suhbat oʻtkazilib, undalmaning ta’rifi chiqariladi. Oʻqituvchi topshirigʻiga koʻra bolalar oʻzlari chiqargan xulosani darslikda berilgan ta’rifga taqqoslashadi. Bu ta’lim manbalari - nutq, darslikni oʻzaro uygʻunlashtirishga olib keladi. Endi undalmalarni nutqda ijro etish texnikasi, tinish belgilari, gapdagi oʻrni, sodda va murakkab undalmalarga oid bilimlarni oʻrganishga oʻtiladi. Buning uchun 2-topshiriq asosida mashq oʻtkaziladi. Bolalar berilgan gaplarda undalmalarning shahsga yoki narsaga qaratilganini hisobga olib, ularni ikki guruhga ajratishadi. Bu ish undalmalarni mustahkamlashga oid dastlabki oʻquv yumushidir. 2-topshiriq asosida undalmalar boʻyicha axborot toʻplash quyidagicha davom ettiriladi.

Doskadagi gaplar qayta kuzatilib sodda (bolalar, odamlar) va murakkab (mehribon buvijon, qanotli qushlar) undalmalarga oʻquvchilar diqqati tortiladi, tegishli qoidalar chiqariladi: a) undalma bir soʻzdan iborat boʻlsa–sodda undalma deyiladi; b) undalma ikki yoki undan ortiq soʻzdan iborat boʻlsa, murakkab undalma deyiladi.

Gaplar yana bir bor kuzatilib, undalmalarning oʻrni aniqlanadi. Buning uchun ayrim gaplar qayta tuziladi. 

Bilim manbai kitobni seving, bolalar!

Sizni, mehribon buvijon, tabriklayman.

Xulosalar chiqariladi: undalmalar gapning boshida, oʻrtasida, oxirida keladi.

Undalmali gaplarda gap boʻlaklarini topish. Oʻquvchilar koʻpincha undalmani bosh boʻlak (ega) sanab, egani topa olishmaydi. Doskadagi gaplarga egalar kiritib yoziladi: Bolalar, siz bilim manbai kitobni seving. Boshqa gaplar boʻyicha ham ish - shu tahlitda davom ettirilib xulosa chiqariladi. Undalmalarni oʻqish texnikasi, tinish belgilirini ishlatish qoidalari tushuntiriladi. Bu ishlar natijasi oʻlaroq oʻquvchilar ongida undalma toʻgʻrisidagi tasavvurlarning umumiy qurilishi shakllanadi. Endi yangi ta’rif, qoidalarni mustahkamlashga oʻtiladi. Buni amalga oshirish uchun quyidagicha ish qilish mumkin.

a)             darslikda berilgan ta’rif, qoida, aniqliklarni diqqat bilan oʻqib chiqish.

b)             3-topshiriq boʻyicha mashq oʻtkazish. Bolalar she’riy parchadan undalmali bandlarni (Nega tilkalaysan bagʻrimni, ohang, Nechun kerak, rubob, senga shuncha gʻam) ajratib yozishadi. Bu bandlarda shoirning nutqi nimalarga qaratilganligi, undalmalarning turi, gapdagi oʻrni, tinish belgilari va oʻqish texnikasi yana bir bor eslatiladi. Bolalar undalma boʻyicha toʻplagan axborotlarga moslashishadi, koʻnikishadi.

v) undalmaga oid bilimlarni esga tushirish davomi sifatida 4-topshiriq boʻyicha mashq qilinadi. Bolalar undalma boʻyicha toʻplangan axborotlarni yangi oʻquv sharoitiga - tayanch soʻzlarni undalma vazifasida qatnashtirib bogʻli nutq tuzish jarayoniga tatbiq etishadi.

Keltirilgan dars tavsifidan koʻrinadiki, uning qurilishi va borishi bolalar tafakkuriga moʻljallangan. Oʻquvchilar berilgan topshiriqlar asosida ijodiy mashq qilishib, mavzuni mustaqil oʻrganishadi, ta’rif, qoida, aniqliklarni shakllantirishadi. Bunday darslarni “ijodiy dars” deb ataymiz. Mavzu induktiv yoʻl bilan oʻzlashtirildi. Dalillarga koʻra quyidagi xulosalarga kelindi.

Dars yangi oʻquv materialini oʻrganish va mustahkamlash tipidagi mashgʻulot boʻlsa, uning quyidagi bosqichlarida fonetik mashqlar tizimidan foydalaniladi.

a)      yangi mavzu bilan bolalarni tanishtirish jarayonida oʻtkaziladigan mashq darsga kirish yasash,

yangi termin va unga muvofiq tushuncha bilan tanishtirish funksiyalarini bajaradi;

b)     yangi mavzuni oʻrganishga tayyorgarlik maqsadida tashkil qilinadigan mashq dalillarni,

oʻquvchilar tajribasidan koʻp marta oʻtgan omillarni faollashtirish vazifasini oʻtaydi. Ish shu yoʻsinda tashkil etilganda, bolalarning jonli nutqi tilni-mavzuga oid ta’rif, qoida, aniqliklarni oʻzlashtirish laborotoriyasiga aylanadi. Bola nutqi tildan oldinda harakat qilib “Nutqdan tilga qarab borish” tamoyilining amal qilishiga olib keladi;

d)             yangi oʻquv informatsiyalarini idrok etish jarayonida tashkil qilinadigan mashqlar yangi ta’rif,

qoida, aniqliklarni oʻrganish hodisalariga hamkorlik qilib, oʻquvchilar tafakkurini, xotirasini kompleks faollashtirish vazifasini bajaradi. Chiqarilgan xulosa ijodiy faoliyat mahsuli, oʻquvchining oʻzi kashf etgan bilim sifatida ongda toʻplanadi;

e)             yangi oʻquv materiali tushuntirilgach yoki bolalarning oʻzlari mustaqil oʻrgangach, oʻtkaziladigan mashq mustahkamlash vazifasini bajaradi. Shu yoʻl bilan bolalar hozir oʻrganilgan bilimlarni berilgan oʻquv holatlariga tatbiq qilishadi. Oʻquv holatlari yangi, rang-barang boʻlsa, mustahkamlash ham ijodiy jarayonga aylanadi. Shunday qilib, dastlabki dars tipida axborotlarni toʻplash va ularga dastlabki ishlov berish ketma-ket, bir-biri bilan uzviy bogʻlangan holda oʻtkazilsa, mashq qilishning samaradorligi oshadi.

Undalmalar boʻyicha oʻrganilgan bilimlarning umumiy qurilishi esga tushirilgach, topshiriqlar asosida mashq oʻtkaziladi. Oʻquvchilar undalmaga oid bilimlarni tatbiq etib, mashq qilishadi. Ishni shu yoʻsinda oʻtkazish tushuncha darajasida oʻzlashtirishga olib keladi. Tushuncha darajasida oʻzlashtirish bilim, malaka, ijodiy faoliyat tajribasi, munosabatlarning oʻquvchi faoliyati tarkibiga- aylanishiga sabab boʻladi. Endi bilim oʻquvchini emas, aksincha, oʻquvchi bilimni boshqara boshlaydi, u oʻqituvchi istagan matnlardan undalmalarni topa biladi, undalmalar ishtirokida nutq tuza oladi, undalmalarni boshqa fonetik mashqlar tizimi hodisalardan farqlaydi. Oʻrganilgan bilimlar oʻquvchilarning shaxsiy mulkiga aylanadi. Foydalanilgan adabiyotlar

1.  Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod oʻrgatish. - Toshkent,1960.

2.  Abdullayeva Q. Birinchi sinfda nutq oʻstirish. - Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1980.

3.  Abdullayeva Q. Savod oʻrgatish. -Toshkent, 1983.

4.  Abdullayeva Q., Raxmonova S. Ona tili darslari (usuliy qoʻllanma). -Toshkent, 1999.

 

OʻZBEK TILIDA MEVA ETIMOLOGIYASIGA OID LUGʻATLAR

N.H. Hojiyeva BuxDU oʻqituvchisi

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada oʻzbek tili mevachilik leksikasiga tegishli ba’zi soʻzlar xalq tili lugʻat boyligining ajralmas qismi sifatida tahlil qilingan. Mevachilik leksikasining vujudga kelishi insoniyat oʻtmishi bilan, insonning mehnat jarayoni oʻzlashtirish tarixi bilan uzviy aloqadorligi, meva va uning turlari izohli lugʻatlada, qomuslarda shu mevaga berilgan ta’riflar, mazkur ta’riflarning lugʻatlar izohi bilan taqqoslash asosida tayyorlangan. 

Kalit soʻzlar: mevachilik leksikasi, “Farangi Jahongiriy” lugʻati, “Nisob us-siyobon”, mive, mivedjat, miyvo, miyve. 

Аннотация. В данной статье некоторые слова, относящиеся к лексике узбекского языка, анализируются как составная часть лексики народного языка. Возникновение фруктовой лексики неразрывно связано с прошлым человечества, историей человеческого труда, определением фрукта и его видов в словарях, энциклопедиях, настоящими определениями подготовлено путем сравнения со словарными аннотациями.

Ключевые слова: фруктовый словарь, словарь фаранги джахонгирий, нисаб ус-сиёбон, миве, миведжат, мийво, мийве.

Annotatsion. In this article, some words related to the Uzbek language lexicon are analyzed as an integral part of the vocabulary of the vernacular. The emergence of fruit lexicon is inextricably linked with the past of mankind, the history of human labor, the definition of fruit and its types in dictionaries, encyclopedias, these definitions.Prepared by comparison with dictionary annotations.

Key words: Fruit vocabulary, Farangi Jahongiriy dictionary, Nisab us-siyobon, mive, mivedjat, miyvo, miyve

 

Alloh taolo paygʻambarimiz Muhammad (s.a.v.)ga Qur’onnni vahiy qilgandan beri 1400 yildan oshiq vaqt oʻtdi. Ushbu muqaddas kitobning sura va oyatlarida, garchi ular Islomgacha ma’lum va mashhur boʻlsalar ham, koʻpgina mevalar nomi zikr qilinadi. 

U (soʻritoklarga) koʻtariluvchi va koʻtarilmaydigan bogʻlarni, xurmozorlar va mevalarni, xilma-xil boʻlgan ekinlarni, (barglarni) bir- biriga oʻxshagan va (mevalarni esa) oʻxshamagan zaytun va anorlarni yaratgan zotdir. Mevalaganda mevasidan yenglar, oʻrim-terim kunida (bechora -miskinlarga) haqqini beringlar va isrof qilmanglar! U isrof qiluvchilarni sevmas. (An’om surasi, 141 - oyat )

Bu mevalarning bari bugungi kunda ham oʻsmoqda, biz ularni bogʻlarda oʻstiramiz va tanovul qilamiz. Bugungi kunda olimlarimiz tomonidan: dietolog, kosbetolog, biolog hamda, eng asosiysi, tilshunoslarimiz lingvistik jihatdan keng izlanishlar olib bormoqda. Tarix va ilm chorrahasida turgan mevaning etimologoyasiga nazar soladigan boʻlsak, qadimda ham mevalarga va ularning turlari, nomlarining kelib chiqish sabablariga qiziqish katta boʻlgan. Shuningdek, quyidagi tarixiy lugʻatlarda meva nomlarini izohlari, kelib chiqish tarixi yoritib berilgan:

Sharqda fanning turli sohalariga oid koʻplab nasriy lugʻatlar tuzilgan. Shu bilan birga, nazmda yozilgan lugʻatlarni ham koʻrish mumkin. Lugʻatlar kishilar ongida tez saqlanib qolishi uchun ularni she’rga solganlar va bunday she’riy lugʻatlar, odatda, madrasalarda yodlatilgan. Shunday mashhur she’riy lugʻatlar “Nisob us-siyobon” deb ataladi. 

“Nisob us-siyobon” (Bolalar uchun bilim asosi”) 671-1220-yili Abu Nasr Sad ibn Abu Bakr ibn Husayn ibn Jafar Farohiy tomonidan yozilgan. Unda arabcha,, forscha va turkiy soʻzlar she’rga solingan.

Unda hammasi boʻlib 350 ta bayt kiritilgan. Ushbu asarga ergashib lugʻatlar tuzildi. Hinta- gandum, duxna - arzan, xubz - nonu lahm - goʻsht,  Asl - behu , far - shohu bizr - tuxm, qatf - bar.

“Nisobi badiiy” (“Badiiyning bilim asosi”) deb ataladi. Madrasa talabalariga moʻljallab yozilgan she’riy lugʻatlardan biridir. Lugʻatda faqat muallifning Badiiy degan taxallusi keltirilgan. 

“Bunayyat ul-fiton” (“Bolalarning bilim daryosi”) deb ataladi. Muallifi noma’lum. Unda arabcha soʻzlarning tushuntirilgan. 

“Nisob us-siyoboni turkey” lugʻati muallifning toʻliq nomi Sayyid Salohiddinxoʻja ibn Bozorxoʻja Eshon hisoblanadi. Ushbu asar Farohiyning asari ta’sirida yozilgan. Lugʻatning 6-bobidagi birinchi faslini meva va mevali daraxtlarning arabcha, forscha va turkiycha atalishiga bagʻishlaydi. Har bir nom ustiga, agar u arabcha boʻlsa “ayn”, forscha boʻlsa “f”, turkiycha boʻlsa “t” harflari bilan koʻrsatib boradi. Masalan:

A  f  t  a  f-t

Inab - angur - uzum, rummon - anor ul,

A   a    f-t

Dahi barququ havh - shaftolu bor ul.

Demak, inab arabcha, angur forscha, uzum turkiycha, rummon arabcha, anor forscha va turkcha, barquq va havh shaftolining arabcha nomi, shaftolining arabcha nomi, forschasi shaftolidir.

“Farhangi Jahongiriy” lugʻati fors tilida tuzilgan lugʻatlar ichida alohida oʻrin tutadi. Uning muallifi Ibn Fahriddin Hasan Jamoliddin Husayn (taxallusi Azud ud-Davla) boʻlib, boburiylar davrida yashab ijod qilgan.

Lugʻat 2 jilddan iborat boʻlib, 24 bobni tashkil etadi. Muqaddimasi esa 12 ta faslni oʻz ichiga oladi. 

“Tuhfat ul- ahbob” lugʻati (1530-1556-yillarda) Sulton Ali (taxallusi Hofiz Ubayhiy) tomonidan yozilgan. 

“Irshod uz -ziroa” kitobi XVI asrda Hirotda yashagan Niyoziy nomli bogʻbon fors tilida asar yozgan. Unda oʻsimlik va mevalar haqida yozilgan she’rlar anchagina.

“Tib qonunlari” asari Abu Ali ibn Sino tomonidan yozilgan. Bu asarda koʻproq mevalarning shifobaxshlik xususiyatlari keng yoritib berilgan.  “Qadimiy bogʻdorchilikning izohli lugʻati” Mahmud Hasaniy tomonidan 2016-yilda nashr qilingan. Mazkur lugʻatda Markaziy Osiyo bogʻdorchiligiga oid istilohlarning arab, fors va oʻzbek tilidagi izohli lugʻatlari keltirilgan. 

“Koʻhna soʻzlar tarixi” asari Bahrom Bafoyev tomonidan yozilgan. Mazkur asarda meva nomlarining kelib chiqish tarixi chuqur yoritib berilgan. 

Har bir soʻzning oʻziga xos kelib chiqish tarixi boʻlgani kabi alohida etimologiyaga ega. Tilshunoslikda maxsus biz bilgan va bilmagan mevalarning barchasi oʻziga xos etimologiyaga ega boʻlib, bu tadqiqotni talab qiladi.

Meva – bu soʻz forscha–tojikcha, eski oʻzbek tiliga oʻtib oʻzlashgan va hozirgi oʻzbek tiliga ham aktiv qoʻllanadi. Ammo oʻrxun–Enasoy yozma manbalari, Mahmud Qoshgʻariy lugʻati, “Tafsir”da qayd etilmagan. Alisher Navoiy asarlarida:  Ey chuchuk jonim sening shirin labing,  Mevai jonim turunji gʻabgʻabing.  

(Gʻaroyib us sigʻar 359)  formasida keladi. Meva soʻzi fors tilida qadimdan iste’moldagi soʻz boʻlishi kerak. 

Eski va hozirgi tojik tilida meva (Ibn Sino asarlarida bu soʻz qayd qilingan), fors tilida (mive) koʻpligi (mivedjat ) – плод фрукт; afgʻon tilida (meva), qirgʻiz tilida momo, turkman tilida mive, uygʻur tilida mive, qoraqalpoq tilida miyoʻe, ozarbayjon tilida meyvo, lugʻatlarda miyve (Bugatov, II, 1869, 275 ), oʻzbek tilida meva tarzida qoʻllanadi. Bundan tashqari uygʻur dialektlarida mogo varianti ham bor.  

Meva soʻzining etimoni haqidagi ma’lumotlarni uchratmadik. Eroniy tillardagi meva-mive, turkiy tillardagi mive-momo-miyyoʻs-meyva-mive-moga variantlarini oʻzaro qiyoslaganda , ushbu soʻzning yasamaligi seziladi. Soʻzda ikki komponent boʻlib, ular oʻzaro kirishib ketgan va oʻzaklar orasida morfologik qayta boʻlinish hodisasi yuz bergan. Ikki mustaqil soʻz bir soʻz holiga kelib qolgan. Bu holatni tadrijiy ravishda koʻrsatganda, u meva <me (h) +va <me (h) +ba: <meh+ba(r)<beh +bar <bor boʻlishi kerak.

Meh-beh soʻzi forscha boʻlib, yaxshi, yoqimli, mazali bar-bar soʻzi ham meva, hosil ma’nosida kelgan. Meva soʻzi shirin, mazali, yoqimli, samar, hosil demakdir. (“Koʻhna soʻzlar tarixi” B.Bafoyev)

Meva^[36]- (fors.- hosil, hoʻl va quruq meva) 

1.                       Ba’zi daraxt va butalarning hosili. Yeyishli meva. Yeb boʻlmaydigan meva. Hoʻl meva. Meva sharbati. – Marjon kabi qizargan mevalarini koʻtara olmay, turli tomonga bosh ekkan jiyda daraxtlari uzoqdan kumush kabi oqarib koʻrinardilar. A.Qodiriy. Obid ketmon. Oʻlkamizda kuz, mevalar gʻarq pishgan palla. Gazetadan. 

2.                       Mevali daraxt. Said, Mirzaqullar yosh meva koʻchatlarini qoʻporar, Haydar ularni toʻplab, bogʻbogʻ qilardi. “Oʻzbekiston qoʻriqchilari”. Uncha katta boʻlmagan, chogʻroq hovlining oʻzida oʻn xilcha meva navlari bor. J.Abdullaxonov, Oriyat. Kechaning qorongʻuligi ustiga mevalarning quyuq yaproqlari qoʻshilib, bu maydon, ayniqsa, Otabekning hozirgi koʻngliga yaqinlashib kelar edi. A.Qodiriy. Oʻtkan kunlar. 

3.                       Koʻchma, samara, natija, mahsul. Ilohi boʻlgaysan, bolam barkamol. Umrimning mevasi- bir toza nihol. “Ravshan”. El taomilida: keksalar hamisha maslahat berishar, yoshlar esa oʻsha maslahat mevalarini terishar edi. M.Ismoiliy, Fargʻona t.o. 

4.                       Shakarpazlik mahsulotlari, shirinlik. (Hakimboyvachcha) Rang-barang qimmatbaho mevalar, qaymoqqa qorilgan nonlar bilan toʻla dasturxon yozib, achchiq choyni quya boshladi. Oybek. Tanlangan asarlar. (Oʻzbek tilining izohli lugʻati. 2- jild.2006)

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mevachilik leksikasi doirasidagi nomlarning katta qismi uzoq tarixga ega. Ularning paydo boʻlishi, muhimi, umumiste’molda qoʻllanishi, yuqoridagi yozma manbalarning guvohlik berishicha, qadimgi davrlardagi manbalarga borib tarqaladi. Bu lugʻatlar uchta xalq, ya’ni arab, fors va turkiy xalqlarni bir-biriga yaqinlashtirishdan tashqari, ularning adabiy aloqalarini yaxshilashga xizmat qilgan. 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.   Hayitmetov A. Navoiy lirikasi.– Toshkent, 2015.–B. 8-65.

2.   Bafoyev B. Koʻhna soʻzlar tahlili. –Toshkent, 1987.(9-10-11-12-13-14-15-16-17-18-19-20-21-

22-23-25-29 -31- betlar) 

3.   Qodirov A.A. Oʻzbekiston tibbiyoti. Darslik. –T.: “Abu Ali ibn Sino”, 2004. –B.3. 

4.   Ўзбек тилининиг изоҳли луғати. 5 томли. 2-том. – T.: ЎзМЭ, 2006. –582-б.

6. Mahmud Hasaniy. Qadimiy bogʻdorchilikning izohli lugʻati. – Toshkent: “Oʻzbekiston”, 2016.

 

ATOM TUZILISHINING HOZIRGI ZAMON ATOMISTIK TALQINI

M.Z. Temirova

Navoiy Davlat pedagogika instituti talabasi 

 

Annotatsiya. Mazkur maqolada hozirda fizika fanining rivojlanib borayotgan sohasi, atom fizikasi haqida tasavvur uygʻotishga qaratilgan boʻlib, atom fizikasi haqidagi dastlabgi tushunchalar berilgan.

Kalit soʻzlar: atom, fizika, fotoeffekt, radiaktivlik, fotonlar, Rezerford, Demokrit, Plank, electron, proton, neytron.

Аннотация. Эта статья посвящена современной развивающейся области физики атомной физике и дает начальной понимание атомной физики.

Ключевые слова. aтом, физика, фотоэффект, радиактивность, фотон, Резерфорд,

Демокрит, Планк, електрон, пратон, нейтрон.  

Annotation. This article focuses on the current evolving field of physics, atomic physics, and provides an initial understanding of atomic physics.  

Key words: atom, Physics, fotoeffekt, radioactivity, photon, Rezerford, Demokrit, Plank, electron, neytron, praton.

 

Atom tuzilishi toʻgʻrisidagi tasavvurlarning rivojlanishi. Tabiatdagi jamiyki tirik va notirik mavjudodlarning asosini atomlar tashkil qiladi. Atomlar oʻz navbatida molekulalarni, ular esa yanada murakkab boʻlgan birikmalarni hosil qiladi. Atom fizikasi bizni atrofimizni oʻrab turgan olamning asosi boʻlgan atom elektron qobiqlarining tuzilishini, ularning xususiyatlarini va ulardagi jarayonlar tufayli yuz beradigan hodisalarni oʻrganadigan fandir.  

Atom fizikasi XIX asr oxiri XX asr boshlarida fan sifatida yuzaga keldi. Bu davrgacha moddalarning tuzilishi, materiyaning cheksiz boʻlinishlari va atom nazariyasi toʻgʻrisida qadimgi yunon faylasuflari tomonidan turli fikrlar ilgari surilgan, koʻpgina tajribalar oʻtkazilib, fizik hodisalar kashf qilingan. Mana shu fizik hodisalar va kashfiyotlarni tajribalar asosida ilmiy jihatdan asoslab tushintirish atom fizikasini rivojlantirishga, taraqqiy etishiga va alohida fan sifatida yuzaga kilishiga olib keldi. 

Yunon faylasuflari (Demokrit, Epikur)ning atom toʻgʻrisidagi tasavvurlarini fransuz faylasufi Gasendi (1592-1655) tomonidan revojlantirildi. Nuyuton (1643-1727) materiya gʻovak boʻlib, boʻshliqqa joylashtirilgan alohida zarralardan iborat degan fikrni ilgari surdi. Shuningdek, u qattiq jismlar oʻzaro ta’sirining tabiatini oʻrganib, shunday xulosaga keldi - zarralarning birlashishi ularning qandaydir kuch bilan tortishishidir. Zarralar bir-biriga tekkanda, bu kuchlar katta qiymatga ega boʻladi. 

Xuddi shuningdek, bu davrda issiqlik hodisalari toʻgʻrisida tasavvurlar paydo boʻldi va bu hodisalarni tushintirishda Guk (1635-1703) issiqlik – bu moddani tashkil qilgan zarralarining mexanik harakati natijasidir, degan fikrni bildirdi. Bu fikr Bernulli tomonidan yanada rivojlantirildi va gazlar bosimi gaz molekulalarining idish devoriga urilishlari ta’siri natijasidir, deb tushuntirdi.

XIX asr boshlarida atom nazariyasini rivojlantirishda Dalton va Lomonosovlarning xizmati katta boʻldi. Ayniqsa Lomonosov oʻz tajribalarida issiqlik - modda zarralarining aylanma harakati natijasidir, degan xulosaga keldi. Bu nazariyadan Joul (1818-1889) gazlar kinetik nazariyasini tuzishda foydalandi.

Dalton esa turli elementlarni oʻzaro ta’sir qildirib, kimyoviy birikmalar hosil qilish usullarini kuzatdi. U har bir element atomlardan tuzilgan, atom esa oʻz navbatida moddaning boʻlinmas birligidir deb tushintiradi. Uning fikricha bir xil kimyoviy element atomlari boshqa xil kimyoviy element atomlaridan farq qiladi. Darhaqiqat, hozirgi vaqtda yuzdan ortiq kimyoviy element bor. 

Atom tuzilishi toʻgʻrisidagi tasavvurlarning revojlanishida 1869-yilda Mendeleyev tomonidan kimyoviy elementlar davriy sistemasining kashf etilishi muhim oʻrin tutdi. Mendeleyev bu davriy qonuni asosida ma’lum boʻlmagan yangi elementlarning mavjudligini, ularning fizik va kimyoviy xossalarini oldindan ayta oldi. Lekin koʻp yillar davonida ilmiy jihatdan tushintilmadi.

XIX asr oxirida atom tuzilishi haqidagi fikrlarni tasdiqlovchi bir qator hodisalar, tajribalarda ma’lum boʻldi. Jumladan, yorugʻlikning elektromagnit xossalari kasf qilindi. Gazlar spektrini oʻrganishda emperik qonunlar ixtiro qilindi. Moddalar atomlardan tuzilganligi, atomlar esa eng kichik zarralardan tashkil topganligi tajribalar asosida isbotlandi. Masalan, Tomson (1856-1940) tomonidan katod nurlari va ularning xossalari oʻrganishda atomdan bir necha marta kichik boʻlgan zarra - elektronni mavjudligi hamda uning massasi va zaryadi aniqladi. Shuningdek, jism qizdirilganda elektronlar chiqarilishi aniqlandi. Elektron emissiyasi hosil boʻlishida uch xil hodisa aniqlandi:

1.                       Fotoelektrik effect – metallarni ultrabinafsha nurlar bilan nurlantirilganda hosil boʻladigan hodisa.

2.                       Termoelektron emissiya – metall toʻla yuqori temperaturada qizdirilsa, undan elektronlar ajralib chiqish hodisasi.

3.                       Radioaktiv elementlarning oʻz-oʻzicha betta nurlar (elektronlar) chiqarish hodisasi.

1900-yilda Plank tomonidan absalyut qora jism muvozanatli nurlanishi spektrida energiyaning taqsimlanishi haqidagi qonunini ifodalaydigan formularni chiqarishda nurlanishning modda bilan oʻzaro ta’siri haqidagi klassik fizika tasavvurlariga zid boʻlgan gipoteza yaratildi, ya’ni chastotasi ν boʻlgan yorugʻlik toʻlqini bilan ta’sirlashadigan moddaning atomi yoki molekulasi energiyaning istalgan porsiyasini chiqarmaydi ham yutmaydi ham, balki energiyaning butun sondagi elementar hν porsiyalarini chiqaradi yoki yutadi. Bu bilan Plank atom yoki molekula chiqaradigan yoki yutadigan energiya kvantlanganligini koʻrsatdi.

1905-yilda Eynshteyn tomonidan kvantlanish gʻoyasining keyingi rivojlanishi davom ettirildi. Eynshteyn gipotezasiga asosan yorugʻlikni toʻlqin sifatida emas, balki har birining energiyasi E = hν va impulse P = hν/c boʻlgan kvantlar (fotonlar) oqimi sifatida qaraldi. Bu gipoteza mikrodunyo fizikasining korpuskulyar – toʻlqin dualizmi haqidagi ikkinchi asosiy prinsipini tasdiqladi.

1911-yilda Rezerford atom tuzilishini tushuntirish uchun alfa zarrachalarining yupqa metall folgalarda sochilishi ustida bir qator tajribalar oʻkazdi. Bu oʻtkazilgan tajribalar asosida atom tuzilishining planetar modelini taklif qildi. Atomning planetar modeliga asosan atom quyidagicha tuzilgan – atom musbat zaryadlangan yadro va uni urab turgan manfiy zaryadli elekrtonlar qobigʻidan iborat. Elektronlar yadro atrofida doiraviy orbitalar boʻyicha harakatlanadi. Elektronlarning manfiy zaryadi yadroning musbat zaryadi miqdoriga teng boʻlib, atom neytral holatda boʻladi. 

1913-yilda Bor energiyaning kvantlanishini atomning yadroviy modeliga tatbiq qilib, elektronlarning atomdagi harakatini xarakterlaydigan kvant postulatlarini taklif qildi. Bor tomonidan yaratilgan nazariya: 

-birinchidan, klassik elektrodinamika qonunlarini atomning ichidagi hodisalarga tatbiq etish mumkin emasligini; 

-ikkinchidan, mikrodunyo fizikasida fizik kattaliklarning kvantlanganligini koʻrsatdi. 

Borning bu yaratgan nazariyasi atom tuzilish nazariyasining rivojlanishida katta yutuq boʻlib hisoblanadi. 

Shunday qilib, XIX asr oxiri va XX asr boshidagi taraqqiyotlar: tabiiy radioaktivlikning ochilishi, elektronning topilishi, moddadan alfa zarralarining tarqalishi qonunlarini oʻrganish va neytronlarning topilishi atom tuzilishini oʻrganish va strukturasini belgilashda hal qiluvchi rol oʻynaydi. 

Atom - dunyoning elementar boʻlinmas asosi emas, balki murakkab kvant mexanik obyekt ekanligini namoyon qildi. Bu esa XX asr boshida yorugʻlik nurlanishi va yorugʻlik jarayonlarining kvant tabiati ochilishiga, yorugʻlikning kvant nazariyasi yaratilishi esa yorugʻlik ikki xil tabiatga – korpuskulyar (uzlukli, atomli) va toʻlqin (uzluksiz) tabiatga ega degan tasavvurga olib keldi. Masalan:

1924-yilda fransuz fizigi Lui de Broyil har bir zarra harakatiga toʻlqin tarqalishi mos keladi, degan farazni aytdi va uni materia toʻlqini deb atadi. 

1927-yilda amerikalik fiziklar Devisson va Jermer elektronlar defraksiyasini tajribada aniqladilar.

Bu esa elektronlar toʻlqin tabiatining tasdigʻi boʻldi.

Shunday qilib, elektron va boshqa elementar zarralarning toʻlqin tabiati harakatni mexanikaviy harakat deb tushinishga asoslangan tasavvurlar doirasiga sigʻmas edi. Elektronlar va boshqa zarralar harakati va ularning difraksiyasi Nyuton mexanikasi qonunlariga qaraganda murakkabroq qonunlarga boʻysunishi, elektronning harakatini mexanika qonunlari bilan hisoblash mumkin emasligini koʻrsatdi.

Atom tuzilishi va uning xossalarini oʻrganishda hozirgi zamon fizikasi katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Bu muvaffaqiyatlar atom elektrostansiyalarining, zarralar tezlatgichlarining, lazerlarning yaratilishiga va boshqa fan olamidagi muvaffaqiyatlarga olib keldi. Atom fizikasi hozirgi kunda elementar zarralarning tuzilishi va xossalarini oʻrganish asosida jadal qadamlar bilan rivojlanmoqda.  Foydalanilgan adabiyotlar

1.             Исмоилов М., Хабибуллаев П., Халиулин М. Физикакурси. –Тошкент: “Ўзбекистон”,

2000. 

2.             Яворский Б.М., Детльаф А.А. Курсфизики. I-III том. –Mосква:“ Высшая школа”, 1994. 

3.             Умумий физика курсидан масалалар тўплами (М.С.Цедрик таҳрири остида). –Тошкент: “Ўқитувчи”, 1996. 

4.             Oʻlmasova M. va boshqalar. Fizika (Elektr, optika, atom va yadro fizikasi). -Toshkent, “Oʻqituvchi”, 2000.  5. Бозорова С. ва бошқалар. Физика (оптика, атом физикаси). –Тошкент: “Алоқачи” 2007 й. 

6. Begimkulov U.Sh., Gadoyev O.A., Maxmudova X.M. Fizikadan praktikum. Optika va kvant

fizika. –Toshkent: “Musiqa”, 2007. 

 

3-SINF OʻQISH DARSLIGIDAN 1 SOATLIK NOAN’ANAVIY OCHIQ DARS ISHLANMASI

M.I.Adizova, Romitan tumani 26-umumta’lim  maktabining boshlangʻich sinf oʻqituvchisi

 

Annotatsiya: Usbu maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yoshi, saviyasi va bilimni qabul qila olish qobiliyatlarini hisobga olgan holda dars mashgʻulotlarini tashkil qilish, oʻqitish prinsiplari va metodlariga qat’iy amal qilish va darsda davomida noan’anaviy usullardan foydalanish metodlari koʻrsatib oʻtigan.

Kalit soʻzlar: dars, dars ishlanma, dars shiori, dars rejasi, mavzu bayoni, mavzuni mustahkamlash, umumlashtirish, bahholash.

Аннотация. В статье описывается организация уроков, строгое соблюдение принципов и методов обучения с учетом возраста, уровня и способностей учеников начальной школы к получению знаний, а также использование нетрадиционных методов на уроках. из.

Ключевые слова: урок, план урока, девиз урока, план урока, постановка темы, подкрепление темы, обобщение, оценка.

Abstract. The article describes the organization of lessons, strict adherence to the principles and methods of teaching, taking into account the age, level and abilities of primary school students to acquire knowledge, as well as the use of non-traditional methods in the classroom. of.

Key words: lesson, lesson plan, lesson motto, lesson plan, setting a topic, reinforcing the topic, generalization, assessment.

 

Pedagogik texnologiya oʻquvchilar qobiliyati, imkoniyati va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ta’lim shakllarini amalga oshirish uchun koʻzlangan natijaga erishishda eng qulay yoʻl va usullarini tanlash va ishlab chiqish mahorati ekan, u haqiqatdan ham ta’lim jarayoni unumdorligini oshiradi, oʻquvchilarning mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, oʻquvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam oʻzlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish koʻnikma va malakalarini shakllantiradi. 

Dars: oʻqish 

Sinf: 3

Mavzu: Kelajak bizniki. Miraziz A’zam Darsning maqsadi:

Ta’limiy: oʻquvchilarning erk, istiqlol, Vatan tuygʻusi kabi bilimlar bilan tanishtirish.

Tarbiyaviy: oʻquvchilar qalbiga yurtga muhabbat, ona Vatanga sadoqat, mardlik vatanparvarlik, insoniylik sifatlarini shakllantirish aqlan va jismonan barkamol, ma’naviyati yuksak, komil insonni tarbiyalashga yoʻnaltirish. 

Rivojlantiruvchi: oʻquvchilarning nutqini oʻstirish, ifodali oʻqish koʻnikma va malakalarini oshirish.

Dars rejasi:

1.      Oʻqituvchining kirish soʻzi

2.      Darsning shiori

3.      Guruhlarga boʻlib ishlash

4.      Biz bilgan bilimlar (oʻtilgan mavzuni mustahkamlash)

5.      Yangi mavzu bayoni 

6.      Oʻqituvchi tomonidan she’rni ifodali oʻqib berish

7.      Mavzuni mustahkamlash (savol-javob usuli)

8.      Umumlashtirish

9.      Oʻquvchilarni baholash

10.  Uyga vazifa

Darsning turi: yangi bilim beruvchi

Darsning usuli: Savol-javob, tushuntirish, suhbat, “Aqliy hujum”, guruh boʻlib ishlash,

“Krassvord”, “Klaster”.

Darsning jihozi: mavzuga oid rasmlar, testlar, proyektor, darslik.

Darsning borishi:

Bolalar:

Hamma soʻzlar ichida  Salom sevgan soʻzimiz. Tilimizni bu soʻzga,  Oʻrgatgan siz oʻzingiz. Bizlar doimo deymiz,  Asslomu alaykum.

Assalomu-alaykum bolajonlar! Darsga hamma tayyormi? Unday boʻlsa darsimizni boshlaymiz.  Bolajonlar hozir darsimiz nima?

-  Bolalar:

Hayotimiz oynasi

Buyumlar durdonasi Bilimlarning onasi. Bizga oʻrgatgan odob Bu kitobdir, bu kitob.

Oʻqish darsida bizlar nimalarni oʻrganamiz?

-  Bolalar:

Oʻqish darsida bizlar

Zavq-u shavqqa toʻlamiz 

Shoir va yozuvchilar  Ijodini bilamiz

Bolajonlar bugungi darsimizning shiori nima?

Oz – oz oʻrganib dono boʻlur,

Qatra – qatra yigʻilib daryo boʻlur (A.Navoiy)

Maqsadimiz: oʻzaro hurmat, hamkorlikda ishlash, oʻqib bilim olish.

Bolalar:

Insonlik burchim mening

Oʻqib ilm olmoqdir, Sodiq farzand boʻmoqdir.

Barakalla bolajonlar.

1. Tashkiliy qism.

-Hozir oʻlkamizda qaysi fasl? 

Hozir oʻlkamizda qish fasli. 

-Qishda tabiat qanday koʻrinishda boʻladi?

Oʻlkamizda dekabr oyida oltin kuz oʻrnini qish fasli egallaydi. Bepoyon dalalarni, bogʻlarni oppoq qor qoplaydi. Hamma yoqda sovuq izgʻirin kezadi. Ertalab va kechqurunlari kimdir quloq burunlarni chimchilab, hazil qilgandek tuyuladi. 

- Bolajonlar qishda qanday bayramlarni nishonlaymiz?

8-dekabr Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiya kuni.

Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan 1992-yil 8-dekabrda Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan.Ozod, erkinlikning Ramzi – bu kitob. Unda aks etgandir Haq-huquqimiz.

Yoʻlimiz yoritar  Misoli oftob. Qoʻlda baland tursa  Agar tugʻimiz.

31-dekabr Yangi yilni kutib olamiz. 

Oʻquvchilar, qishda kasal boʻlmasdan, doimo sogʻlom boʻlish uchun nima qilish kerak? Doskaga rasmlar ilib oʻquvchilarning soʻzlarini toʻdiraman. 

Oʻquvchilar joʻr boʻlib she’rni aytishadi. 

Sening baxt-u iqbolingga            Bilimdon, dono, zukko, Havas qilsin keng jahon,  Sogʻlom oʻsgin bolajon.

14- yanvar Vatan himoyachilari kuni. Bolajonlar bu bayramlar haqida nimalar bilasiz? 

Vatan himoyachilari Vatanimizning tinch va osuda hayotini, xavfsizligini ta’minlaydilar.Koʻzga surting Vatan tuprogʻin abad,

Mangu nur taratsin koʻk choʻlponlari. Yoʻlingiz yoritsin koʻhna saodat,

Ey ozod gulshanning alp oʻgʻlonlari.

9-fevral bobokalonimiz A.Navoiy va 14-fevral Z.M.Bobur bobomizning tavallud topgan kunlari.

Barakalla bolajonlar!

Bugungi oʻqish darsimizni guruhlarga boʻlinib olib boramiz.

                      1-guruh – A.Navoiy       2- guruh – Amir Temur

3-guruh - Zahiriddin Muhammad Bobur         4-guruh – Abu Ali ibn Sino Guruhlar oʻzlarini tanishtiradilar.

1-guruh: Biznig guruh nomi buyuk bobomiz Alishir Navoiy nomi bilan nomlangan. Alishir Navoiy 1441-yil 9-fevralda tugʻilib – 1501-yil 3-yanvar kuni vafot etgan. Ulugʻ oʻzbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi boʻlgan. Uning bizgacha talaygina asarlari yetib kelgan.  

Besh asrkim nazmiy saroyni 

Titratadi zajirband bir sher 

Temur tigʻi yetmagan joyni 

Qalam bilan oldi Alisher kechgan, buyuk davlat yurt tuzgan.

Abadiy oʻchmas nomi, tilimizda kalomi,

Unutmaymiz hech qachon, sizni ulugʻ bobojon. 

4-guruh: Abu Ali ibn Sino

Dunyo tan olgan mashhur olim va tabibdir. Oʻz davrida tibbiyot bilan shugʻullanib, oʻlimdan boshqa barcha kasalliklarning davosini topdi. Bu haqida oʻzining “Tib qonunlari” deb atalgan kitobini yaratdi. Unda barcha kasalliklarni davolash haqida yozdi. Ushbu asari tufayli Ibn Sino dunyoga Avetsena nomi bilan mashhur boʻldi. Men xalqimning sogʻligini oʻyladim.

“Ash – shifo”da tabobatdan soʻyladim, Har bir dardning davosini izladim, Bu borada “Tib qonunin” yaratdim. Guruhlar baholanadi.

Oʻtilgan mavzuni soʻrash 

Oʻquvchilar oʻtgan oʻqish darsida qaysi mavzu bilan tanishganmiz?

-       Oʻtgan oʻqish darsida “Orzular qanotida” bobiga qarashli, shoir Rauf Tolib qalamiga mansub

“Biz istiqlol farzandlarimiz” she’ri bilan tanishgan edik. - Uyga vazifa nima berilgan?

-       Sherni yod olish. She’rda nima shoir tomonidan nimalar haqida soʻz yuritilganligini aytishga tayyorlanib kelish topshirilgan edi. 

-       Hamma uyga vazifani bajardimi?

-       Barakalla! 

Hozir 4 ta guruhga alohida topshiriq berib, uyga vazifani tekshirib olamiz.

Guruh sardorlarini doskaga taklif etiladi. Boshqotirmadagi kalit soʻzni topish topshiriladi. 

-       1-guruh “Biz istiqlol farzandlarimiz” she’rini ifodali qilib yoddan aytib beradi.

-       2- guruh she’r yuzasidan berilgan savollarga javob beradi.

-       3-guruh “Tarmoqlash” usuli bilan “Istiqlol farzandlari” qanday fazilatlarga ega boʻlishlari lozimligi haqida klaster tuzib beradi.

-       4-guruh tezkor savollarga javob beradi.

1- Guruh she’rni ifodali aytib beradilar.  2- Guruh javoblari. 

Istiqlol nima? Erkinlik, ozodlik, mustaqillik degan ma’noni bildiradi.

Mustaqillik sharofati bilan diyorimizda qanday oʻzgarishlar yuz berdi? 

Mustaqillik munosabati bilan Vatanimiz gullab yashnadi. Maktablar, litseylar, qurilib ishga tushirildi. Biz bolalar esa turli tillarni oʻrganib, kelajakda chet ellarga oʻqish imkoniyatlariga ega boʻldik.

Buning uchun esa bizdan intilish harakat bilim va harakat talab qilinadi. 

She’rda nimalar haqida fikr yuritiladi?

She’rda biz va biz kabi bolalar mustaqil, ozod Vatanda tugʻilganligimiz haqida soʻz boradi. Bundan bizning yuzimiz yorugʻ, gʻurur bilan yashab, unga munosib boʻlishimiz lozimligi haqida soʻzlaydi. 

Istiqlolga munosib farzandlar boʻlish qanday boʻlishimiz lozim?

Biz buyuk bobolarimiz A.Temur, A.Navoiy, Bobur kabi ajdodlarimizdan oʻrnak olib ona yurtga muhabbat bilan, bilimdon, mard, fidoiy, bilimdon, zukko boʻlishimiz kerak boʻladi. 

3-guruh javoblari: istiqlol farzandlari – vatanparvar, zakovatli, qaddi magʻrur, yurt kelajagi, zamonaning dilbandlari, keng imkoniyatlar egasi, sogʻlom, barkamol, sheryurak, mard, jasur, bilimdon, zukko, chaqqon yoshlar.

4-guruhga tezkor savollar:

1.    Toʻrtta tomoni teng boʻlgan toʻrtbutchak? Kvadrat

2.    Oʻzbekiston Respublikasi bayrogʻida qaysi ranglar aks ettirilgan? Yashil, oq, koʻk va qizil ranglar. 

3.    “Oʻktam avlod ” she’rining muallifi kim? Poʻlat Moʻmin.

4.    Oʻzbekiston Respublikasi Davlat madhiyasining muallifi kim? Abdulla Oripov

5.    1 yil necha oydan iborat? 12 oydan 

6.    Musiqada qoʻshiq kuyini yozgan kishi kim deb yurutiladi? Bastakor

7.    Vatan deganda nimani tushunasiz? Tugʻilib oʻsgan joyimiz, muqaddas tuproq.

8.    Asaka shahridagi ulkan avtomobil zavodida qaysi rusumdagi avtomobillar ishlab chiqarilgan?

Damas, Neksiya, Lasetti, Epika, Kaptiva.

9.    Davlatimiz ramzlari? Gerb, bayroq, madhiya

Barakalla, bolajonlar! (Guruhlar baholanadi)

-  Endi hammamiz diqqatimizni daskaga osilgan boshqotirmaga qaratamiz. Guruh sardorlarimiz kalit soʻzni qay darajada toʻgʻri topishganiga e’tibor beramiz. 

-  Barakalla bolajonlar! Savollarga javob topish natijasida bugungi darsimizning mavzusini keltirib chiqardingiz. 

3.      Mustaqillik soʻziga ma’nodosh soʻz.

4.      Qishning oxirgi haftasi, ayyom.

5.      Moʻgʻullarga qarshi kurashgan Xorazm shohining oʻgʻli.

6.      Alisherning taxallusi. 

7.      Bilimlar maskani.

8.      Gʻarbda Avetsenna nomi bilan mashhur olim.

9.      Alisher Navoiyning otasining ismi.

10.   Uch xonali son.

11.   Moʻtabar zot.

12.   Kitob ….. bulogʻi. 

13.Aqlli mashina.

14.Atrofimizni oʻrab turgan borliq. Yangi mavzuning bayoni:  Oʻqituvchining hikoyasi.

Bolajonlar bugun sizlar bilan shoir Shoir Miraziz A’zam oʻzbek xalq shoirlaridan biri hisoblanadi. Biz uning talaygina sherlari bilan tanishganmiz. “Vatan”, “Oʻzbekiston posbonlari”, “Mardlik va aql yorugʻligi”, “Nurxon bilan Burxon” kabi talaygina she’rlari bilan yaqindan tanishsiz. “Orzular qanotida” bobidagi Miraziz A’zam qalamiga mansub “Kelajak bizniki” she’ri bilan tanishamiz.  Bolajonlar bob nega orzular qanotida deb nomlangan? 

Chunki bu bobda bolalarning orzu niyatlari, kelajakda amalga oshirilishi lozim boʻlgan ishlari xususidagi matn va she’rlar oʻrin egallagan. 

She’r oʻquvchilarga ifodali oʻqib beriladi. She’rni diqqat bilan tinglab ma’nosini tushunishga harakat qilamiz.

Koʻk yuzin yashnatar

Yurt oʻgʻil qizi.

Minglab yulduzlar Biz bilan porlagay.  Yer yuzin yangratar Oʻgʻil va qizlar. 

Yulduzlar qayerda boʻladi? (Ular osmonda kechasi charaqlab nur sochib turadi.) Shoir ushbu jumlalar bilan siz bolalar ham yerda oʻz aql-u zakovatingiz, bilimingiz va odobingiz bilan yulduzlar misoli doimo porlab, muvaffaqiyatlarga erishishigiz kerakligini aytayapti. Shunda Vatanimiz gullab yashnaydi. 

Oq koʻylak qora shim – 

Kiyim - boshimiz 

Magʻrurmiz har doim –

Baland boshimiz

She’rda Vatanimiz iftixori boʻlmish oq paxta va jundan tikilgan ust boshimiz bizning yurtimizda tayyorlanganligi, mehnatkash xalqimiz tomonidan yetishtirilgan kiyimlarni kiyib yurishimiz bizni gʻururga toʻldirishi haqida aytilgan.

Vatanimizning kelajagi ishonchi va ertangi kunini yaratuvchilari siz bolalar hisoblanasiz. Biz shu bilan baxtlisizki, bizlar tinch va osuda, mustaqil, ozod va obod Oʻzbekiston diyorida dunyoga keldingiz. Vatanimizda sizlar uchun juda katta imkoniyatlar yaratilagan.

Siz maktabda turli fanlardan saboq olishingiz, turli fan toʻgaraklari va sport toʻgaraklariga qatnashib, xohlagan chet tilini oʻrganish, hatto boʻsh vaqtlaringizda sport bilan shugʻullanib tanangizni chiniqtirishindiz mumkin boʻladi. Bu esa oʻz navbatida sizni bilimdon, zukko, sogʻlom va baquvvat bolaga aylantiradi. 

Shoir she’r orqali yaxshi fazilatlarni oʻzingizda mujassam etib, kelajakda juda yaxshi insonlar boʻlib yetishishga chaqiradi. 

Siz bolalar a’lo baholarda oʻqib, sogʻlom, baquvvat boʻlib, Vatanimizga munosib farzandlar boʻlsangiz, Vatanimiz gullab yashnaydi. Demak, ertangi kunimiz kelajagimiz davomchilari sizlar siz kabi bilimdon, zukko bolalar hisoblanadi.

Daftarlar ochilib, sana, mavzu yoziladi. Lugʻat ishi olinadi Bolajonlar! She’rdagi qaysi soʻzlarning ma’nosini tushunmadingiz? Ma’nosi izohlanadi. Masalan: 

Himmatimiz – birovga qilinadigan yaxshilik, marhamat, yordam.

Jun – Qoʻyning yungidan yigirib kiyib bosh tayyorlanadi.

Chaqin - yorugʻlik, chaqmoq ma’nosida qoʻllanilgan. Oʻquvchilar navbat bilan oʻqitiladi.

Yangi mavzuni mustahkamlash 

1-guruh – A.Navoiy guruhi “Men sehrgar boʻlib qolganimda ….. fikrini davom ettiradi. (Bunda

Vatani, oilasi, ota-onasi, va oʻzi uchun nimalar qilishi haqida fikr yurutiladi.)

2-guruh – A. Temur guruhi Sogʻlom bola qanday boʻlishi lozimligi haqida klasster tuzadi.

3-guruh – Z. M. Bobur guruhi “Olma daraxti”dagi savollarga javob beradi.

4-guruh – Ibn Sino guruhi “Kelajakdagi orzuyim” mavzusida oʻz fikrini bildiradi.

1-guruh savollari: 

1.                       Bibijon Bobonur akam uzoq joyda emas, Samarqandda xizmat qilayaptilar. Ushbu misralar qaysi matndan olingan? (Bobonur matnidan)

2.                       Maqolni davom ettiring. Yigitning botirini ……       (maydonda sina)

3.                       Gapi ogʻzidan tushib ketadigan, onasining etagiga yopishib hiqillab yuradigan erkatoylardan chinakam askar va zobitlar chiqmaydi…  

Yuqoridagi gaplar qaysi matndan olingan? “Bugun bolasiz, ertaga askar boʻlasiz” matnidan Qurolli kuchlar podpolkovnigi Rahmonovning soʻzlari. 

4.                       Qish ertagi matnidagi tulkilar nega maqsadiga yetisha olmadi? Qizilishton ularning maqsadini eshitib qoldi va buni Quyonlar, tipratikanlarga aytdi. Bundan xabar topgan hayvonlar gʻordan yashirin yoʻl bilan qochib ketdilar. 

2-guruh javoblari 

3-guruh javoblari tinglanadi. 

4-guruh – Ibn Sino guruhi “Kelajakdagi orzuim” mavzusida oʻz fikrini bildiradi. Guruhlar baholanadi. Gʻolib guruh taqdirlanadi. 

Uyga vazifa: she’rni ifodali oʻqib, savollarga javob berish topshiriladi.

- Aziz bolajonlar, Kelajak davomchilari kimlar ekan? Ular qanday fazilatlarni oʻzlarida mujassam qilishlari kerak ekan? 

Oʻzbekistonimizning kelajagi, vorislari sizlarsiz! Shuni doimo anglab, a’lo baholarda oʻqib yurtimizga munosib oʻgʻil qizlar boʻlib yetishishga harakat qilishingiz lozim. Sogʻlom bola amal qilishi lozim boʻlgan ishlarga doimo amal qilsangiz, sogʻlik, bardamlik sizlarni hech qachon tark yetmaydi.

Sogʻlom tanda sogʻ aql degan maqol bejiz aytilmagan. 

Darsni yakunlash:

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Avliyoqulov N.X., Musayeva N. Pedagogik texnologiyalar. –Toshkent, 2008-yil.

2.    Avliyoqulov N.X. Zamonaviy oʻqitish texnologiyalari. – Toshkent, 2001

3.    Adizov B.R. Boshlangʻich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Ped.fan.dok. diss. T., 2003-yil.

 

УНИКАЛЬНЫЙ ИДИОЛЕКТ ГУЛХАНИ-БАСЕННИКА 

М. Г. Садуллоева, преподаватель БухГУ

 

Аннотация. В данной статье, мы рассматриваем Гулхани – басенника; прекрасного, разнообразного. Можно отделить в нем огромное число выражений тех связей слов, которые для ума неразделимы так же, как и слоги одного слова: многие из них — старое достояние народа.

Ключевые слова: лиро-эпический жанр, притча, рассказ, изложение, характеристика, традиция, литература, социальная иерархия.

Annotation. In this article, we consider Gulkhani - a fabulist; how beautiful, varied, rich is his choice of words, so rich. It is possible to separate in it a huge number of expressions of those connections of words that are inseparable for the mind just like the syllables of one word: many of them are the old heritage of the people.

Key words: lyric-epic genre, parable, story, presentation, characteristic, tradition, literature, social hierarchy.

 

Как один из видов лиро-эпического жанра басня по своему происхождению близка к таким жанрам древней античности, как притча. Конструктивное построение басни из 2-х элементов - морали и рассказа, использование аллегории, сухость, лаконичность, сжатость, изложение - таковы основные характеристики “Эзопова языка”, который стал традиционным для басенного жанра европейских литератур. Связь языка басни с тотемистическими представлениями проявляется в употреблении номенклатуры различных животных видов для обозначения определенных групп людей. Подобный феномен, как правило, встречается лишь в обществе со слабой функциональной специализацией и социальной иерархией. Указанный признак свидетельствует о появлении басни на ранних этапах развития человеческого общества. Как известно, первоначально басни создавались рабами для рабов.

Факт многократного обращения басням Гулхани любопытен тем более, что в критике утвердилось прочное отношение к ним как к абсолютно невоспроизводимому в иноязычной среде материалу. Уникальный идиолект Гулхани-басенника виделся камнем преткновения, о который неминуемо должны были разбиться надежды самых смелых переводчиков. «Можно так сказать химически отделить, чем именно действовал и действует Гулхани на своих читателей, давая свободу выразительности языка. - Можно отделить в его языке слова, как верные изображения его понятий и образов: и прекрасен и разнообразен и богат его подбор слов, так богат, что из одних басен Гулхани можно выбрать довольно большой словарь языка <.> Можно отделить в его языке множество оборотов, особенных способов сочетания слов и при этом разных видоизменений слов: в этом отношении язык Гулхани если не богаче, то не беднее, чем словами. Можно отделить в нем огромное число выражений тех связей слов, которые для ума неразделимы так же, как и слоги одного слова: многие из них — старое достояние народа <.> многие выникли из души Гулхани, и дороги своею выразительностью не меньше тех. Можно отделить в языке Гулхани множество пословиц и поговорок, взятых им у народа и данных им народу, ничем одна от других не отличных, если не знать, что та или другая из них была в ходу и до Гулхани, а та или другая пошла в ход только после Гулхани. За всем этим, легко отделяемым, остается то, что не выделяется никаким химическим разложением: связность частей в одно целое, жизненная сила живого.

Значение творчества Гулхани для развития жанра басня - не был бы Гулхани, без чего не заменят его басен никакие сборники слов, оборотов выражений, поговорок и пословиц, вошедших в его басни, какие обольстительные формы не придать многократного обращения английских переводчиков к басням Гулхани любопытен тем более, что утвердилось прочное отношение к ним как к абсолютно невоспроизводимому в иноязычной среде материалу. Можно отделить в его языке множество оборотов, особенных способов сочетания слов и при этом разных видоизменений слов: в этом отношении язык Гулхани если не богаче, то не беднее, чем словами. Можно отделить в нем огромное число выражений, тех связей слов, которые для ума неразделимы так же, как и слоги одного слова: многие из них — старое достояние народа <.> многие выникли из души Гулхани и дороги своею выразительностью не меньше тех. За всем этим, легко отделяемым, остается то, что не выделяется никаким химическим разложением: связность частей в одно целое, жизненная сила живого.

Поэтический текст, выжимающий “все соки из языка”, в котором “Используются те же слова и выражения, что и в практической речи, но благодаря специфической организации стихотворения кардинально меняется сам механизм смыслообразования, перестраиваются и парадигматика, и синтагматика речи, а также ее коммуникативная ориентация и функция” всегда является вызовом для переводчика. С современной точки зрения, воспроизведению при переводе поэтического текста должны подлежать три его аспекта: смысловой (что сказано), стилистический (как сказано) и прагматический (какую реакцию вызывает сказанное у читателя). Именно комплексность задач, стоящих перед переводчиками басен, породила мысль об их принципиальной непереводимости. Басни Гулхани нельзя переводить ни на какой иностранный язык; их можно только переделывать, но тогда что же будет в них хорошего резюмировало не просто превалирующий, но единогласный и однозначный взгляд.

Использованная литература

1. Национально-культурные ценности востока в баснях Мухаммада Шарифа Гульхани Садуллоева Махфуза Гайбуллоевна THEORETICAL & APPLIED SCIENCE 13 2020.

 

BOSHLANGʻICH SINFLARDA GEOMETRIK MATERIALNI OʻRGATISHNING UMUMIY

MASALALARI

G. Usmonova,

Gʻigduvon tumani 36-maktab oʻqituvchisi

 

Matematikaning boshlangʻich ta’limdagi oʻzgarishlardan biri kichik yoshdagi oʻquvchilarning geometrik bilimlari chuqurligi va darajasining oʻsganligini koʻrsatadi. Biroq, umumiy amaliyotda boshlangʻich sinf oʻquvchilarining geometrik bilim, malakasida tipik xatolar uchrab turadi. Kichik yoshdagi oʻquvchilarning geometrik bilimlarini sifati takomillashtirishga muhtoj. Bundan tashqari geometrik jihatdan savodli oʻqituvchi boshlangʻich matematika kursida yangi geometrik mazmun kiritish sharoitida juda ham keraklidir. 

Boshlangʻich matematika dasturida geometrik material katta oʻrinni oladi. Geometrik materialni oʻrganishning asosiy maqsadi geometrik figuralar (nuqta, toʻgʻri va egri chiziq, toʻgʻri chiziq kesmasi, siniq chiziq, koʻpburchak, aylana va doira) ularning elementlari haqida, figuralar va ularning elementlari orasidagi munosabatlar, ularning ba’zi xossalari haqidagi tasavvurlarning toʻla tizimini tarkib toptirishdan iborat. Geometrik figuralar haqidagi fazoviy tasavvurlar, geometrik figuralarni chizmachilik va oʻlchash asboblari yordamida va bu asboblarning yordamisiz oʻlchash va yasashning amaliy malakalari (koʻzda chamalash, qoʻlda chizish va hokazo) tarkib toptiriladi; oʻquvchilarning nutq va fikrlashlari shu asosda rivojlantiriladi. Oʻquvchilarda geometrik tasavvurlarni tarkib toptirish, ularni chizish va oʻlchash malakalari bilan qurollantirish, ular tafakkurini rivojlantirish masalalariga geometriya elementlarini oʻrgatishda qoʻllanadigan oʻqitish metodlari javob beradi. 

Birinchi sinfdan boshlab oʻquvchilarda nuqta, toʻgʻri chiziq va egri chiziq, toʻgʻri chiziq kesmasi haqida aniq tasavvurlarni tarkib toptirish kerak. Shuni eslatib oʻtamizki, “nuqta”, “toʻgʻri chiziq” tushunchalari hozirgi kunda oʻqitilayotgan maktab geometriya kursining asosiy tushunchalaridir. Shu sababli “nuqta deb nimaga aytiladi?”, “toʻgʻri chiziq deb nimaga aytiladi?” degan savollar ma’noga ega boʻlmay qoladi. Boshlangʻich sinf oʻqituvchilar tayyorlaydigan fakultetlar uchun matematik tayyorgarlik boʻyicha davlat ta’lim standartining tahlili oʻqituvchining matematik tayyorgarligida geometrik material uchun juda ham oz rol ajratilgan, bu esa uning oʻqitilishining majburiy boʻlmay qolishini keltirib chiqaradi. Shunisi aniqki, standartlar talabalar tomonidan hozirgi zamon geometriya kursini asosiy gʻoyasini tushunish mumkinligini taminlaydi. Bundan tashqari, standart mazmuni talabalar tomonidan ijodiy, professional faoliyat koʻrsatish uchun yetarli boʻlgan fundamental bilim, oʻquv va malakalar hosil qilishlariga imkoniyat yaratadi. Yana oʻrganilayotgan boshlangʻich geometriya predmetiga boʻlgan oʻzlarining uslubiy qarashlarini shakllantirishlariga imkon bermaydi. Shuning bilan birga standart mazmuni avvalgidek Evklid geometriyasi yagona mumkin boʻlgan geometriya degan munosabatni shakllantiradi. Davlat standartining geometrik mazmuni boshlangʻich talim fakultetlari uchun “Geometriya elementlari” mazmunidan juda ham kam farq qiladi, oʻqitish oxirgi vaqtlarda ham shu (dastur) boʻyicha olib borilgan. Dastur uchun yozilgan tushuntirish xatida matematika oʻqitishning quyidagi vazifalarini hal etish vazifasini qoʻyadi:

Matematikaning dunyoni bilishdagi ahamiyatini talabalarga ochib berish, atrof-muhitni oʻrganishdagi matematikaning roʻli haqida tasavvurlarni chuqurlashtirish;

Talabalarga zarur matematik bilimlar berish boʻlib, ular asosida matematikaning boshlangʻich sinfi quriladi, uning mazmunini bilan chuqur tanishish uchun zarur uquvlarini shakllantirish;

Tafakkurni rivojlantirishga yordamlashish;

4. Oʻquv qoʻllanmalar va boshqa matematik adabiyot bilan mustaqil ishlash uquvlarini rivojlantirish.Soʻnggi ikki boʻlim “Geometriy elementlari” va “Miqdorlar va ularni oʻlchash”da oʻrganiladigan geometrik material haqida dasturning tushuntirish haqida aytiladiki, “Geometriya elementlarini” faqat geometrik bilim va malakalarni umumlashtirsh va tizimga solish maqsadida, ayrim malakalarni takomillashtirish (hususan, figuralarni qurish) maqsadida oʻrganish geometrik tushunchalarni shakllantirish, ularni sinflarga ajratish, muhokamalardagi, ta’riflardagi mantiqiy xatolarni aniqlash, ya’ni boshlangʻich sinf oʻqituvchisi va uning amaliy faoliyati uchun zarur uquvlarni shakllantirish ham zarur. Bu bo’lim aksiomatik nazariyani ta’riflanmaydigan tushunchalar va ular orasidagi munosabatlar (nuqta, toʻgʻri chiziq, tekislik) asosida qurish misollarini hamda miqdor va ularni oʻlchashning geometrik tushunchalarining mustaqil ekanligini koʻrsatishga imkon yaratadi. Biroq, bu dasturning talabalarni geometriyaning paydo boʻlishi tarixi bilan, aksiomatik metodning paydo boʻlishi va uning maktab geometriya kursida foydalanish bilan, geometrik yasashlar nazariyasi bilan, eng sodda geometrik figuralar va ularning xossalari bilan, “Geometriya elementlari” dasturini boshlangʻich sinf ehtiyojlariga yaqinlashtirish bilan bogʻliq ijobiy tomonlari bilan birga, uning qator salbiy tomonlari ham bor. Biz dasturdan geometrik almashtirishlarni chiqarib tashlanishini notoʻgʻri deb hisoblaymiz, chunki bu boshlangʻich sinf oʻqituvchilariga:

1.                       Katta uchun kichik yoshdagi sinf oʻquvchilarini geometrik almashtirishlar va ularning xususiy holi harakatlarni oʻrganishga toʻgʻri tayyorlashga;

2.                       Qator holatlarning nazariy asoslarini, xususan, teng figuralar haqidagi masalani qarab chiqishga imkon bermaydi, chunki boshlangʻich sinf oʻquvchilari ular bilan nafaqat matematika darslarida, balki rasm, texnologiya ta’limi darslarida toʻqnashadilar. Bundan tashqari boshlangʻich sinflarda harakatlarni oʻrganishga imkon beruvchi izlanishlar ham bor. Davlat ta’limi standartining geometrik material mazmuniga doir aniqlangan kamchiliklar 2018-yil dasturidagi “Geoemtriya elementlari” boʻlimi mazmuniga ham tegishli. Matematika oʻqitish meodikasi kursida asosiy tushunchalarning anchagina qismi shakllantiriladi va talabalarda bor bilimlarga tayanmagan holda tushunturiladi. Bu esa “bir tomondan boʻlajak oʻqituvchining matematik bilimlarining bir yoqlamaligiga olib keladi (u oʻz bilimlarini qoʻllash usullarini koʻra bilmaydi). Boshqa tomondan esa, uning metodika boʻyicha nazariy bilimlari zarur darajasiga yetkazilmaydi. Natijada mazmunini oʻquvchilar oldida ochib berishga qodir emaslar, metodlarni toʻgʻri tanlay olishmaydi. Boshlangʻich sinflar oʻqituvchilarining geometrik tayyorgarligidagi muhim kamchiliklar, ularning dars berish jarayonida aks ham etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. – Toshkent: “Oʻzbekiston”, 1997.

2.    Jumayev M.E., Tojiyeva Z.Gʻ. Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitish metodikasi. – T., 2002.

3.    Jumayev M.E. Matematika oʻqitish metodikasidan praktikum. – T., 2004-yil. 

4.    Boshlangʻich ta’lim. 6-son. 2010, № 2, 31-bet

 

1-SINF MATEMATIKA DARSLIGIDAN 1 SOATLIK NOAN’ANAVIY OCHIQ DARS

ISHLANMASI

S.Choʻlliyeva , Romitan tumani 26-umumta’lim  maktabining boshlangʻich sinf oʻqituvchisi

 

Annotatsiya. Usbu maqolada boshlangʻich sinf oʻquvchilarining matematika darslarini tashkil qilishda oʻqitish prinsiplari va metodlariga qat’iy amal qilish va darsda davomida noan’anaviy usullardan foydalanish metodlari koʻrsatib oʻtigan.

Kalit soʻzlar: dars shiori, dars, dars rejasi, mavzu bayoni, mavzuni mustahkamlash, ikki xonali son, qoʻshish, ayirish, umumlashtirish, bahholash.

Аннотация. В данной статье демонстрируется строгое соблюдение принципов и методов обучения при организации уроков математики учащимися начальных классов и использование нетрадиционных методов на протяжении всего урока.

Ключевые слова: девиз урока, урок, план урока, постановка темы, подкрепление темы, двузначное число, сложение, вычитание, обобщение, оценка.

Annotation. This article demonstrates strict adherence to the principles and methods of teaching when organizing mathematics lessons by primary school students and the use of non-traditional methods throughout the lesson.

Key words: lesson motto, lesson, lesson plan, setting the topic, reinforcing the topic, two-digit number, addition, subtraction, generalization, assessment.

 

Pedagogik texnologiyada ta’lim jarayonining maqsadini belgilash muhim boʻlib, u rejalashtirilgan natijalarni kafolatlashi lozim. Shuning uchun ham oʻqituvchilar maqsadni aniq belgilashga alohida e’tibor qaratishlari zarur. Har bir oʻqituvchi avvalo oʻzi oʻqitadigan oʻquv predmeti va har bir oʻtiladigan darsi maqsadini aniq belgilashi kerak. Pedagogik texnologiyadan foydalanib soatli noan’anaviy ochiq dars ishlanmasini keltirib oʻtaman:

Sinf: 1

Fan: Matematika

Mavzu: Nol bilan tugaydigan ikki xonali sonlarni qoʻshish va ayirish Darsning maqsadi: 

Ta’limiy maqsad: oʻquvchilarni 100 ichida qoʻshish haqida egallagan bilimlarini mustahkamlash;  

Tarbiyaviy maqsad: 100 ichida ayirish mavzusi haqida bilim berish;  

Rivojlantiruvchi maqsad: oʻquvchilarni matematika faniga qiziquvchanligini oʻstirish hamda

“Sonlarni sanash, oʻqish, yozish va hisoblash” va “Mantiqiy fikrlash” kompetensiyalarini shakllantirish. 

Darsning turi: aralash, savol-javob 

Darsning jihozlari: mavzuga oid koʻrgazmali qurollar, sonli kartochkalar, jadval va darslik bilan ishlash 

Darsning borishi

I.              Tashkiliy qism. Sinfxonaga kirgach, oʻquvchilar bilan salomlashiladi. Oʻquvchilarning darsga tayyorligi nazoratdan oʻtkaziladi. Oʻquvchilarning diqqati darsga jalb etiladi. 

II.           Oʻtilgan mavzuni mustahkamlash.  

10 dan 100 gacha toʻgʻri va teskari sanashni mashq qilish.

10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100

100, 90, 80, 70, 60, 50, 40, 30, 20, 10  III.  Matematik diktant yozdirish. 

a)    10 dan 100 gacha boʻlgan sonlarni oʻntalab yozing;

b)   70 bilan 9 ning yigʻindisini yozing;  

c)    58 bilan 8 ning ayirmasini yozing;  

d)   60 sm bilan 90 sm ni taqqoslang.   

Oʻquvchilar bu vazifani toʻgʻri bajarganliklari tekshirish uchun javobi doskaga yoziladi. 

                IV.         Yangi mavzu bayoni: 

1. Darslik bilan ishlash. 

Oʻquvchilarni 1-misoldagi jadval bilan tanishtirish. 

Kamayuvchi	9	33	48	57	66	71	95
Ayriluvchi	9	3	8	7	6	1	5
Ayirma

Kamayuvchi 29, ayriluvchi 9 boʻlsa, ayirma 20 ga teng;  

Kamayuvchi 33, ayriluvchi 3 boʻlsa, ayirma 30 ga teng; 

Kamayuvchi 48, ayriluvchi 8 boʻlsa, ayirma 40 ga teng; 

Kamayuvchi 57, ayriluvchi 7 boʻlsa, ayirma 50 ga teng; 

Kamayuvchi 66, ayriluvchi 6 boʻlsa, ayirma 60 ga teng; 

Kamayuvchi 71, ayriluvchi 1 boʻlsa, ayirma 70 ga teng; 

Kamayuvchi 95, ayriluvchi 5 boʻlsa, ayirma 90 ga teng boʻladi deb tushuntiriladi yoki yozuvda quyidagicha bajariladi: 

29 – 9 = 20     33 – 3 = 30    48 – 8 = 40 

57 – 7 = 50     66 – 6 = 60    71 – 1 = 70    95 – 5 = 90  2. 2- masala ogʻzaki va yozma bajariladi.

Bor edi – 80 m gazlama  Olindi – 30 m gazlama  Qoldi – ? 

Yechish:   80 – 30 = 50 ( m gazlama) Javob: oʻramda 50 m gazlama qoldi. 

3. 4-masala. 

Rasm asosida masala tuzdirib, uni yechishga oʻrgatish

I  quti – 20 kg         40 kg

II                       quti - ?

Yechish:    40 – 20 = 20 

Javob: Ikkinchi qutida 20 kg nok bor 4. 5- misolda sonlarni taqqoslang. 

29 < 92     71 > 17     38 = 38     56 < 65  5. 6- misol har bir shaklning nomini ayting. 

3

1  – uchburchak  3 – toʻgʻri toʻrtburchak 

2  – doira                         4 – kvadrat 

Oʻquvchilar, albatta, nima uchun uchburchak, nima uchun doiracha, nima uchun toʻgʻri toʻrtburchak, nima uchun kvadrat? deb aytilishiga ta’rif berishlari lozim. Masalan: uchburchakning uchta tomoni, uchta burchagi, uchta uchi bor va h.k. 

V.                     Darsni yakunlash: oʻquvchilar bilimini baholash, faol qatnashgan oʻquvchilarni

ragʻbatlantirish 

VI.                  Uyga vazifa: Darslikning 118-betidagi 3-misol 

 

Foydalanilgan adabiyotlar

1.    Avliyoqulov N.X., Musaeva N. Pedagogik texnologiyalar. –Toshkent, 2008-yil.

2.    Avliyoqulov N.X. Zamonaviy oʻqitish texnologiyalari. – Toshkent, 2001.

3.    Adizov B.R. Boshlangʻich ta'limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Ped.fan.dok. diss. T., 2003-yil.

 

БОШЛАНҒИЧ СИНФ МАТЕМАТИКА ДАРСЛАРИДА ИЖОДИЙ ФИКРЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ.

М.О.Очилова, БухДУ катта ўқитувчиси

Р.Шамсуллаева, БухДУ талабаси

 

Давлат тараққиёти ва жамият равнақи кўп жиҳатдан унинг интеллектуал потенциали билан белгиланади. Чунки, илмий потенциали юқори даражада ривожланган мамлакат барча соҳаларда доимо илғор бўлади.

“Кадрлар тайёрлаш соҳасидаги давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш билан узвий боғлиқ бўлган узлуксиз таълим тизими орқали ҳар томонлама баркамол шахс- фуқарони шакллантиришни назарда тутади. Шу тарзда фуқаронинг энг асосий конституциявий ҳуқуқларидан бири билим олиш, ижодий қобилиятни намоён этиш, интеллектуал жиҳатдан ривожланиш, касби бўйича меҳнат қилиш ҳуқуқи руёбга чиқарилади”^[37].

Ватанимиз келажаги ислоҳотларнинг тақдири ва уларнинг натижалари, халқимизнинг билим даражаси давр талабига ва тарраққиётига қанчалик мослигига, қандай мутахассислар етказиб бериб, ўрнимизни эгаллашларига боғлиқдир. Шунинг учун мамлакатимиз раҳбарияти таълим тизимини тубдан ислоҳ қилишга катта эътибор қаратаяпти. 

Бугунги кунда олиб борилаётган ижодий интеллектуал салоҳиятни ривожлантиришга оид барча ишларнинг сифат самарадорлиги талаб даражасида эмас. Жамият ва давлат олдидаги талаблардан келиб чиқиб, талабаларнинг олий таълим муассасаларидаги таҳсили давомида интеллектуал ижодий салоҳиятни ривожлантириш ишларини муваффақиятли олиб бориш зарур. Бу эса тарбия жараёнига психологик-педагогик технологияларни қўллашни, замон талаби даражасида мутлақо янги тарбия тизимини яратишни талаб қилади.

Шунинг учун ҳар бир талабага олий таълим муассасасидан бошлаб шахсий хусусиятидан келиб чиққан ҳолда ёндашиш зарур. Ҳар бир талабанинг интеллектуал ижодий салоҳиятини ривожлантириш мақсадида таълим-тарбия жараёнига бирор психологик ёки педагогик услубни қўллаш мураккаб жараёндир. Аммо бу давр талабидир.

Замон талабига мос мутахассис етиштириш учун фақат билим ва тушунишнинг ўзи етарли эмас, балки ижодий фикрлаш зарурати ҳам ётади. Мақсадимиз фақат билим бериш билан чегараланмасдан, ўқувчиларга ҳар бир масалага ижодий ёндашишни ўргатишдир. Ўқувчилар ижодий фикрлаш қобилиятини ривожлантириш уларнинг қизиқиши, ҳаваскорлиги билан боғлиқ. 

Психологларнинг таъкидлашича ўқувчиларга математикани ўқитишда уларнинг масалага ижодий ёндашишларини ўстириш керак, чунки бусиз унда келажакда фаннинг ўрганилмаган қирраларига мустақил кириб бориш имкониятини берадиган билим тизимини шаклллантириш мумкин эмас.

Ижодий фикрлаш шахснинг индивидуал хусусияти сифатида субъектнинг атроф-муҳитдаги воқеа ва ҳодисаларга бўлган муносабатида, турли муаммоларни бетакрор усуллар ёрдамида ҳал қила олишида намоён бўлади. Фақат таъриф, теорема, формулаларни эслаб қолиш билан ижодий қобилиятни шакллантириб бўлмайди. 

Ижодий фикрлашни шакллантириш ҳар бир ўқувчига алоҳида индивидуал ёндашиш орқали амалга оширилувчи жараёндир. 

Ижодий фикрлашни ривожлантиришнинг энг муҳим усулидан бири ўқувчиларни турли даражадаги ноанъанавий масалаларни ечишга жалб этиш, бетакрор ва ўзига хос ечимларни излаб топишга ўргатишдан иборатдир. 

Ижодий фикрлашни ўстириш жараёнида ноанъанавий масалаларнинг қуйидаги турларидан фойдаланиш мумкин:

-  қарама-қарши ёки хато маълумотлар билан берилган масалаларни ечиш. Бунинг учун ўқувчилар таҳлил, таққослаш каби ақлий ҳаракатларни амалга ошириши керак;

-  ортиқча маълумот билан берилган масалалар. Бунда ўқувчи энг зарур ва муҳим маълумотни танлаб олиши талаб қилиниб, у чуқур таҳлил қилиши керак бўлади;

-дастлабки маълумотлар етарли бўлмаган масалалар. Бундай масалаларни ечиш ўқувчидан изланишни, турли параметрлар орасидаги боғланишни вужудга келтиришни талаб қилади;

-  саволлари ноаниқ қўйилган масалалар. Бундай масалалар орқали ўқувчиларнинг ижодий фикрлашларини ривожлантириш, номаълум ёки ноаниқ маълумотларнинг моҳиятини англаб етиш учун изланишни вужудга келтириш мумкин;

-  ечим вақти чекланган масалалар кўпроқ тафаккур тезлигини машқ қилдиришга ёрдам беради. Берилган вақт давомида масаланинг ечимини топиш учун тезлик билан турли ғояларни илгари суриб, уни асослаб бериш мумкин.

Ноанъанавий масалаларнинг ечимини топишда ўқувчиларнинг тафаккурини фаоллаштириш учун саволлар тафаккур ва хотирани фаоллаштиришга йўналтирилган бўлиши лозим. 

Бунда қуйидаги назорат усулларидан фойдаланиш мумкин: 

Оғзаки назорат. Бунда математик бошқотирмалар, кроссвордлар, чайнвордлар асосий рол ўйнайди. Мисол учун: “Математик олимлар”, “Математик терминлар” кроссворди ва “Ўйлаб топ” бошқотирмасини тавсия этиш мумкин.

Таянч ибораларга асосланган ёзма ишлар. 

Уларнинг мавзуга оид тузилиши мақсадга мувофиқдир. Масалан: “Функцияни текшириш” мавзуси бўйича қуйидаги таянч ибораларни тавсия қиламиз: функция, ҳосила, функциянинг ўсиши, функциянинг камайиши, экстремум, критик нуқта, максимум, минимум, асимптота, функциянинг нуқтадаги қиймати.

Саволларга жавоб беришда ҳар бир математик тушунчанинг қўлланиш даражасига алоҳида эътибор қаратилади. Натижада ўқувчи бир неча мавзулар ва адабиётларни қараши лозим бўлиб, ижодий изланишга шароит яратилади.

Тест саволлари ва жавоблар варақасини тарқатиш.

Бунда саволлар турли вариантларда, аммо, тўғри жавоблар тарзида тузилиши керак. Берилган жавобларнинг тўғрилиги ўқувчидан катта масъулиятни талаб қилади, бу эса мустақил фикрлаш учун асос бўлади.

Масалалар ечиш.

Ўқувчи учун ижодий характердаги масалалар формулаларни эсда сақлаш эмас, балки шу формулалардан фойдаланиш, тушунтириш йўлларини топиб, ўз билимига таянган ҳолда, уларни фикрлашга мажбур этади. Ноанъанавий масалалардан фойдаланиш шу соҳадаги билимни аниқлашга ўрганган формулани тўғри қўллай билишга имкон яратади. Бунда ўқувчиларга аввал уларга маълум бўлмаган ечиш усулларини талаб қиладиган масалалар топширилади. Қўлланилган назорат усуллари ўқув жараёнининг самарадорлигини оширибгина қолмай, балки ўқувчини ижодий изланишга, ижодий фикрлашга, математика фанини чуқур эгаллашга асос бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар

1.                       Абдуллаева Б.С., Садикова А.В., Хамедова Н.А. ва б. Бошланғич математика курси назарияси. ОЎЮ учун дарслик – Тошкент.: “Тафаккур бўстони”. 2019. - 495 бет.

2.                       Ишмухамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технологиялар. -Т., 2008. 180 б.

3.                       Саитов Ё. Математика ва математиклар ҳақида. -Тошкент.: “Ўқитувчи” 1992. 136 б. 4. Хамедова Н.А., Ибрагимова З., Тасетов Т. Математика. ОЎЮ учун дарслик – Тошкент.:

“Турон-Иқбол”, 2007. - 312 бет.

 

OʻQUVCHILARDA FIGURA YUZI TUSHUNCHASINI SHAKLLANTIRISHGA DOIR  USULIY

TAVSIYALAR

A. Idiyev, Peshkoʻ tumanidagi 10-umum ta’lim maktabi  boshlangʻich sinf oʻqituvchisi

J Hayitov, Romitan tumani boshlangʻich sinf oʻqituvchisi

 

“Tа’lim toʻgʻrisidа”gi Qоnundа tа’lim sifаti vа sаmаrаdоrligini yanаdа оshirish, oʻqituvchilаrni ilgʻоr pedаgоgik teхnоlоgiyalаr bilаn qurоllаntirish toʻgʻrisida chuqur fikrlar bildirilgan. Zero yangi pedagogik va axborot texnologiyalari аsоsidа dаrs mаshgʻulоtlаrini tаshkil etish, oʻquvchilarni аqlаn vа jismоnаn yetuk, mа’nаviy dunyoqаrаshi keng, hаr qаndаy vаziyatdаoʻzining sоgʻlоm fikri bilаn munоsаbаt bildirа оlаdigаn bаrkаmоl shахslаrni tаrbiyalаshga katta yordam beradi.

Kuzatish va tajribalar shuni koʻrsatadiki boshlangʻich sinf oʻquvchilari yuza birliklari orasidagi munosabatlarga oid oʻquv topshiriqlarni bajarishda ayrim juz’iy xatolarga yoʻl qoʻyishadi. Figura yuzi tushunchasi boshlangʻich sinf matematika kursida oʻrganiladigan qiyinroq masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu mavzu yuzasidan boshlangʻich sinf oʻquvchilari bilan soʻrovnomalaroʻtkazganimizda bu soʻrovnomalar javobidan shu narsa ayon boʻldiki, ayrim oʻquvchilar figura yuziga doir savollarga javob berishga qiyinlashishdi. Boʻlgʻusi boshlangʻich sinf oʻqituvchilari uchun quyidagi tavsiyalarni berish maqsadga mufofiq.

1.                       Shakl yuzi tushunchasiga xos oʻquv materiallarning boshlangʻich sinf matematika oʻquv dasturida tutgan oʻrnini bilish. Ushbu mavzu yuzasidan bilim, malaka va koʻnikmalar tizimini aniqlash va oʻquv jarayonini loyihalash.

Oʻqituvchi oʻquv dasturi talablariga rioya qilgan holda 2-, 3-, 4-sinflarda oʻzlashtiriladigan figura yuzi tushunchasiga xos ma’lumotlar bazasini toʻgʻri tasavvur qilgan holda ta’lim tarbiyani amalga oshirishi maqsadga muvofiq.

2.                       Boshlangʻich sinflarda shaklning yuzi tushunchasini oʻtishda oʻqituvchi oʻqitishning mahsuldor boʻlgan metodlaridan, jumladan interfaol metodlardan toʻgʻri foydalanishi kichik maktab yoshidagi oʻquvchilarda bu tushunchaning yaxshi shakllanishiga keng imkoniyat yaratadi. Dars jarayonida “Aqliy hujum”, “6*6*6”, “Klaster”, “Rasmlarni togʻri joylashtir”, “B.B.B (bilaman, bilishni xohlayman, bilib oldim)”, “Zig-zag”, “Ven diagrammasi”, “Insert” kabi yangi pedagogik texnologiyaning interfaol metodlari yordamida shaklning yuzi tushunchasiga xos ma’lumotlar mazmuni oʻquvchilar tomonidan puxta oʻzlashtirilishini kafolatlaydi.

3.                       Shaklning yuzi tushunchasi oʻzlashtirilishida amaliy metodlaridanoʻrinli foydalanish yaxshi samara beradi. Ayniqsa, oʻquv vositalaridan toʻgʻri foydalanib, chizish, qirqish, buklash, ustma-ust qoʻyish, yasash kabi faoliyatlar shakllanib boradi. 

Boshlangʻich sinf matematika darslarida amaliy ish tarzida bajariladigan oʻquv topshiriqlari juda ham koʻp. Toʻgʻri toʻrtburchakni uning oʻchamlari boʻyicha chizish, turli shakldagi figuralarni toʻgʻri toʻrtburchaklarga ajratish, turli shakllarni shakl almashtirishlardan foydalanib, ularni toʻgʻri toʻrtburchak yoki kvadrat koʻrinishiga keltirish, ularning peremetrini, yuzasini topish, geometrik shakllardan turli xildagi naqshlar yasash, rangli qogʻozlardan turli xildagi geometrik shakllarni qirqish va ulardan naqshlar yasash kabi qator ishlar bevosita oʻquvchini mustaqil amaliy ishini tashkil etadi.

4.                       Shaklning yuzi tushunchasining oʻquvchilarda yaxshi shakllanishida oʻqitish vositalarini toʻgʻri tanlay olish maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, figura yuzi tushunchalarini oʻquvchilarga yetkazishda harakatli koʻrgazmali qurollar, geometrik figuralar naborlari, video proyektor, kompyuter, rangli qogʻozlar, oʻquv vositalari, chizgʻich, sirkul, goʻniya, rangli qalamlar, qaychi, yelim va boshqa predmetlar juda ham zarur. Dastlab oʻquvchilar tayyor koʻrgazmadan foydalanib oʻquv topshiriqlarini bajarishsa, sekin-asta oʻquvchi oʻzi koʻrgazma tayyorlab undan oʻquv topshiriqlarini tuzib, soʻngra ularni bajarish yoʻllarini topishni oʻrganib borishadi.

5.                       Boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻquv faoliyatlarini tashkil etishning ratsional yoʻllarini tanlash oʻquvchilarda figura yuzi mavzusini yaxshi oʻzlashtirishlariga yordam beradi. Oʻquvchilar oʻquv faoliyatini tashkil etish shakllari – umumsinf ishi, guruh va yakka (individual) koʻrinishlardan iborat.

Shaklning yuzi toʻgʻrisida oʻquvchilarda ma’lumotlar yaxshi oʻzlashtirilishi uchun umumsinf, guruh va yakka tartibdagi oʻquv faoliyatlari uzviyligini, mutanosibligini toʻgʻri ta’minlash oʻqituvchidan katta mahorat talab qiladi. 

6.                       Shaklning yuzi yuza birliklari bogʻlanishlarni oʻtishda uzunlik va uning birliklariga qiyoslab oʻrgatish, bu tushunchani oʻquvchilar tomonidan puxta oʻrganilishiga yordam beradi. Ma’lumki uzunlik birliklari orasidagi munosabatlar oʻnli sanoq tizimiga asoslanadi. Ya’ni

                1 km = 1000 m                            1dm = 10 sm

                1m = 10 dm                                            1sm = 10 mm

Ammo, yuza birliklari orasidagi munosabat ham oʻnli sanoq tizimiga asoslanadi, lekin bir ism ikkinchi ism bilan yuz martaga farq qiladi.

                1 kv km = 1000000 kv m            1 kv dm = 100 kv sm

                1 kv m = 100 kv dm                               1kv sm = 100 kv mm

Kichik yuza oʻlchov birligidan katta yuza birligiga oʻtish va aksincha katta yuza oʻlchov birligidan kichik yuza birligiga oʻtish boʻyicha tizimli olib borilgan ish, bu oʻchovlarni toʻgʻri, bexato tushunishlariga olib keladi.

Shunday qilib, boʻlajak boshlangʻich sinf oʻqituvchisi kelgusida figura yuzi mavzusi boʻyicha toʻliq ma’lumotga ega boʻlib, oʻquvchilarni ushbu mavzu yuzasidan dasturiy bilim malaka va koʻnikmalariga ega boʻlishi uchun mas’uldir.

 

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ

ЭТИШ МЕТОДИК МУАММО СИФАТИДА Ю.Пўлотова (Ўзбекистон) С.Ўктамова (Ўзбекистон)

 

Аннотация. Ҳозирги   даврда  замонавий техника   ва технологияларнинг  ҳаётга кириб келиши инсон  фаолиятида,  ижтимоий  онгида катта   ўзгаришлар  бўлишини  тақозо этмоқда. Зеро, олам  тўғрисида ва инсоннинг ҳаётда тутган ўрни  тўғрисидаги тасаввурлари ўзгармоқда, тафаккури  ва оламни тушинишнинг  янги усуллари шаклланмоқда, маънавий-амалий ўзлаштиришнинг  янги воситалари ва усулларига ўтиш юз бермоқда.

Таълимда   ижодий изланишлар   ҳақиқий  илмий  назарияга,  жамиятнинг  ривожланиш  қонуниятларига,  ўқитишнинг  назарий  асослари,  шахс  ривожланишини  ҳаракатга  келтирувчи кучлари   ва  унинг  шакллантириш  шароитлари   тўғрисидаги   билимларнинг   кенг  тизимига  таянган  ҳолдагина  мувафаққият  қозонади.  

Инсон  ҳаёти шароитларини  ўзгартирувчи   ва инсонни   ўзини ҳам  ўзгартирувчи  фаолият   ҳозирги  замонда  таълимнинг  умумий асосидир.  Инсон фаолияти жамият тараққиётининг  ҳар  бир  тарихий  даврида  турли хил  кўринишлар,   фаолиятнинг  турли  шаклларида  фарқланади. 

Бироқ   ички муносабатлар, улар  ўртасидаги   алоқалар   доимий  ва  умумий бўлиб  қолаверади. Улар фаолият тизимини ҳосил қилувчи  асослардир.

Маълумки, инсон  ўз  ғоя,  фикр,  қарашларини  фақат  фаолият  давомида  амалда  қўллайди  ва  қайта  яратади.

Фаолият - атроф  оламга  нисбатан  инсоннинг  ўзига  хос  фаол  муносабатидир.  Чунки  инсоннинг   ҳаётда  намоён  бўлишининг  муҳим  шакли  унинг   воқеа - ҳодисаларга  бўлган  фаол иштирокидир.  Ҳар  қандай фаолиятда  ҳаётий  тажриба  тўпланади,  инсонда   ўз  атрофини  ўраб олган   борлиқни  билиш  жараёни кечади,  маълум  билимлар   эгаллаб олинади,  малака  ва  кўникмалар  ҳосил  бўлади,  натижада  инсон  фаолияти  ривожланади.

Шахс  ривожланишига  ирсият,  муҳит,  тарбиянинг  таъсири  билан  бирга унга   фаолиятнинг таъсири  ҳам   ўта  муҳимдир. 

“Жамият билан доимий муносабатни ушлаб турувчи, ўз-ўзини англаб, ҳар бир ҳаракатини мувофиқлаштирувчи шахсга хос бўлган энг муҳим ва умумий хусусият – бу унинг фаоллигидир. Фаоллик – (лотинча “аktus”)- ҳаракат, “аktivus” –фаол сўзларидан келиб чиққан тушунча) шахснинг ҳаётдаги барча ҳатти-ҳаракатларини намоён этишини тушунтирувчи категориядир”,- деб таъкидлайди ўзбек олимаси В. М. Каримова. Шунинг учун ҳам психологияда шахс, унинг онги ва ўз-ўзини англаши муаммолари унинг фаоллиги, у ёки бу фаолият турларида иштироки ва уни уддалашга алоқадор сифатлари орқали баён этилади.

        «Ижодий фаолият»,-деб таъкидлайди А. М. Матюшкин. – билиш жараёнлари билан боғлиқ бўлган тизимдир ».

А. Н. Леонтьев фикрича, фаолиятнинг асосий  психологик  назарияси  ва   таълимга  фаолиятли  ёндашув  қуйидаги   ғоялар  ва  тамойилларни   ўзида  қамраб  олади:

1.                       Фаолиятга  методологик  асос бир  томондан  объектив  дунё, иккинчи  томондан  мияга  руҳиятнинг  таъсири  натижасида  вужудга  келади .

2.                       Руҳий  таъсирнинг фаоллик касб этиши – бу  субъектнинг  эҳтиёжи асосида  амалга ошади.

3.                       Моддий  дунёда  субъектни  фаолиятга  йўналтириш,  фаолиятнинг ўзи ҳам  ижтимоий  муносабатларда  таркиб  топади.

4.                       Инсон  фаолияти руҳиятининг  ижтимоий   тарихий табиатига  боғлиқ  бўлиб, бу  жараён ижтимоий  ҳаётнинг  ўзида амалга ошади.

Фаолият  жараёнида  инсон  шахсининг   ҳар  томонлама  яхлит  ривожланиши,  атроф- оламга  муносабати  шаклланади.  Инсон  фаолияти  мақсадга  мувофиқ  амалга  ошиши  учун  уни  тўғри  ташкил этиш  ва  тўғри  йўналтириш  лозим.   Лекин  кўп  ҳолларда  шахснинг  ривожланиши  имкониятларидан  фойдаланилмайди,  тарбияланувчилар  кўпинча  ижтимоий  меҳнат,  билиш  фаолиятини   фаол  ташкил эта олмайдилар,  ҳаётда  суст ҳаракат қиладилар.

Ўқувчилар  фаолиятининг  асосий  турларига   ўйин,  ўқиш,  меҳнатни  киритган  ҳолда  унинг  асосий   йўналишларини  билиш,  ижтимоий,  спорт,  бадиий,  техник,  ҳунармандчилик,  эмоционал фаолиятларига  ажратиш  мумкин.  

Фаолият   фаол ва  пассив бўлади,  фақат  фаол  фаолият  инсоннинг  барча  имкониятларини  руёбга  чиқаришга  ёрдам  беради.  Бундай  фаолият  инсонда  қониқиш  ҳосил  қилади,  инсон  куч -қувватга  тўлади.

Ўқишда  фаоллик  ижтимоий  тажрибаларни  тезроқ ўрганиб,  англаб  олишга,  коммуникатив  қобилиятини  ривожлантиришга,  ўзини  ўраб  турган  атроф-оламга  муносабатини  шакллантиришга  олиб  келади.   Билиш  фаоллиги  эса  боланинг  интеллектуал  ривожланишини  таъминлайди.  

Хуллас,  шахс  фаоллиги  унинг  ривожланишида   восита эмас,  балки  унинг   натижаси  ҳамдир. “Таълим-тарбия   шу  вақтда  мақсадга  эришадики,  қачон у  ўзига  ҳам  бошқалари ҳам   қувонч  келтира оладиган  ижтимоий,  фаол,  ташаббускор,   ижодкор   шахсни   шакллантира олса.   Ана шунда шахс фаолият  жараёнида  унинг  барча  потенциал   имкониятлари  руёбга  чиқади”.  Фаолиятга  файласуфлар  субъектининг  объект  билан  ўзаро  ҳаракати  жараёнидаги  вазифасини  характерлайдиган  тушунча  сифатида  таърифлайдилар. Фаолият инсон учун  атроф-олам  билан  ўзига   хос   алоқа,   улар  ўртасида   восита   бўладиган,  тартибга  соладиган  назорат  қиладиган,  ўзаро  муносабатлардир,  деб  таъриф  берадилар.

Фаолиятга уни қаноатлантирувчи эҳтиёж сабаб бўлади ва ҳаракатлар тизимида амалга ошади. Инсонда руҳий ҳолатнинг мавжудлигини кўзлайди ва уни пайдо бўлишининг асосий шарти ҳисобланади ҳамда унинг ривожланишида ҳаракатга келтирувчи куч ҳисобланади. Фаолиятнинг оддий ва олий шаклини фарқлай билиш зарур. Олий шакл инстинктив (инстинкт) мослашувидан иборат. Иккинчиси, олий шакл биринчисидан ўсиб чиқиб, унинг кўринишини ўзгартириб инсоннинг онгли ҳаракатига айланади. Фаолият олий шаклланиш ўзига хос хусусияти унинг атроф-муҳитни онгли  равишда ўзгартиришдан иборат. Инсон фаолияти ижтимоий характерга эга бўлиб, ҳаётнинг ижтимоий шароитлари билан белгиланади. Инсон ўзини фаол субъектга, ўзи муносабатга киришган табиат ҳодисаларини эса ўз фаолиятининг объектига    айлантиради. 

Ижтимоий – тарихий ривожланиш жараёнида  меҳнат асосида  махсус ижтимоий – зарурий назарий фаолият сифатида ақлий меҳнат пайдо бўлган.       Фаолиятнинг ҳам моддий, ҳам маънавий  ўзилмасининг таҳлили унинг мазмунини ташкил қиладиган қуйидаги асосий элементларни аниқлаб беради: фаолият ундовчи сабаблар;  мақсадга йўналтирилган натижалар;   фаолият  ёрдамида амалга ошириладиган  воситалар.   Шунга  мувофиқ равишда   субъектнинг борлиқ   билан  ўзаро  ҳаракат жараёнининг  ўзида  муайян  тарзда  яхлит   мотивлаштирилган  фаолият,  унинг   таркибида  мақсадга  қаратилган  ҳаракат  ва  ниҳоят,  мазкур  ҳаракатнинг  автоматлаштирилган  таркибий  қисмлари-операциялар   ажралиб  чиқади.

 

ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА ПРАГМАТИК КОМПЕТЕНЦИЯНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ

АСОСЛАРИ

Ю.Пўлотова (Ўзбекистон)

Ф.Исоева (Ўзбекистон)

 

Аннотация. Мамлакатимизда ҳар томонлама етук, баркамол авлодни тарбиялаш таълимтарбия жараёнининг пировард мақсади ўлароқ белгилаб олинган. Мазкур мақсад объекти бўлган интеллуктуал салоҳиятли шахс учун касбий компетентлик билан бирга умумий компетентликка эга бўлиш ҳам муҳим сифат саналади. Таълим амалиётига компетентлик нуқтаи назаридан ёндашув узоқ давр таълим-тарбия жараёнида назарий билим беришнинг етакчи мавқеда бўлиб келгани боис амалий кўникмаларнинг шаклланмай қолиши билан боғлиқ салбий оқибатларга барҳам беради.

Ҳар қандай мазмун ва шаклда бўлмасин таълим-тарбия жараёнида самарали, сифатли натижага эришмоқ учун олдиндан тарбияланувчиларга қандай компетенциялар сингдирилишини ойдинлаштириб олиш муҳим аҳамият касб этади. Бу синфлар кесимида таълимнинг онглилик, узвийлик ва узлуксизлик, оддийдан мураккабга ривожланиб бориш каби тамойилларига асосланган ҳолда белгиланади, амалга оширилади. 

Бошқа предметлар қатори она тили учун фанга оид умумий компетенциялар тизимида, аввало, коммуникатив компетенция тилга олинади. Бу компетенция ижтимоий вазиятларда она тилида ҳамда бирорта хорижий тилда ўзаро мулоқотга кириша олиш, мулоқот маданиятига амал қилиш, ижтимоий мослашувчанлик, жамоада самарали ишлай олиш лаёқатларини шакллантиришни назарда тутади. “Коммуникатив компетентлилик “туғма қобилият бўлмай, инсон томонидан ижтимоий-коммуникатив тажрибани эгаллаш жараёнида шаклланувчи қобилиятдир. Коммуникатив-ижтимоий тажриба, аввало, муносабатларни ўзгартириш механизмини ўз ичига олиб, нутқни стилистик жиҳатдан турли вариантларда қўллашда намоён бўлади”. Инсоннинг нафақат шахс, балки, фаолиятнинг субъекти сифатида тўлақонли шаклланиши учун коммуникациянинг аҳамияти ҳақида, тадқиқотчи Л.П.Гримак шундай ёзади: “инсоннинг инсон бўлишининг яна бир сабаби шундаки, у ўзига ўхшаганлар билан фаол мулоқотда бўлган..., туғилишининг илк кунларидан бошлаб инсонлар билан доимий мулоқотда бўлиш...”.

Коммуникация жараёнида прагматик лаёқат муҳим саналади, негаки киши ҳаётининг ҳар куни, ҳар соат ва дақиқасида киришиладиган мулоқотнинг муҳити, коммуникати ва мақсадига кўра энг самарали муқобил вариантини топа билиш, тил воситаларидан унумли фойдалана олиш каби талаблар кўндаланг туради. Шу талаблар ижросига кўра натижа, ҳосила олинади. “Сўз шунинг учун ҳам улуғки, - деган эди Л.Н.Толстой, - у одамларни бирлаштиради. Сўз билан меҳрмуҳаббатга сазовор бўлиш мумкин. Сўз билан одамларни ажратиб юбориш ҳам мумкин. У туфайли душманлик ва нафрат орттириб ҳам олади, киши. Одамларни ажратиб юборадиган сўздан зинҳор сақланинг”. Тил дастлабки ўринда, аввало, сўзловчининг шахсий истаги, фойдаси учун хизмат қилади. Тилнинг нутқ ижодкори билан боғлиқ томонларини ўрганиш муҳим. Негаки, “бирор бир тилда сўзлаш оддийгина ушбу тилдаги гапларни тузишдан иборат бўлиб қолмасдан, балки шу йўсинда маълум турдаги ижтимоий фаолият ижросидир”.

Прагматик коммуникатив компетенция, аввало, ўқувчилар онгида сўз (тил, мулоқот)нинг ана шундай имконияти, кучи ва оқибати ҳақида тасаввурни шакллантиришдир. Сайлов жараёнларидаги давлат раҳбарлари, депутатларнинг чиқишлари, жанг олдидан саркардаларнинг аскарларига мурожаати пировард натижага қандай таъсири бўлганини ёки ўйламай айтилган гап инсон тақдирида нечоғлик пушаймонликларга сабаб бўлишини кўплаб мисоллар билан тасдиқлаш мумкин. В.В.Шаховскийнинг фикрича турли сўзловчилар қўллайдиган эмотив нутқий тузилмаларнинг мазмун ва ифодаси мулоқотдошларнинг эмоционаллик ифодасига бўлган эҳтиёжи, мақсади билан боғлиқ. Бу эҳтиёж сўзловчининг воқеликка муносабати, уни идрок этиш мақсади билан белгиланади.

Прагматик коммуникатив компетенция, шунингдек, ўқувчиларга мулоқот муҳитини ҳис қилиш, улардаги ўзлари муваққат дохил бўлиб турган бу муҳит талаб қиладиган услубни тўғри танлай билиш малакасидир. Бу малака фақат махсус ташкил қилинган таълим шаклларидагина эмас, айни пайтда кўпроқ спонтан таълим муҳитида шаклланади. Ўқувчилар жамият ҳаётини кузатар эканлар, коммуникатив вазиятларга кўра у ёки бу социумнинг ижтимоий роли ўзгариши билан нутқи ҳам мувофиқ тарзда ўзгачалик касб этишига гувоҳ бўладилар. Масалан, ўз ўқитувчиларининг ҳаётдаги ижтимоий ролига кўра нутқларининг қуйидаги шаклларда бўлишини кўрганлар: 1. Дарсни тушунтириш жараёнида илмий нутқ услубидан фойдаланади. 2. Турли йиғинларда расмий ёки публицистик услубларга мурожаат қилади. 3. Мактабдан, дарсдан ташқари бўладиган коммуникатив вазиятларда кундалик-маиший услубни қўллайди. Айни пайтда гувоҳ бўладиларки, муаллимлари ҳар қандай вазиятда ҳам ўз касбига хос бўлган ижтимоий доира чегарасида сўзлайди. У кундалик-маиший услубни қўллаганда ҳам ўқитувчи эканлиги билиниб туради. Л.Хьелл ва Д.Зиглер компетентлиликка “психосоциологик сифат бўлиб, куч ва ишончни билдирувчи, ўз ишининг муваффақиятли ва фойдали эканлигидан келиб чиққан туйғу бўлиб, инсонга унинг атрофидагилари билан ҳамкорликда самарали ҳаракат қилиши мумкинлигини англатади”, дея таъриф берганлар.

Прагматик коммуникатив компетенция мулоқот жараёни иштирокчилари бўлмиш коммуникант ва коммуникатнинг миллати, ёши, ижтимоий роли (мавқеи), жинси каби омилларни ҳисобга олган ҳолда мулоқот маданиятига риоя қилишидир. Масалан, русларда ота-онасига сенсираб мурожаат қилиш одатий ҳол бўлган ҳолда, ўзбек менталитетига кўра ота-онаси тугул бегона бўлган ўзидан катта миллатдошларини сенсираш ҳам улкан маданиятсизлик саналади. Аёлларга қилинадиган мурожаат ёки муносабат эр кишига ва аксинча бўлса, нафақат маданиятсизлик, балки ҳақорат сифатида қабул қилинади. 

Прагматик коммуникатив компетенция социумнинг ўзи учун одатий бўлган муҳитдан бошқа янги муҳитда ҳам у ердаги ижтимоий маркер ни нозик илғаган ҳолда киришувчанлик, ижтимоий мослашувчанлик қобилиятига эга бўлишидир. Шундай кишилар борки, янги муҳитда “мезбон”лар билан киришиб кетолмай, бегонасираб юради (ўтиради), ўзини ноқулай сезади, топган мавзу, айтган гаплари ҳам қовушмайди, муҳитга сингмайди. Аксинча, социумлар борки, беш-ўн дақиқада муҳитни “ўзиники” қилиб олади, улар янги жамоага келган бўлсалар ҳам коммуникатив компетенция лаёқати боис самарали фаолият кўрсата биладилар.

В.Н. Комиссаровнинг таъкидлашича, нутқий мулоқотда прагматик муносабатларнинг учта тури иштирок этади. Булар биринчидан, ахборотнинг манбаи (ахборот узатувчи, гапирувчи ёки ёзувчи) орқали ифодаланаётган прагматик муносабатлар бўлиб, бундай прагматик муносабат ахборот узатувчининг мақсадини, узатилаётган ахборотга шахсий муносабати ва рецепторга нисбатан режалаштирилган таъсирни ÿз ичига олади. Прагматик муносабатларнинг иккинчи тури лисоний бирлик ифодалаётган прагматик маънони қамраб олган матнда (фикр, жумла) ўз ифодасини топади. Учинчи тур прагматик муносабат ахборотни қабул қилувчи шахснинг (рецептор, тингловчи, китобхон) матн орқали англаган ахборотга прагматик муносабатидир. Унинг бундай муносабати ахборотни идрок қилиш жараёни, бу ахборотга ёки унинг узатувчисига муносабатида ÿз аксини топади. 

Тилга оид умумий компетенциялардан бири ахборотлар билан ишлаш компетенцияси бўлиб, у медиа манбалардан зарур маълумотларни излаб топиш, қайта ишлаш, улардан самарали фойдаланиш, медиа мулоқот лаёқатини шакллантиришни назарда тутади. Ушбу компетенциянинг прагматикаси медия-таълимни йўлга қўйиш ва медия-маданиятни тарбиялаш орқали шакллантирилади. Бу икки омил шахснинг оммавий ахборот воситалари (телевидение, радио, кино, пресса, интернет матбуоти в.б.) орқали ривожланишини таъминлайди. Мутахассислар бунда қуйидагиларга алоҳида қиймат берадилар: 1. Медиа-матнларни таҳлил қилиш, танқидий англаш ва яратиш; 2. Медиа-маҳсулотларнинг манбаларини (сиёсий, иқтисодий, маданий) топиш, хусусиятларини аниқлаш ва уларнинг асл маъносини ўрганиш; 3. Медиа-маҳсулотни тушуниш; 4. Шахсий медиа-маҳсулотларни яратиш, тарқатиш ва уларга қизиқадиган аудиторияга эга бўлиш; 5. Ўрганиш ҳамда яратилган маҳсулотнинг ҳаёт тарзини аниқлаш. 

 

TEXNOLOGIYA DARSLARIDA XORIJIY  TA’LIM TIZIMIDAN FOYDALANISH

M.M.Tilavova, BuxDU dotsenti

 

Annotatsiya: Maqolada texnologiya darslarida xorijiy ta’lim tizimidan foydalanishning zarurati, afzalliklari va masofaviy ta’lim sohasidan foyda;lanish bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan. 

Калит сўзлар: Muammoli o’qitish, ”SINKVEYN” texnologiysi, FSMU  texnologiyasi, SWOT

tahlil, Shvetsariya ta’limi

 

Islohotlarimizdan ko‘zlangan maqsad va Prezidentimiz siyosatining bosh omillaridan biri teran fikrlovchi, o‘z mustaqil dunyoqarashiga ega bo‘lgan iqtidorli yoshlarni qo‘llab quvvatlash va tarbiyalashdir. Shuning uchun zamonaviy talablar asosida ta’lim mazmunini boyitish, rivojlangan Yevropa davlatlari (Germaniya, Angliya, Fransiya, Kanada), Osiyo mamlakatlari (Yaponiya, Janubiy Koreya) va Amerika Qo‘shma SHtatlari kabi davlatlarning o‘quv, o‘quv - uslubiy, ilmiy - tadqiqot jarayonlari, modulli ta’lim tizimi mohiyati, Evropa yagona ta’lim muhiti (Bolonya jarayoni), modulli - kredit tizimi mohiyati, ESTS kreditlari, uning asosiy tamoyillari va xususiyatlari haqidagi pedagogik kadrlarining kasbiy kompitentlilik darajasini raqobatbardosh ta’lim tizimi doirasida shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.

Yaponlar bolaning erta voyaga yetishi tarafdoridirlar. Ular bolalarning yosh xususiyatlariga qarab tarbiyaning barcha jihatlariga urg‘u beradi. Masalan, 1 yoshda – o‘ziga ishonch hissini uyg‘otish, 2 yoshda – amaliy san’at qo‘l mehnatini ko‘rsatish, 3 yoshda – burch hissini tarbiyalash, 4 yoshda – yaxshilik va yovuzlikni farqlashga o‘rgatish. Yаpon tajribasidan kelib chiqib aytish mumkinki, 5 yoshda – liderlik xislatlarini tarbiyalash, mustaqillikka, reja tuzish va ularni bajarishga o‘rgatish, bolalarda qiziqishlariga doir yo‘nalishlarni belgilab olish uchun, eng muhimi o‘zgalar oldida maqsadlarini ifoda qilishga o‘rganishlari uchun katta e’tibor berilgan. O‘rta maktabda xanlar doimiy emas, ular yangi sharoitlarga tezroq ko‘nikish uchun har 5 oyda o‘zgartirib turiladi. Yaponiya bog‘chalariga 3-5 yoshdagi bolalar qabul qilinadi. Bolalar bog‘chalarining maqsadi bolalarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik va ichki tartib ko‘nikmalarini tarbiyalash, jamiyat hodisalariga to‘g‘ri munosabatda bo‘la olishni o‘rgatishdan iborat. Shuningdek, matematik savodxonlik, og‘zaki nutq, so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatishga ham katta e’tibor beriladi. Ertaklar, kitoblar, musiqa, sport o‘yinlari, rassomlik kabi shaxsning ijodiy xususiyatlariga qiziqish uyg‘otiladi. 

     Yaponiyada maktabga 6 yoshdan boriladi. Boshlang‘ich maktabga 6 yoshdagi yapon bolalarning 99 % qatnaydi. 99 % yapon boshlang‘ich maktablari davlat tasarrufida, 1 % - xususiy. O‘quv rejasiga yapon tili, gumanitar fanlar, arifmetika kabilar kiradi. Maktablarda o‘qitish dasturi o‘zgaruvchan, lekin Ta’lim vazirligi tasdiqlagan standartlarga asoslanadi. Boshlang‘ich ta’limni moliyalashtirish, o‘qituvchilar bilan ta’minlash, maktab dasturlarini yaratish mahalliy hokimiyat zimmasida. Boshlang‘ich ta’limda bolalar davlat hisobidagi 1945 ta  kandji ieroglifdan 1006 tasini yod olishi kerak. Boshlang‘ich ta’lim “syogakko” quyidagi vazifalarni hal qiladi: 

-o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, vataniga, o‘z qadriyatlariga hurmat hissini o‘rgatish; 

-o‘quvchilarni xalqaro hamkorlik ruhida tarbiyalash; 

-ona tilidan to‘g‘ri foydalanish;  -iqtisodiy tarbiya berish; 

Yuqori o‘rta maktabda yapon tili, matematika, tabiiyot, jamiyatshunoslik va boshqa majburiy umumta’lim fanlariga qo‘shimcha holda o‘quvchilar tanlov bo‘yicha fanlarni taklif qiladilar, bu ingliz tili, yoki boshqa chet tillar, shuningdek, texnik va maxsus fanlar bo‘lishi mumkin 

Germaniya Federativ Respublikasi ta’lim tizimi bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi: elementar ta’lim: maktab ta’limining 1-bosqichiga tegishli bo‘lib, maktabgacha muassasalar kiradi. Asosan bular bolalar bog‘chalari, tayyorlov sinflari va kirish guruhlari bo‘lib, bu yerlarga bolalarning qatnashishi 3 yil davomida ota-onalar xohishiga ko‘ra ixtiyoriydir.

                Ta’limning        birinchi        bosqichi.        (Primastufe)         boshlang‘ich        maktab,        unga 

6        yoshdan     qatnay      boshlaydi.     O‘qish      muddati     4     yil,      Berlin      va     Brandenburgda 

6 yil. Bu bosqichdagi ta’limning maqsadi – bolalarga ta’limning ikkinchi bosqichidagi u yoki bu maktabda ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi asosiy bilimlarni berishdan iborat. 

Ta’limning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe I) “yo‘nalishli bosqich” deb nomlanuvchi bosqichdir, unda bolalarni ularning iqtidoriga ko‘ra o‘quv muassasalarining kerakli turiga yo‘naltiradi: asosiy maktablar, real maktablar, gimnaziyalar, kompleks maktablar. O‘quvchilar ta’lim haqidagi attestatni real va asosiy maktablarni bitirgachgina olishadi. Respublikamizda har yili 1 sentyabrda maktabga ilk qadam qo‘ygan bolalar uchun  “Prezident sovg‘asi” berilgani kabi Germaniyada boshlang‘ich sinf o‘quvchisiga ilk o‘qish kuni shirinliklar va kerakli maktab qurollaridan iborat “maktab sovg‘asi (kulyok)” beriladi. Germaniyada majburiy maktab ta’limi 6 yildan 19 yilni o‘z ichiga oladi, demak maktabda ta’lim umuman olganda 13 yilni tashkil etadi. Boshlang‘ich maktab-ta’lim tizimining poydevori hisoblanadi. Bu ta’lim bosqichining vazifasi – bolalarga ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi bilimlar asosini berishdir. Boshlang‘ich maktabdan so‘ng o‘quvchilar yo‘nalish bosqichidagi maktablarga o‘tadilar. Germaniyada o‘rta maktab tiplari: asosiy, real, aralash maktablar va gimnaziyalar. O‘quvchilar ularga tavsiya etilgan o‘quv yo‘nalishlaridan bitta asosiysini tanlab olish imkoniga ega. Bu tabiiy-matematik, texnik, lingvistik, ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-tibbiy, musiqiy-badiiy yo‘nalish bo‘lishi mumkin. Boshlang‘ich sinflarda umumta’lim bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish va shular asosida o‘quvchilarni zamonaviy ma’lumotlarni olish va qayta ishlashning ilmiy metodlari bilan tanishtirish, oliy o‘quv yurtida muvaffaqiyatli o‘qish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratishdan iborat.Germaniyada boshlahg`ich sinflarda texnologiya fanini o`qitishda alohida e`tibor qaratiladi. Texnologiya fanini o`qitish jarayonida o`quvchilari mustaqil va ijodiy fikrlashga o`rgatib boriladi. Bu fan maxsus jihozlangan sinflarda o`tkaziladi.

 Janubiy Koreya Respublikasi ko‘plab tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga tortmoqda, sababi bu davlat postindustrial sivilizatsiya yutuqlarini egallagan Osiyo – Tinch okeani regionining noyob davlatlaridan biridir. Koreyaliklar bajarilishi shart bo‘lgan asosiy vazifa - o‘z an’anaviy madaniyatini saqlash, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni o‘z madaniy-siyosiy identivlik, Sharqning an’anaviy qadriyatlari va markazlari bilan bog‘lashga intilish deb hisoblaydilar. Bu davlatning ta’lim tizimi

YUNISEF ekspertlari xulosasiga ko‘ra sanoati rivojlangan davlatlar ichida “eng samaralisi” deb tan olingan. Ko‘pchilikning yagona fikricha, Janubiy Koreyaning iqtisodiyoti va texnikadagi yutuqlari “inson resursiga investitsiyani to‘g‘ri tikkanligida” deb ta’kidlashadi. Ko‘p rivojlanayotgan davlatlarda ta’lim bugungi kunda jamiyatning faqat sarf-harajatlar sohasi emas, balki asosiy ishlab chiqaruvchi kuchiga aylandi. Ya’ni, ta’lim raqobatbardosh, jiddiy moliyaviy mablag‘larni olib keluvchi soha bo‘lishi kerakligi isbotlandi. Ta’limning deyarli 1-bosqichiyoq davlat va iqtisodiyotning rivojlanishiga qaratilgan bo‘lishi kerak. Faqat bilim olish uchungina emas, balki olingan bilimlarni amaliyotda samarali qo‘llash uchun o‘qish zarur.   Koreya o`qituvchilarining fikricha 3 yoshgacha bog’chaga brogan bolalarning fanlarni qabul qilishi, uydan to’g’ri kelgan bolalarning qabul qilishidan yaxshiroq. Yasli bog’chaga qatnab kelgan bolalar faolroq, qiziquvchan, o’zlashtirish darajasi yuqori bo’ladi.

Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev aytganlaridek, bolalar tarbiyasi jarayoniga o’z ishini puxta biladigan, malakali va har bir   bolaga individual yondasha oladigan pedagog kadrlarni jalb qilgan holda, ularni go’dakligidan ongi va tafakkurini to’g’ri shakllantirib bormasak, kelajakda yuksak saviya, bilim va ma’naviyatga ega bo’lgan barkamol avlodni tarbiyalash qiyin bo’ladi.( O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 14 fevral 2018 yil maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish va rivojlantirish bo’yicha ko’rilayotgan chora-tadbirlar natijadorligi tahliliga bag’ishlangan videoselektordan ).

Koreyada davlat tasarrufidagi boshlang‘ich maktablardan tashqari qator xususiy maktablar ham mavjud. Bu maktablarning o‘quv dasturlari davlat maktablari o‘quv dasturlariga birmuncha mos keladi, lekin o‘qitish yuqori darajada amalga oshiriladi. Masalan, kam sonli o‘quvchilarga ko‘p o‘qituvchilarning jalb etilishi, qo‘shimcha fanlarning kiritilishi, umuman ta’limning yuqori standartlarga egaligi va h.k. Shu bois ko‘pchilik ota-onalar o‘z farzandlarini xususiy maktabga berishga intiladilar. Lekin bunday maktablarda o‘qish narxining balandligi ota-onalarni o‘ylantirib qo‘yadi. Boshlang‘ich maktabni bitirgan o‘quvchilar keyingi bosqichlarga imtixonsiz o‘tadilar .Kanadaliklarning eng muhim yutuqlaridan biri - bu ularning ta’lim tizimidir. Ilg‘or universitet va kollejlardagi ta’lim sifati juda yuqori va Kanada diplomlari butun dunyoda tan olinadi. Xalqaro reytingda Kanada ta’limi AQSHdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. 

Rivojlangan mamlakatlardagi ta’lim tizimini oladigan bo‘lsak, Angliyada bolalarning maktab yoshi o‘rtasa 5-6 yosh bo‘lib, bolalar sinfda o‘ynaydilar, mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanadilar, ovqatlanadilar.

Hamma mashg‘ulotni birta murabbiy olib boradi. Bolalar ko‘proq ochiq havoda sayr qilishadi. 

Fransiya boshlang‘ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografiya, aholishunoslik, tabiiy fanlar, texnologiya fani,  jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga bo‘linadi.

Xuddi shunday Shvetsariyada ham texnologiya fanini o`qitishda o`quvchilar ijodkorligini oshirish maqsadida sinf xonlarini uy ko`rinishida bezab qo`yishadi. Bunday jihozlanishda o`quvchilar o`larini uylaridagiday his qilib mustaqil fikrlashlari uchun zamin yaratiladi.

   Modulli ta'lim tizimi: Modulli texnologiyaga tizimli faoliyat yondashuvi eng avvalo, kasb-hunar ta'limida qo'llaniladi. Yorqin misoli sifatida Yuneskoning xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan “Mehnat ko’nikmalari modullari konsepsiyasi” hisoblanadi. Bu konsepsiya yaxlit o’qitishga yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi.

Modulli o’qitishda o’quv dasturlarini to’la qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan tabaqalash orqali o’qitishni tabaqalashtirish imkoniyati mavjud bo’ladi, ya’ni o’qitishni individuallashtirish mumkin.  O’qitishning modul tizimiga o’tish samaradorligi quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi:

-  o’quv muassasasining moddiy-texnikaviy bazasi darajasi;

-  professor-o’qituvchilar tarkibining malakaviy darajasi;

-  o’quvchilarning tayyorgarlik darajasi;

-  ko’zlangan natijalarni baholash;

-  didaktik materiallarni ishlab chiqarish;

-  natijalar tahlili va modullarni maqbullashtirish.

Modulli o’qitish dasturlari o’quvchining individual ehtiyojlariga osonlik bilan moslashadi va erkin vaqt omiliga ega bo’ladi, chunki bu yerda individuallashtirilgan o’qitish jarayoni ustunlik qiladi. Tizimli faoliyat yondashuvi asosidagi modulli o’qitish texnoligiyasi o’quv materialini individual va mustaqil o’zlashtirishga to’la imkoniyat yaratilishi tufayli ixtisoslikka samarali o’rgatishni ta’minlaydi.

Masofali o’qitish:

Masofadan turib o’quv mashg’ulotlarining barchasi yoki ko’p qismi telekommunikatsion va zamonaviy axborotlashtirish texnologiyalari asosida olib boriladi.

Masofaviy ta’lim jarayoni imkoniyati cheklangan va chet elda o’qishni istovchilar, ikkinchi mutaxassislikni egallovchi shaxslar va boshqa shu kabi bir necha imtiyozli jarayonlarni qamrab oladi. Masofaviy o’qitish-ilmiy-texnikaviy taraqqiyot davrining mahsulidir va ayni vaqtda uning rivojlanish katalizatori hamdir.

Maqsadi: Davlat ta’limi standartlari asosida shakllantirib, bilim ko’nikma va malakalarni hamda shaxsiy fazilatlar tizimini o’z ichiga oladi. Bu yaxlitlik tizim bo’lib, o’qitishning maqsadi, o’quv fani maqsadi, mavzuning o’quv maqsadi, mavzuning tayanch tushunchalari o’quv maqsadidan shakllanadi.

   

БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАР ЎҚУВЧИЛАРИДА КАСБГА БЎЛГАН ҚИЗИҚИШНИ

ШАКЛЛАНТИРИШ

Ш.М.Фармонова Ўзбекистон

 

Аннотация: Билишга бўлган қизиқиш нафақат мактаб ўқувчиларининг, балки талабаларнинг ҳам ўқув фаолиятида рағбатлар асосида пайдо бўлган ҳолда катта аҳамиятга эга. Қизиқишлар ва рағбатлар ўзаро боғлиқ ва катта ярим шарлар қобиғида кучли қўзғатиш марказини яратишади. Билишга бўлган қизиқиш ва рағбатларнинг йиғиндиси шундай асос ҳисобланадики, унинг асосида талабаларда билимлар ривожланади ва касбий қобилият ва маҳоратлар шаклланади.

Кишининг қизиқишлари ҳаётнинг жамоатчилик-тарихий ва алоҳида шароитлар асосида аниқланади. Меҳнат фаолиятида қизиқиш кишининг эҳтиёжларини қондиришга қаратилган шароитларга нисбатан фаол йўналтирилган муносабатдир. Шахснинг умумий йўналтирилганининг ифодаси сифатида қизиқиш субъектнинг фаолиятида ва унинг рағбатлантирувчи соҳасида содир бўлувчи барча психик жараёнларни қамраб олади ва йўналтиради.

Одам қизиқишлари тизимида кишининг муайян касбга бўлган муносабатини ифодаловчи ва касбий фаолиятнинг ягона “ички” созловчиси сифатида касбий қизиқиш алоҳида ўрин эгаллайди. Агар тарихга назар ташлайдиган бўлсак, у ҳолда Қадимги Юнонистон ва Рим файласуфлари уни шахснинг хусусияти ва одамнинг касбий фаолиятдаги муваффақиятини белгиловчи руҳий ҳодиса деб тушунишган. Амалий педагогик ва психологик тадқиқотларда “касбий қизиқиш” атамасининг қўлланила бошлаганига кўп бўлмади, яъни атиги 15-20 йил олдин. Шу билан бирга бу ушбу муаммони ҳал қилиш учун қисқа муддат эмас, лекин бугунги кунда у психологиянинг энг муҳим муаммоларидан биридир. 

Замонавий тадқиқотчилар томонидан касбий қизиқиш тушунчасига айнан қандай мазмунлар киритилмоқда? Бир қараганда касбий қизиқиш шахснинг бирор бир муайян касбга бўлган йўналишидан иборатдек кўринади. Лекин, йўналтирилганлик тушунчаси ўз таркибига кўра етарли даражада катта хажмга эга ва мураккаб бўлиб, уни қизиқиш билан аралаштириш тўғри бўлмаслиги аниқ. Тадқиқотчилар томонидан касбий қизиқишга шахсий шаклланиш сифатида етарлича эътибор берилмаслиги баъзан унинг моҳиятини тўлиқ акс эттирмайдиган турли феноменларнинг яратилишига олиб келади. Мисол тариқасида қуйидагиларни келтириш мумкин. Касбий қизиқиш: афзал кўриладиган фаолият турига бўлган қизиқиш сифатида [Н.И.Калугин]; қобилиятлар ва маҳоратларнинг бирикмасида фаолиятга бўлган ижодий муносабатнинг таъсис қилувчи бошланиши сифатидаги индивидуал психологик ҳодиса сифатида [А.И.Щербаков]; шахснинг касбни муваффақиятли эгаллашига бўлган йўналтирилганлик сифатида; онг, ирода ва туйғуларнинг касбни эгаллашга йўналтирилганлиги ва ҳоказолар сифатида тушунилади. Бундай таърифлар ўрганилаётган ҳодисанинг хусусиятини тўлиқ акс эттирмайди, бу эса уларнинг тадқиқотларни ўтказиш учун йўналтирувчи услубий ускуна сифатида ва амалий мақсадларда бошқарувчи объект сифатида ишлатилишини қийинлаштиради. Баъзи тадқиқотларда касбий қизиқиш шахснинг туғма хусусияти сифатида тушунилади [Л.Йовайша,]. 

Адабиётларда касбий-педагогик қизиқишларни ўрганиш билан боғлиқ масалалар ўз аксини топди. Масалан, педагогик олий ўқув юртлар талабаларида касбий қизиқишни ўрганиб чиқишда [В.Г.Максимов], унинг асосий кўрсаткичлари аниқланган: 1) ўқувчилар, ўқитувчилар, ота-оналар билан унинг бўлажак ўқитувчи сифатидаги ижтимоий ва касбий ҳолати билан тавсифланувчи жамоатчилик алоқаларининг мажмуаси; 2) талабанинг ўқувчилар, ўқитувчиларга ва улар билан ишлашга бўлган ижобий ҳис-туйғу-англаш муносабати; 3) талабанинг ақлий-англаш даражаси; 4) талабанинг биринчи навбатда унинг турли даражалардаги қийинчиликларни енгиб ўтишидаги қобилияти билан аниқланувчи касбий-тиббий фаолиятидаги иродавий фаоллиги.

Кўриб чиқилаётган тушунчанинг энг тўғри таърифи кишида муайян касб билан алоқага киришиш жараёнида ривожланадиган тизимли шаклланиш сифатидаги касбий қизиқиш тўғрисидаги тасаввур асосида ишлаб чиқилиши мумкин. Шу нуқтайи назардан касбий қизиқиш танланган касбий фаолиятга йўналтирилган танлов-англаш, ҳис-туйғу ва иродавий фаолликни ўз ичига олувчи психик жараёнлар, хусусиятлар ва ҳолатларнинг мураккаб кўп-босқичли иерархик симптомли мажмуаси деб тушунилади . Лекин бу таъриф ҳам касбий қизиқишнинг моҳиятини етарлича очиб бера олмайди. Бу нимадан иборат? Фаолиятнинг психологик назариясидан келиб чиққан ҳолда, шахснинг ҳар қандай фаоллиги сабабли асосга эга. Шу муносабат билан шахснинг танланган касбий фаолиятга йўналтирилган фаоллиги сабаблар тизими билан аниқланади. “Касбий қизиқиш” тушунчасини кўриб чиқишда С.П.Крегжде уни касбга йўналтирилганлик тушунчасига тенглаштиради. Лекин касбий йўналтириш айниқса, касбий-педагогик касбий қизиқишни таркибий қисм сифатида ўз ичига оладиган каттароқ хажмдаги шахсий шаклланишдан иборат. Ўрганилаётган ишнинг афзаллиги ўқувчилар ва педагогик олий ўқув юртлар талабаларида касбий қизиқишларни ташхис қилиш учун қўлланмани ишлаб чиқиш шунингдек, муаллиф томонидан ўқувчилар ва талабаларда касбий қизиқишларни шакллантиришнинг услуби деб ҳисоблаш лозим. 

Шуни қайд қилиш мумкинки, биз таҳлил қилиб чиққан ишларнинг кўпчилигида, муаллифлар, касбий қизиқишнинг моҳиятини очиб беришаркан, қизиқишнинг таркибий қисмларидан бири сабаблар бўлганидан ташқари ҳолларда [А.И.Щербаков] унинг сабабли қисмни киритишмайди. Фаолиятнинг А.Н.Леонтьевнинг ва бошқаларнинг асарларида тақдим этилган тушунишлардан келиб чиққан ҳолда, сабаблар шахсни фаолиятга ундовчи кучга айланади. Шу муносабат билан муайян касбий фаолиятга бўлган ижобий ҳис-туйғу муносабат асосида пайдо бўлган сабаблар касбий қизиқишнинг қисмларидан бири саналади. Шундай қилиб, касбий қизиқишни тушунишга нисбатан адабиётларнинг таҳлили қуйидагича хулосага келишга имкон беради. Касбий қизиқиш баъзан шахснинг хусусияти, баъзан руҳий жараёнлар, хусусиятлар ва ҳолатларнинг мажмуаси, баъзида шахснинг муносабати, баъзан эса йўналиш ва ҳоказолар сифатида тушунилади. Касбий қизиқиш моҳиятини ягона тушунилишининг йўқлиги уни ўрганишга бўлган турли услубий ёндашувларга олиб келади. 

Касбий қизиқишнинг адабиётлардаги ўрганилишини тугатар эканмиз, унинг психологиянинг илмий назариялари асосида тушунилишига қисқача тўхталиб ўтиш зарур. “Акс этиш” назарияси асосида касбий қизиқиш маълум касбий фаолият ва унинг “акс эттирувчиси” бўлган бажарувлари одам психикасига нисбатан “эск эттирилувчи” ҳисобланади. “Акс эттирилувчининг” характери (касбий қизиқиш) "акс эттирувчи” (касбий фаолият ва унинг бажарувчиси) онгида акс этиш содир бўладиган муайян шахсга боғлиқдир. Ташқи таъсир унда юзага келган ўйлар ва ҳис-туйғулар қаторидан ўтган ҳолдагина у ёки бу таъсир кўрсатиши мумкин. Касбий қизиқишнинг пайдо бўлиши киши онгидаги касбий фаолиятнинг ҳиссий намоён бўлиши сифатида қаралади. Акс этиш назариясининг асосий ҳолатлари кишида муайян фаолиятга бўлган касбий қизиқишнинг пайдо бўлиш механизм сифатида қаралишига имкон беради, бу эса касбий қизиқишни шакллантиришни бошқариш жараёнини янада самаралироқ амалга оширилишига имкон яратади. 

Психологлар П.Я. Гальперин, Н.Ф. Талызина ва бошқалар томонидан ишлаб чиқилган ақлий тушунча ва ҳаракатларни босқичма-босқич шакллантириш назариясига мувофиқ, фаолият иккита яъни ички (йўналтирувчи) ва ташқи (бажарувчи) қисмларни ўз ичига олади. Агар субъект учун ташқи фаолият масалан ўқиш ёки фаолият бўлса, унинг учун ички фаолиятнинг маълум қисми шу фаолиятга бўлган қизиқиш ҳисобланади. Ўқиш ёки касбий фаолиятга бўлган қизиқишнинг таркибида мақсад, рағбатлар, бажарилаётган фаолият тўғрисидаги тасаввур, уни бажаришга истак содир бўлади, натижа ташхис қилинади ва хоказо. Бу унсурларнинг барчаси эса фаолиятнинг йўналтирилиш асосини ташкил этади. Лекин буни йўналтирувчи эмас, балки ўқиш ёки касбий фаолиятнинг қадр-қиймат ва йўналтирувчи асоси деб аташ керак. Муайян касбий фаолият (шифокор, учувчи, педагог, тиббий ходим ва бошқалар) касбий қизиқишнинг пайдо бўлиши учун асос бўлиб хизмат қиладиган муайян шахс учун аниқ қадр-қийматга эга. Ўқиш ёки касбий фаолиятнинг самарадорлиги ва субъектнинг ундан қониқиши қадр-қиймат ва йўналтирувчи асоснинг тўлиқ ва тўғрилиги билан аниқланиб, мураккаб шахсий шаклланиш сифатидаги касбий қизиқиш бўлади.

Ш.А.Надирашвилли ва бошқа психологлар ва бошқалар томонидан ишлаб чиқилган кўрсатма назарияси касбий қизиқишни шахснинг муайян касбий фаолиятга қаратилган бутун бир кўрсатмаси сифатида қарашга имкон беради. Ҳар қандай фаолиятни амалга оширишдан олдин кишида маълум кўрсатма (уни бажаришга тайёрлик) шаклланади. У ёки бу фаолиятга нисбатан кўрсатма пайдо бўлишининг ундовчиси фаолиятнинг ўзидир. Кўрсатма ҳар доим рағбатлантирилган бўлади, предметга йўналтирилганликка эга бўлади ва ўз ичига билиш компонентини, иродавий фаоллик ва ҳис-туйғу муносабатни ўз ичига олади. Кўрсатманинг санаб ўтилган таркибий қисмлари касбий қизиқиш учун ҳам хосдир. 

Шундай қилиб, кўрсатма назарияси асосида касбий қизиқиш субъектнинг муайян фаолиятни бажаришга психик тайёргарлигига айланади.Касбий қизиқишни юқорида келтирилган илмий назариялар асосида ўрганиш унинг субъектда пайдо бўлишининг механизмини тушунишга, у ҳақида мураккаб шахсий шаклланиш ҳақида гапириш, унинг шахснинг тузилишидаги ўрни ва касбий тайёргарлик ва фаолиятдаги аҳамияти тўғрисида гапиришга имкон беради. Адабиётлар

1.Калугин Н.И., Сазонов А.Д., Симоненко В.Д. Профессиональная ориентация учащихся: Учебное пособие. - М.: Просвещение, 1983. - 186 с

2.Гальперин П.Я.Развитие учения о планомерно-поэтапном формировании психической деятельности // Актуальные проблемы современной психологии. - М.: МГУ, 1983. - с. I54-I57.

3.Щербаков А.И.Выбор профессии и формирование личности нового человека // Вопросы психологии личности и общественной психологии: Ученые записки ЛГПК им. А.И. Герцена.  - Л., 1964. - Т. 254. - с. 93 – 111. 4.Йовайша Л.Проблемы профессиональной ориентации школьников. - М.: Педагогика, 1983.

- 128 с.

5.Надирашвили Ш.А. Психолого – педагогические вопросы воспитания.- В кн. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии, М.: 1981.

6.Крегжде С.П.Управление формированием профессиональных интересов // Вопросы психологии. - 1985, - № 3. с.23-30.

 

BOSHLANG’ICH  SINFLARDA ASOSIY MIQDORLARNI O`RGATISH JARAYONIDA

PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI  QO`LLASH SAMARADORLIGI

H.H.Rahmatov, BuxDU o’qituvchisi

 

Shunday qilib boshlang'ich sinflarda quyidagi miqdorlar qaraladi: uzunlik, yuz, massa, hajm, vaqt va boshqalar. O'quvchilar bu miqdorlar haqida aniq tasavvurlar hosil qilishlari, ularning o'lchov birliklari bilan tanishishlari, miqdorni o'lchash uquvini egallashlari, o'lchash natijalarini turli birliklarda ifodalashni o'rganishlari, ismli sonlar ustida arifmetik  amallarni bajarishlari lozim.

Miqdorlarni o'rganish katta ahamiyatga ega, chunki miqdor tushunchasi matematikaning muhim tushunchalaridandir. Har bir o'rganilayotgan miqdor atrof-muhitdagi real obyektlarning biror umumlashgan xossasidir. O'lchashga doir mashqlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantiradi, o'quvchilarni hayotda keng qo'llaniladigan zarur amaliy malakalar bilan qurollantiradi. Demak, miqdorlani o'rganish - ta`limni hayot bilan bog'lovchi vositalardan biridir.

Miqdorlar 1-4-sinflarda butun sonlar va kasrlarni o'rganish bilan uzviy bog'liqlikda qaraladi:

o'lchashnи o'rgatish sanashni o'rgatish bilan bog'lanadi. Yangi o'lchov birliklari tegishli sanoq birliklari kiritilganidan so'ng kiritiladi. Chunki ismli sonlarning hosil qilinishi, yozilishi va o'qilishi abstrakt sonlarni nomerlash bilan parallel o'rganiladi; arifmetik amallar abstrakt sonlar ustida va ismli sonlar ustida bajariladi. O'lchash va grafika ishlari ko'rsatmali vosita sifatida masalalarni yechishda foydalinadi. Shunday qilib miqdorlarni o'rganish matematika kursining ko'p masalalarini o'rganishga yordam beradi.

Kesmaning uzunligi. Uzunlik haqida dastlabki tasavvurlar predmetlarning xossasi sifatida bolalarda maktabgachayoq vujudga keladi. Bolalar maktabga kelganlarida, odatda, chiziqli o'lchamlilikni (predmetlarning bo'yi, eni, balandligi, ular orasidagi masofa) xatosiz ajratadilar. Agar predmetlarning uzunlik rejasida farqi yaqqol ko'rinib, boshqa xossalari bo'yicha o'xshash (masalan, bir xil formaga ega, bir xil materialdan tayyorlangan bo'lsa, u holda bolalar quyidagi munosabatlarni to'g'ri aniqlay oladilar: uzunroq, qisqaroq, kengroq, torroq, uzoqroq, yaqinroq va h.k.

Maktabda ta`limning dastlabki kunlaridan boshlab, bolalarning fazoviy tasavvurlarini aniqlashtirish masalasi qo'yiladi. Bunga predmetlarni uzunligiga (davomliligiga) qarab taqqoslashga doir mashqlar yordam beradi. 

Qaysi kitob yupqaroq (kitoblar bir-birining ustiga qo'yiladi)? 

Kimning bo'yi pastroq: Salimning yoki Ozodaningmi (bolalar yonma-yon turadilar)? 

Qaysi biri chuqurroq (tasavvurlari bo'yicha) soymi yoki daryomi? 

Bunday mashqlar jarayonida predmetlarning uzunligi bo'yicha taqqoslash uquvi mashq qilinadi, shuningdek taqqoslash amalga oshiriladigan xossa - chiziqli o'lcham, uzunlik umumlashtiriladi.

Mazkur tushunchaning shakllanishida to'g'ri chiziq bilan hamda chiziqli o'lchamni ifodalovchi va umuman aytganda boshqa xossalardan xoli bo'lgan kesma bilan tanishish muhim qadam bo'ladi.

Kesmalarni ko'z bilan chamalab, taqqoslab,  bolalar teng va teng bo'lmagan kesmalar haqidagi tasavvur hosil qiladilar.

Keyingi bosqichda kesmalarni o'lchashning birinchi birligi bilan tanishiladi. Kesmalar to'plamidan bitta kesma ajratib olinadi va uni birlik deb qabul qilinadi. Bolalar uning nomini bilib oladilar va bu birlik yordamida o'lchashga kirishadilar.

Qaysi o'lchov birligini birinchi bo'lib kiritish masalasi bo'yicha turli nuqtai nazarlar mavjud.

Hayotiy tajribada bolalar metr yordamida o'lchashni ko'proq kuzatadilar.

Metr alohida etalon (o'lchov) ko'rinishida mavjud.

Uning yordamida o'qituvchi o'lcham jarayoninи ko'rsatishi oson (o'lchov kesmaga qanday qo'shiladi, o'lchov birliklari qanday sanaladi). Shu sababli ba`zi uslubshunoslar birinchi o'lchov birligi sifatida metrni kiritishni tavsiya qilishadi. Biroq o'lchash protsessining o'zini tushunish uchun har bir o'quvchi kesmalarni o'lchash bo'yicha ishlashi mutlaqо zarurdir, lekin metrni qarayotganda bunday mashqlarni yetarli miqdorda bajarish qiyin. Boshqa metodistlar birinchi o'lchov birligi sifatida santimetrni kiritishni taklif qiladilar, bu esa har bir o'quvchiga partada o'tirib, o'lchashga doir ko'p miqdorda ishlarni bajarishga imkon beradi. Bu esa tayyorgarlik bosqichida, bolalarning hayotiy kuzatishlariga tayanab, tasma, gazlama, lentani va hokazolarni qanday qilib va nima bilan o'lchanishini eslashni va misol uchun 2-3 m kanopni o'lchab olishni yoki doskaning bo'yini o'lchash imkonini istisno etmaydi. Keyin esa metr va santimetr orasidagi munosabatlarni o'rnatmasdan, santimetrni uncha katta bo'lmagan, metrdan kichik kesmalarni o'lchash uchun o'lchov sifatida kiritish mumkin.

Bolalar santimetr haqida yaqqol tasavvurga ega bo'lishlari uchun qator mashqlarni bajarishlari zarur. Masalan bolalarning o'zlari santimetrning modellarini tayyorlashlari (ensiz katak qog'ozdan uzunligi 1 sm bo'lgan poloskalar qiyib oladilar), daftarda (katak daftarda) uzunligi 1 sm bo'lgan kesmalar chizishlari, barmoqning eni 1 smga tengligini topishlari foydalidir.

So'ngra o'quvchilarni kesmalarni o'lchash bilan tanishtiriladi. Bolalar o'lchash jarayonini va o'lchashда hosil qilinadigan sonlar nimani ko'rsatishini ravshan tushunishlari uchun santimetrning modellarini qo'yish va ularni sanashdan iborat bo'lgan sodda usuldan ancha murakkab usul bo'lgan o'lchashgа asta-sekin o'tish maqsadga muvofiq (kesma bo'ylab o'lchov bilan "yurib chiqish" va o'lchov birligi necha marta qo'yilganini sanash). Faqat shundan so'ng o'lchanayotgan kesmaga chizg'ichni va ruletkani qo'yib o'lchashga o'tish mumkin.

Ko'p uslubshunoslar (N.S.Popova, P.S.Isakov, A.M.Pishkalo) dastlab bolalar katak qog'oz varag'idan tayyorlanadigan  chizg'ichlardan foydalanishni maslahat beradilar. Bu chizg'ichlarga santimetр bo'linishlari qo'yiladi, lekin raqamlar yozilmaydi. Bu chizg'ichlarga  santimetr qo'yib chiqilgan bo'lib, bolalar kesmalarni o'lchaydilar, kesmalarni chizilmagan qog'ozlarga chizadilar, chizg'ichning o'zidа berilgan uzunlikdagi kesmani ko'rsatadilar. Bunda har gal bolalar santimetrlarni  sanaydilar (qalam bilan "odimlab"). 

O'quvchilar qo'lda yasalgan chizg'ichlardan foydalanib, qancha ko'p mashqlarni bajarsalar, oddiy masshtabli chizg'ich yordamida o'lchash uquvini shunchalik muvaffaqiyatli egallaydilar.

Kilometr bilan tanishtirishda bu o'lchov birligi haqida tasavvur hosil qilish uchun er ustida amaliy ishlar o'tkaziy foydali. Ko'pincha bolalar  o'qituvchilari bilan birga 1 km (yoki 500 m) ga teng yo'lni bosib o'tadilar (bu masofa bosib o'tilganda ketgan vaqtni eslab qolish foydali). Bosib o'tilgan masofani yo qadam bilan  (ikki qadam taxminan 1 m ni tashkil qiladi) bilan o'lchaydilar. Yo'l-yo'lakay bolalar ba`zi masofalarni ko'z bilan chamalab o'lchashni mashq qiladilar. 

3- sinfda o'quvchilar o'rganilgan barcha uzunlik birliklari va ular orasidagi munosabatlar jadvalini tuzadilar va yod oladilar. Jadval quyidagicha mashqlarni ko'p marta va sistematik ravishda bajarish natijasida o'zlashtiriladi:

1 km da necha metr bor? 

Bir metr detsimetrdan necha marta katta?

1 m 1 sm dan necha santimetr katta?

1/2 km; 1/5 km; 1/10 km va hokazo necha metr bo'ladi?

Bundan tashqari, ismli sonlarni almashtirish, taqqoslashga doir ish davom ettiriladi, ular ustida yozma hisoblash usullari o'rganiladi.

2- sinfdan boshlab bolalar masalalar echish jarayonida uzunlikni bilvosita yo'l bilan topish bilan tanishadilar.

Masalan, bitta sinfning bo'yini (uzunligini) va nechta sinf borligini bilgan holda maktab binosining uzunligini hisoblaydilar; xonaning balandligini va undagi qavatlar sonini bilgan holda uyning balandligini taxminan hisoblash mumkin va h.k.

Keyinroq, 3 -sinfda harakat tezligi bilan tanishgandan so'ng va tezlik, vaqt, masofa miqdorlari orasidagi o'zaro bog'lanishni o'rgangandan so'ng, tezlik va harakat vaqtini bilgan holda masofani topish mumkinligini o'quvchilar bilib oladilar (masalan, havo va dengiz yo'llari, kosmik kemalar, yo'ldoshlar bosib o'tgan masofa).

Geometrik figuraning yuzi. Figuraning yuzi ustida ishlash metodikasida kesma uzunligi ustida ishlash bilan ko'p umumiylik mavjud.

Avvalo, yuz tekislik predmetlarning xossalari orasidagi xossa sifatida ajralib turadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar predmetlarning yuzlari bo'yicha ("yuz" so'zini aytmasdan turib) taqqoslaydilar va taqqoslanayotgan predmetlar bir-biridan juda katta farq qilsa yoki mutlaqo bir xil bo'lsa "katta", "kichik", "teng" (bir xil) munosabatlarini to'g'ri aniqlaydilar. Bunda bolalar predmetlarni ustma-ust qo'yishdan kam foydalanadilar, predmetlarning stolda, erda, qog'oz varag'i ustida va hokazo joylarda egallab turgan vaziyatlariga qarab ko'z bilan chamalab taqqoslaydilar.

Masalan, olcha bargi olma bargidan kichik, maktab hovlisi uyimiz oldidagi hovlidan katta, somsalar bir xil - katta ham emas, kichik ham emas va h.k.

Biroq formasi har xil, yuzlarining farqi esa yaqqol ajralib turmaydigan predmetlarni taqqoslayotganda bolalar qiyinchilikka uchraydilar. Bu paytda ular predmetlarni yuzlari bo'yicha taqqoslashni ularninг bo'yi yoki eni bo'yicha taqqoslash bilan almashtiradilar, ya`ni chiziqli o'lchashga o'tadilar, ayniqsa, predmetlar  o'lchamlarining biri bo'yicha  bir-biridan juda farq qilganda ana shunday bo'ladi.

1-2- sinflarda geometrik materialni o'rganish jarayonida bolalarda yuz tekis geometrik figuralarning xossasi ekani haqidagi tasavvur aniqlashtiriladi. Figuralar yuzlari bo'yicha bir xil yoki har xil bo'lishini ancha yaqqol tushunishadi. Bunga qog'ozdan figuralarni qirqish, ularni daftarlarda chizish vа bo'lishga doir mashqlar yordam beradi.

Geometrik mazmunli masalalarni yechish jarayonida (masalan, berilgan bo'laklaridan figuralarni yasash, murakkab chizmada turli figuralarni ajratish) o'quvchilar yuzning ba`zi xossalari bilan tanishadilar. Ular tekislikda figuraning yuzi o'zgarmasligi bilan o'rni o'zgarganiga ishonch hosil qiladilar (figura katta ham, kichik ham bo'lib qolmaydi). Bolalar figuraning hammasi bilan uning bo'laklari orasidagi munosabatni ko'p marta kuzatadilar (bo'lak butundan kichik), berilgan bir xil bo'laklardan turli formadagi figuralarni (ya`ni teng tuzilgan figuralar) yasashni mashq qiladilar. O'quvchilar hosil bo'lgan bo'laklarni o'rniga qo'yib taqqoslab, asta-sekin figuralarni teng bo'laklarga va tengmas bo'laklarga ajratish haqidagi tasavvurlarni egallaydilar (masalan, 2-sinfda ulushlarni o'rganayotganda). Barcha bu bilim va uquvlarni bolalar yo'l-yo'lakay figuralarning o'zlarini o'rganayotganda amaliy yo'l bilan oladilar.

O'qituvchi bu masalalarga bolalarning e`tiborini qaratishi lozim. 

Shu bilan u o'quvchilarni 3-sinfda figuralarning yuzini o'rganishga tayyorlaydi.

Yuz bilan tanishtirish ishini quyidagicha o'tkazish mumkin.

O'qituvchi: Doskada qo'yilgan figuralarga qarang va ulardan qaysi biri doskada ko'p joy olganini ayting

O'qituvchi: AMKD kvadrat boshqa figuralarga nisbatan ko'p joyni oladi.

O'qituvchi: Bu holda kvadratning yuzi boshqa har bir figuraning yuzidan katta deyiladi. AVS uchburchakning va AMKD kvadratning yuzini taqqoslang.

O'quvchi: Uchburchakning yuzi kvadratning yuzidan kichik.

O'qituvchi: Uchburchakni kvadratni ustiga qo'ying. Uchburchak kvadratning faqat bir bo'lagini egallaydi. Uchburchakning yuzi kvadratning yuzidan kichik. AVS uchburchakning yuzini  DOE uchburchak yuzi bilan taqqoslang.

O'quvchi: Ularning yuzlari bir xil, ular doskada bir xil joy egallagan.

O'qituvchi: Ustma-ust qo'yib, tekshirib ko'ring.

Boshqa figuralar, shuningdek, atrof-muhitdagi predmetlar yuzi bo'yicha shunday taqqoslanadi.

Biroq ikki figuradan qaysi biri katta (kichik) yuzga ega yoki ular yuzlari bo'yicha bir xil bo'lishini aniqlash hamma vaqt ham mumkin emas. Buni o'quvchilarga ko'rsatish uchun yuzlari bo'yicha uncha farq qilmaydigan uchburchak bilan to'g'ri to'rtburchakni taqqoslashni taklif qilish mumkin: masalan, kvadratning o'lchamlari 4x4 dm, to'g'ri to'rtburchakning o'lchami 5x3 dm, bunda figuralar bir xil tomondan kvadrat detsimetrlarga ajratilgan. Avval o'quvchilar bu figuralarni ko'zlari bilan chamalab, shuningdek ustma-ust qo'yib taqqoslashga harakat qiladilar.

Biroq ikkala usul ham masalani tamomila (uzil-kesil) hal qilish uchun bolalarga yordam bermaydi. Har gal har xil taxminni eshitgandan so'ng,  o'qituvchi figuralarning kvadratlarga bo'lingan tomonlarini aylantirib ko'rsatadi va har bir figura nechta bir xil kvadratni o'z ichiga olganini hisoblashni tavsiya qiladi. 

Shu asosida bolalar qaysi figuraning yuzi kattaligi yoki kichikligini aniqlaydilar. Bir xil kvadratlardan tuzilgan figuralarning yuzlarini taqqoslashga doir shunga o'xshash mashqlar darslik bo'yicha, shuningdek,  doskada berilgan chizmalar bo'yicha bajariladi. Bolalar agar figuralar bir xil kvadratlardan iborat bo'lsa, u holda ko'p (kam) kvadratdan iborat figuraning yuzi katta (kichik)ligiga ishonch hosil qiladilar. Bu darsning o'zida formalari bo'yicha turli, lekin bir xil kvadratlardan iborat bo'lgan figuralar bir xil yuzga ega bo'lishini ko'rish foydali (masalan, kvadrat - 16 kv birlik, to'g'ri to'rtburchak ham - 16 kv birlik).

Navbatdagi darslarda berilgan figuralardagi kvadratlarni sanashga doir mashqlar kiritiladi, berilgan sondagi kvadratlardan sanashga doir mashqlar kiritiladi.

Keyingi bosqichda o'quvchilarni yuzning birinchi birligi - kvadrat santimetr bilan tanishtiriladi.

O'quvchilar katak daftarda tomoni 1 sm bo'lgan kvadratlar chizadilar, uni qirqib oladilar.

O'qituvchi: Bu yuz birligi - kvadrat santimetr.

Kvadrat santimetrni qog'oz modellardan foydalanib bolalar ulardan turli geometrik figuralar yasaydilar va ularning yuzlarini aytadilar.

Yasalgan figuralarning yuzlarini taqqoslab, bolalar ko'p (kam) kvadrat santimetrdan iborat figuraning yuzi kattaligiga (kichikligiga) yana bir bor ishonch hosil qiladilar. Bir xil sondagi kvadrat santimetrlardan iborat figuralarni usima-ust qo'yilganda ustma-ust tushmasa ham, lekin ularning yuzlari teng. Bu bosqichda bolalarga tanish miqdorlar - kesma uzunligi va figura yuzini solishtirish usuli ham samarali, bu esa shu miqdorlarni almashtirib yuborishning oldini oladi. Konkret mashqlarni bajarib, bolalar bu miqdorlarning o'xshashligini va jiddiy farqini aniqlaydilar: santimetr - uzunlik birligi, kvadrat santimetr - yuz birligi, kesmaning uzunligi - berilgan kesmadagi santimetrlar soni, figuraning yuzi - bu figuradagi kvadrat santimetrlar soni. 

Keyingi bosqichda o'quvchilar to'g'ri to'rtburchakning, kvadratning yuzini hisoblash usuli bilan tanishadilar. Avval ular kvadrat santimetrlarga  bo'lingan to'g'ri to'rtburchaklarni qaraydilar. Ularning yuzlarini bitta qatordagi kvadrat santimetrlarni sanab, so'ngra hosil bo'lgan sonni qatorlar soniga ko'paytirish yo'li bilan topiladi. 

Masalan, agar bitta qatorda 6 ta kv.sm bo'lib,  bunday qatorlar 5 ta bo'lsa, yuz 6x5 ga, ya`ni 30 kv.sm ga teng bo'ladi.

So'ngra bolalar berilgan o'lchamlari bo'yicha to'g'ri to'rtburchak chizadilar, uni qatorlarga ajratadilar, bitta qatorni kvadratlarga bo'ladilar va ushbu moslikka yana bir bor ishonch hosil qiladilar: agar to'g'ri to'rtburchakning bo'yi 4 sm bo'lsa, u holda bu tomonga yopishgan bitta qatorda 4 ta kv.sm bor, agar eni 3 sm bo'lsa, bunday qatorlar 3 ta bo'ladi. Kvadrat santimetrlar soni 4 va 3 sonlarining ko'paytmasiga teng. (4-rasm)

Xulosa qilinadi: to'g'ri to'rtburchakning yuzini hisoblash uchun uning bo'yini va enini bilib olish va hosil qilingan sonlarning ko'paytmasini topish kerak. Yuzni topishni turli usullarini taqqoslab, to'g'ri to'rtburchakning bo'yi va enini o'lchash yoki to'g'ri to'rtburchakni kvadrat santimetrlarga bo'lib, ularni sanash usullaridan qaysi biri osonligi masalasini bolalarning o'zlari hal qilishlari mumkin. So'ngra to'g'ri to'rtburchaklarning, kvadratlarning yuzlari va parametrlarini hisoblashga doir og'zaki va yozma topshiriqlar kiritiladi. Bir necha to'g'ri to'rtburchaklardan iborat figuralarning yuzlarini va parametrlarini hisoblashga doir mashqlar foydali.

 

OHANG – NUTQIY JARAYONNING AJRALMAS BIRLIGI

                                                                                                                              G. T. Cho‘lliyeva, BuxDU, o`qituvchi

 

Annotatsiya. Nutqiy muloqotdan asosiy hamda individual axborotlarni suhbatdoshga yetkazib berish uchun lisoniy, shuningdek, nutqiy birliklar birgalikda umumlashgan holda “harakat qiladi”. Demak, lisoniy va nutqiy, verbal hamda noverbal birliklarning nutq maqsadini amalga oshirishdagi roli beqiyos. Shunday vositalar orasida ohang ham kommunikantlarning nutqda maqsadini ro`yobga chiqaruvchi, nutq egalari haqida o`zigagina xos bo`lgan shaxsiy xislatlari haqida ma’lumot beruvchi vositadir. Maqolada ohangning nutqiy jarayondagi ana shunday xususiyatlarni ifodalashdagi o`rni, vazifasi xususida fikr yuritilgan bo`lib, badiiy asarlardan misollar bilan izohlangan. 

Kalit so‘zlar: lisoniy sistema, nutqiy tizim, ohang, prosodika, verbal, noverbal, nutqiy birliklar, lisoniy birliklar.

Аннотация. Лингвистические и речевые единицы работают вместе, чтобы передать базовую и индивидуальную информацию из речи собеседнику. Следовательно, роль языковых и вербальных, вербальных и невербальных единиц в реализации цели речи несравнима. Среди таких средств мелодия - это средство достижения цели коммуникаторов в речи, информирование их о личных качествах говорящих. В статье обсуждается роль мелодии в выражении таких особенностей в речевом процессе, поясняется на примерах из произведений искусства.

Ключевые слова: языковая система, речевая система, тон, просодия, вербальный, невербальный, речевые единицы, языковые единицы.

Annotation. Linguistic and speech units work together to convey basic and individual information from speech to the interlocutor. Consequently, the role of linguistic and verbal, verbal and non-verbal units in the realization of the goal of speech is incomparable. Among such means, melody is a means of achieving the goal of communicators in speech, informing them about the personal qualities of the speakers. The article discusses the role of melody in the expression of such features in the speech process, explains with examples from works of art.

Key words: language system, speech system, tone, prosody, verbal, non-verbal, speech units, language units.

Nutq o`z ichiga turli qismlarni birlashtirgan, yaxlit ma’no ifodalash uchun xoslangan birliklar yig`indisi – murakkab jarayondir. Bu jarayonning yuzaga kelishidan asosiy maqsad axborot olish hamda axborot uzatish bo`lsa, bundan tashqari turli xil xususiy ma’lumotlarni uzatish ham shu jarayonning maqsadi hisoblanadi. Nutq jarayoniga kirishayotgan kommunikantlarning shu jarayon yuz berayotgandagi kayfiyati; so`zlovchining individual o`ziga xosliklari (masalan, yoshi, jinsi, millati, yashash tarzi va h.k.) kabilarni tinglovchiga yetkazish uchun til birliklarining imkoniyati cheklangan vaqtda ohang hamda intonatsiya kabi noverbal vositalarning ishtiroki juda zarur hisoblanadi. Avvalo, intonatsiya hamda ohang tushunchalarini tahlil qilsak. 

“Ohang” so`zi “O`zbek tilining izohli lug`ati”da quyidagicha izohlangan:

1.                       Fors tilidan olingan bo`lib, kelishuv, hamjihatlik; yoqimli tovush, kuy; hamohanglik, uyg`unlik kabi ma’nolarni ifodalab, bir-biriga ulangan, uyg`unlashgan yoqimli tovushlar oqimi. Ariqdan mayin ohang bilan suv oqar.

2.                       Turli tovushlarning ma’lum bir tartibda uyg`unlashib, musiqiy butunlik tashkil etgan birikmasidan iborat musiqa asari; kuy. Bu ashulaning ohangi juda yaxshi ekan.

3.                       Nutqda ma’noga qarab ovozning ko`tarilishi va pasayishi; intonatsiya. Buyruq ohangi.

4.                       So`zlovchining ichki his-tuyg`ularini ifodalaydigan talaffuz uslubi. Arazlagan ohangda so`zlamoq.

5.                       Ko`chma kam qo`ll. Narsalarning o`zaro qo`shilishidagi moslik, uyg`unlik. [22]

 “Intonatsiya” esa lotincha so`zdan olingan bo`lib, baland ovozda gapirmoq, talaffuz qilmoq degan ma’noni ifodalab, so`zlovchining nutq mavzusiga munosabatini, his-tuyg`usini ifodalovchi talaffuz uslubi; ton. 

2. Ton.Tovushning o`zgarishidan, past-baland bo`lib turishidan iborat bo`lgan ritmik ohangdor nutq tuzilishi; ohang deb izohlangan. [23]

Shu izohdan kelib chiqib, aytadigan bo`lsak, nutqiy muloqot jarayonida ma’lum bir ma’no ifodalash uchun birlashgan til va nutq birliklarini tovush tomonidan uyg`unlashtiruvchi, hamohangligini ta’minlovchi, bir-biriga uyushtiruvchi vosita ohang, so`zlovchining nutq mavzusiga munosabatini ifodalab keluvchi ohangning baland-past, cho`ziqlik kabi ritmik o`lchovlari intonatsiya hisoblanadi. Bu ikkala tushunchani bir-biridan farq qilmaydigan, biri ikkinchisiga bog`liq bo`lgan hodisalar deb tushunish mumkin. Shu sababli biz ishimizda bu ikki tushunchani birgalikda almashtirib qo`llayverdik. 

Tilning asosiy komponentlaridan biri – intonatsiya (ohang) bo‘lib, ifodalanayotgan nutqning ohangi o‘ziga xos murakkab qurilish va turli vazifalarga egaligi bilan ajralib turadi. 

Nutq ohangining urg‘u, melodika, temp va tembr kabi hamda keyingi tadqiqotlarda pauza kabi tarkibiy birliklarini ko`rsatishimiz mumkin.

O‘zbek tilshunoslikda intonatsiya fonetika sathining tarkibiy qismi, nutqning unsuri sifatida qarab kelingan va nutqiy jarayonda til birliklarini birlashtiruvchi, uyushtiruvchi; gapning darak, so‘roq yoki buyruq mazmunini belgilab beruvchi; gapning davomiyligi yoki tugaganligi kabi ma’nolarni ifodalovchi vosita sifatida tadqiq qilingan. Bugungi kunda esa til unsurlarini real nutqiy jarayon nuqtayi nazaridan, ya’ni pragmalingvistik aspektda tahlil qilish natijasida intonatsiyaga ham nafaqat ma’lum bir grammatik mazmunni beruvchi vosita, balki nutqiy vaziyatda suhbatga kirishuvchi kommunikantlarning emotsional, ruhiy, psixologik holati kabi xususiyatlari haqida ham ma’lumot beruvchi noverbal vosita sifatida qaralmoqda. Diskurs ohangning turlichaligi bilan xarakterlanadi. Ohang nafaqat so‘zlovchining xarakteri yoki ayni vaziyatdagi ruhiyatini ifodalab qolmay, balki,u har bir xalq vakilining milliy o‘ziga xosligini ham aks ettiradi. Chunki har xil mentalitet a’zolari turlicha ohangdan foydalanadilar. Qanday diskursda bo‘lmasin, ohang aloqa vositasi, his- tuyg‘u ifodachisi yoki nutqni shakllantiruvchi bo‘lak sifatida namoyon bo‘ladi. So‘zlovchi nutqi ohangini to‘g‘ri tahlil qila olish nutq maqsadini to‘g‘ri tushunishning kaliti hisoblanadi. 

Badiiy asar muallifi ham nutqiy vaziyatni yoxud qahramonlarning ichki kechinmalarini berish, suhbat jarayonini o‘quvchiga yorqin his qildirish uchun so‘zlovchi tomonidan  aytilayotgan gapning ohangini aks ettirishga harakat qiladi. Asar qahramonlarining turli individual xususiyatlari, nutq vaziyatidagi holati, nutqdan maqsadi kabilarni ularning nutqi ohangida aks etadi.  Masalan, 

a)        fikrning hazil, yengil mutoiba bilan berilgani:

Temir panjarani buzib uchinchi qavatga chiqqisi keldi. Panjarani siltab tortdi. Temir sharaqlab ketib, hamshirani choʼchitib yubordi. U uyqusiragan holda shoshib boshini koʼtardi-da, atrofga alangladi. Аnvarni koʼrib, oʼrnidan turdi.

 — Sizmidingiz? Qoʼrqib ketibman, — dedi. «Demak, mendan qoʼrqmaydi. Demak, mening esim sogʼ. Bu yaxshi», deb oʼyladi Аnvar. 

— Xavotir olmang. Kelajagi porloq havaskor yosh jinnilaringiz orom qoʼynida javlon urmoqdalar,

— dedi u hamshiraga, hazil ohangida. [21;7]

b)        buyruq, tahdid, biror ish qilishga qistash, qat’iylik ma’nosi:

— Mana, oshna, — dedi u kulib, — shu oromgohda davlatning tekin ovqatini yeb ѐtibman. Besh kun ishlamaymiz, ikki kun dam olamiz. Kelajagi porloq havaskor jinnilar yuksak onglilik namunalarini koʼrsatmoqdalar. Haligacha birorta doʼxtirni yeb qoʼyishgani yoʼq, — u shunday deb tabibboshiga qarab qoʼydi. — Men bu yerda dunѐning tuzilish formulasini ishlab chiqdim. Birgina masala qoldi: shu opamni soʼysam, necha kilo goʼsht berarkin? Chamamda yetmish kilo. Nima deysan? Kalla-pochalari bunga kirmaydi. U shundoq deb doʼmboqqina, oppoqqina tabibboshiga koʼzlarini loʼq qilib oldi. Elchin uning bu ahvoliga ishonib-ishonmay bir oz oʼzini yoʼqotdi. Soʼng tabibboshiga qarab, iltimos qildi: 

— Men oshnam bilan gaplashib olay, malol kelmasa siz chiqib turing. Tabibboshi malol kelganini yashirmay chimirilib qoʼydi. Elchin buni sezib endi qatʼiyroq, buyruq ohangida dedi: 

— Siz hujjatlarni toʼgʼrilang, hozir ketamiz.[21;18]   c)   fikr va tuyg`ularning aralash kelishi:

— Gaping uyingdan ham sovuq, a? Odam ham yolgʼiz boʼlarkanmi? Faqat Xudo yakka! Sening bola-chaqang bor, akam yoʼq deysan, men kimman, katta xolangning erimanmi? 

Yarim poʼpisa, yarim hazil ohangidagi bu gap oradagi sovuqlikni picha koʼtarganday boʼldi. 

— Аkamsan, sen akamsan...— dedi Аsadbek oʼzini jilmayishga majbur qilib. Lekin bu hazin jilmayishini qorongʼilik yutib yubordi — Jalil ham koʼrmadi. — Samandar tirik boʼlganida... [21;21]  

d)        horg`inlik, qahramonning charchagan holati ifodasi:

Tashqarida qor boʼlmagani, oy koʼtarilmagani uchun atrof tezda zimistonga aylandi. 

— Samandar oʼlmaganida qirqqa qadam qoʼyardi, — dedi Аsadbek, horgʼin ovozda. Jalil bu horgʼinlik zamirida titroq ham sezdi. Juda koʼp yillardan beri oshnasini bu holda koʼrmagan edi. Shu sababli darrov javob qaytarishga soʼz topolmadi. 

— Ha, endi... umri kalta ekan... Hur ketdi, — dedi. — Bu olamda na akam bor, na ukam...

yolgʼizman... [21;21]  

e)         qahramonning nutqini aniqlashtirish, holatni to`g`ri tushunishni yordamlashish:

Elchin kuragi ostiga pichoq sanchilishini kutdi. Buning oʼrniga qorongʼilikdan Аsadbekning ovozi keldi. — Ha, hofiz, eson-omon chiqib keldingizmi? 

 Аsadbekning ovozida piching yoki tahdid ohangi yoʼq edi. Elchin bundan yengil tortdi. Xavotiri bekor ekanini anglab, ovoz kelgan tomonga qarab salom berdi. — «Keldim» deb ham qoʼymaysiz-a, hofiz, — dedi Аsadbek salomga alik olib. — Harholda men sizga begona emas edim. Аka-ukaligimiz bor edi, a? (20-bet)

f)         gina, xafalik ohangi:

Аsadbekning «sizni otuvdan olib qolgan men boʼlaman» demoqchi ekanini Elchin fahmladi. Koʼzi qorongʼilikka oʼrganib, uyning chap tomonida doʼppayib turgan tanchani, devorga suyanib oʼtirgan odam qorasini ilgʼadi. Uchrashuv nima uchun qorongʼida boʼlayotganiga tushunmadi. — Qamoqdan qaytgan ukadan xabar olish akadan lozim, deb oʼylabman, — dedi Elchin gina ohangida.( [21;20]

g)        haqiqatni yashishirish, o`zini sotib qo`ymaslik:

Zohid qalin daftar ochib, taomilga koʼra Namozovni soʼroq qila boshladi. Ism-sharifini, tugʼilgan yili, kunini soʼradi. Namozov savollarga qisqa, sovuq ohangda javob berar edi. — Qoradorini sizga kim yetkazib berar edi? — deb soʼradi Zohid asosiy maqsadga koʼchib. — Tanimayman, — dedi Namozov gap ohangini oʼzgartirmay. U qamoqqa kimning istagi bilan kelib qolganini anglagan, puxta oʼylangan tuzoqqa tushganini fahmlagan edi. Tuzoqdan qanday qutulishni bilmas edi. Tergovchi ham balki ularning odamidir, degan oʼy uni nochor ahvolga solib qoʼygan, na ochiq gaplashishni, na oʼzini goʼllikka solishni bilardi. Qisqa muddat ichida tanlanishi mumkin boʼlgan yagona yoʼl — «bilmayman» deb turish. Zohid uning tutgan yoʼlini koʼra bildi. [21;33]  

Yuqoridagi misollardan ko`rinib turibdiki, ohang qahramonning nutqini aniqlashtiruvchi asosiy vositalar qatorida turadi. Ba’zan jumla ohangi berilmasa, nutq maqsadi aniqlashmaydi, hatto teskari ma’noda tushunilishi mumkin. E’tibor bering:

Sharif darvoza eshigidan tashqariga chiqib ikki-uch qadam yurgach, toʼxtab, oʼgirildi. Tepasi sim toʼsiqli devor balandligini chamalaganday uzoq tikildi. Shu payt ѐnida sutrang «Jiguli» toʼxtab, xayolini buzdi. Oʼzini chetga olishiga ulgurmay mashina eshigi ochildi. — Oʼtiring, okaxon, — dedi jingalak sochli yigit, mehribonlik bilan. 

— Rahmat, uka, ovora boʼlmang, — dedi Sharif. U «yigit biror tanishimning yo ukasi yoki oʼgʼli boʼlsa kerak, tasodifan koʼrib qoldi», deb oʼyladi. Qamoqdan chiqa solib tanishga uchraganidan hatto xijolat boʼldi. Odamlar aybi bormi yo yoʼqmi deb mulohaza qilib oʼtirishmaydi. «Qamoqda oʼtirib chiqqan», deb, ola qarashadi. 

— Oʼtiring, — dedi Jamshid. Bu safar uning ovozida mehribonlik emas, qatʼiylik, amr ohangi zohir edi. Garangsib turgan Sharif buni sezmadi. Jamshidning atayin kutib turgani ham uning xayoliga kelmas edi. — Men eski shaharga boraman, — dedi Sharif. — Oʼtiring, oʼsha yoqqa ketyapman. [21;66]   Shunday qilib, muloqot jarayonida yuzaga kelayotgan nutq o‘sha vaziyatdagi ohangning rangbarangligi bilan xarakterlanadi. Ohang yordamida kommunikantning turli xususiyatlari bilan bir qatorda millatiga tegishli bo‘lgan o‘ziga xoslik; gender  xususiyatlar; kasb-koriga xos bo‘lgan alohidaliklar; yashash tarziga aloqador tomonlar, tom ma’noda, sanoqsiz ma’nolar ham namoyon bo‘ladi. Nutq ohangi tovlanishlarini  to‘g‘ri tushuna olish va lingvistik hamda pragmalingvistik vositalarni to‘g‘ri talaffuz qila olish nutq maqsadini to‘g‘ri anglab yetishga olib keladi. 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Abduazizov A. Tilshunoslikka kirish. – T.: Sharq, 2010. –178 b. – 22-b.

2.Abdulla Qahhor. O‘tmishdan ertaklar. – T.: Yangi asr avlodi, 2019.– 397 b.

3.Артунова. Н.Д. Предложение и его смысл. –  M.: Либроком, 2013.

4.Бурак М.А. Реализация интонации в дискурсе. – Курск, 2010. –14-c. 5.Gasanova T.N. Краткая история развития и формирования интонологии // Молодой ученый.

– 2012. –№9. – С. 182-185.

 

ТАЛАБАЛАРДА МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ 

Г. Ш. Рахмонова,  БухДУ ўқитувчиси

 

Аннотация: Ушбу мақолада олий ўқув юртлари талабаларининг маънавий-ахлоқий компетентлигини ривожлантириш методикалари, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш механизмлари, бўлажак ўқитувчиларнинг ахлоқий сифатларини ривожлантиришнинг амалий педагогик тизими ҳақида фикр юритилган. 

Аннотация: в данной статье рассматриваются методики развития духовно-нравственной компетентности студентов высших учебных заведений, механизмы подготовки конкурентоспособных кадров, рассматривается практическая педагогическая система развития нравственных качеств будущих педагогов.

Abstract: this article discusses the methods of developing the spiritual and moral competence of students of higher educational institutions, the mechanisms of training competitive personnel, and the practical pedagogical system of developing the moral qualities of future teachers.

Калит сўзлар: компетенция, методика, механизм, баркамол шахс, маънавий-ахлоқий компетенция.

Ключевые слова: компетентность, методология, компетентность, личность, моральнонравственная компетентность.

Keywords: competence, methodology, competence, personality, moral-moral competence.

Жаҳон таълим тизимида талабаларнинг маънавий-ахлоқий компетентлигини ривожлантириш методикалари, рақобатбардош кадрлар тайёрлаш механизмлари, бўлажак ўқитувчиларнинг ахлоқий сифатларини ривожлантиришнинг амалий педагогик тизими, ўқитиш моделлари технологик тараққиёт ғоялари билан уйғунлаштирилган интерфаол дастурлар таълим жараёнига татбиқ этилган. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг “XXI асрнинг Олий таълими” Бутунжаҳон декларацияси, ЮНЕСКОнинг “Олий таълимни ислоҳ қилиш ва ривожлантириш” дастурий ҳужжатларида дунё миқёсида олий таълим муассасаларида таълим сифатини оширишга, модулли таълимни ташкил этишга, ўқитишнинг замонавий усулларини жорий этиш орқали талабаларни маънавий-ахлоқий тарбиялаш методикасини янада такомиллаштиришга алоҳида эътибор берилган. 

Бугунги кунда давлатимизнинг асосий мақсадларидан бири келажак пойдевори бўлган ёшларни маънавий, маданий, ахлоқий, сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий етук мустақил фикрловчи баркамол авлод қилиб вояга етказишдир. 

Республикамиз таълим муассасаларида баркамол шахсни камол топтиришга доир меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқиш, илғор педагогик ва ахборот-коммуникацион технологияларни таълим жараёнига кенг жорий қилиш, моддий-техник базасини янгилашга алоҳида эътибор қаратилмоқда.        Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “мустақил фикрлайдиган, қатъий ҳаётий нуқтаи назарга эга, Ватанга содиқ ёшларни тарбиялаш, демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида уларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш” бўйича устувор вазифалар белгиланган. Бу эса шахс интеллектуал сифатларини шакллантириш, унинг ишлаб чиқариш, жамият ижтимоий, сиёсий, маданий, маърифий ҳаётида фаол ва муваффақиятли иштирокини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини тасдиқлаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2019 йил 3 майдаги ПҚ-4307-сон қарори ижросини таъминлаш, шунингдек, ёшларни мустақил ҳаётга дунёқараши кенг, фаол фуқаролар этиб тарбиялаш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг қарори қабул қилинди. Концепциянинг мақсади — ёш авлодда мустақил ва бахтли ҳаёт учун зарур ижтимоий малака ҳамда фазилатларни ёшига мос, босқичма-босқич шакллантиришдан иборатдир.

Ёшлар онги ва қалбида маънавий-ахлоқий тушунчалар чуқур ўрин олиши учун халқнинг миллий тарбия усуллари, буюк алломаларнинг жаҳон илм-фанига қўшган ҳиссалари, бой илмий меросига мурожаат қилиш ўз самарасини беради. Зеро, тарбия тушунчаси ўзида “тарбияланувчининг онги (ижтимоий характердаги амалий фаолиятга руҳлантирувчи ҳиссий ва ақлий соҳаларига) ҳамда феъл-атворга шахсни ривожлантиришга зарур шарт-шароитларни таъминловчи муайян йўл-йўриқ, тушунча, тамойил, қадриятли йўналишни шакллантириш мақсадида таъсир кўрсатиш” мазмунини мужассам этади.

Инсоннинг маънавий-ахлоқий тарбиясида таълим-тарбия жараёнида ўқитиладиган фанлар, оммавий ахборот воситалари, тарғибот-ташвиқот ишлари ҳам аҳамиятлидир. Олий ўқув юртларида бўлажак ўқитувчиларни миллий ва умуминсоний қадриятлар, инсонпарварлик, ватанпарварлик, меҳнатсеварлик, юксак эътиқод руҳида тарбиялашнинг муҳим омили сифатида тарбиявий ишлар методикаси фани фалсафа, психология, умумий педагогика, физиология, тарих, тил ва адабиёт каби фанлар билан боғлаб ўрганилади.

Маънавий-ахлоқий тарбия воситасида бўлажак ўқитувчиларни ижтимоий жамиятнинг фаол иштирокчиларига айлантиришнинг “одамзодга хос энг юксак маънавий ва жисмоний баркамолликни мужассам этган”, “янгиланаётган жамиятимизда соғлом авлодни тарбиялаш”, “эркин фуқаро маънавиятини шакллантириш”, “маънавий-маърифий ишларни юксак даражага кўтариш орқали баркамол инсонларни вояга етказишга”қодир шахсларни таркиб топтириш тамойиллари тарбия методикасининг туб моҳиятини ташкил этади.

Ёш авлодни ҳар томонлама етук ва баркамол этиб тарбиялашга оид давлат сиёсатини амалга оширишни маънавий-ахлоқий тарбиясиз тасаввур этиб бўлмайди. Зеро, узлуксиз таълим тизимининг барча бўғинларида, хусусан, олий таълим муассасаларида талабаларнинг онги, тафаккури ва дунёқарашини жамиятнинг мақсад ва вазифаларини амалга оширувчи кучга айлантиришда маънавий-ахлоқий тарбия алоҳида ўрин тутади.

“Мамлакатимизда, – деган эди юртбошимиз Ш.М.Мирзиёев, – амалга оширилаётган барча ислоҳот ва ўзгаришлар, кенг кўламли дастурлар ягона ва улуғ бир мақсадга қаратилган. У ҳам бўлса, ...фарзандларимизни ҳар томонлама етук ва баркамол этиб тарбиялашдан иборат” [1; 412б.].

Маънавий-ахлоқий тарбия ва ёшларга оид давлат сиёсати замиридаги ёш авлодни тарбиялаш мақсади том маънодаги эзгулик ғоясидир. Ёшларнинг билим олиши, касб-ҳунар эгаллаши учун яратилаётган шарт-шароитлар давлатимизнинг таълим-тарбия тизими марказида турувчи маънавий-ахлоқий тарбия, аввало, шахс маънавиятини ривожлантириш масаласи билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, юксак ахлоқий фазилатлар, маънавий етуклик ва маънавий қиёфани таркиб топтиришга хизмат қилади.

 Маънавият – инсон интеллекти ва руҳий оламининг уйғунлиги каби мураккаб ижтимоий ҳодисадир. Маънавиятнинг моҳияти, амалий аҳамияти, айниқса, жамият ҳаётида туб ислоҳотлар олиб борилаётган даврларда яққол кўзга ташланади. Давлатнинг куч-қудратини маънавий баркамол бўлган кишиларгина белгилайди. Халқ ва юрт манфаати ҳар бир ишда, хаттиҳаракатларда, ўзаро муносабатларда, жамоа турмуш тарзи ва тартиб-қоидаларини ҳурмат қилиб, унга амал қилишни тақозо этади. Шу нуқтаи назардан ёндашганда, маънавият ахлоқ тушунчаси билан чамбарчас боғлиқлиги намоён бўлади.

Ахлоқ – ижтимоий онг шаклларидан бири. Кишиларнинг тарихан таркиб топган хулқатвори, юриш-туриши, ижтимоий ва шахсий ҳаётдаги ўзаро, шунингдек, жамиятдаги муносабатларни тартибга солиб турувчи барқарор, муайян норма ва қоидалар йиғиндиси. Маълумки, кундалик ахлоқ нормаларини мустаҳкамламасдан, меҳнат интизомига қатъий риоя қилмасдан, кишиларнинг ташкилотчилиги ва масъулиятини юқори поғонага кўтармасдан туриб, ижтимоий турмуш тарзини яхшилашга эришиб бўлмайди. Шундай вазиятни вужудга келтириш ахлоқий тарбиянинг вазифаларидан биридир. 

Хулқ ва хулқ-атвор тушунчалари инсон феъл-атвори билан боғлиқ ахлоқий ҳодиса бўлиб, киши феълининг ахлоқийлик доирасидаги кўринишидир. Инсоннинг ахлоқийлик доирасидаги хатти-ҳаракатлари хулқдан ташқари одоб ва ахлоқни ўз ичига олади. Одоб инсон ҳақида ёқимли таассурот уйғотадиган, лекин оила, жамоа, жамият ва инсоният ҳаётида ўзгариш ясайдиган даражада аҳамият касб этмайдиган хатти-ҳаракатлардан иборат бўлса, ахлоқ муайян жамият, замон ва инсоният тарихи учун таъсир эта оладиган турли хатти-ҳаракатлар мажмуи, инсоний камолот даражасини белгиловчи маънавий ҳодиса. 

Одоб-ахлоқ қоидаларини билиш билан бирга, уни амалда қўллаш ўртасида ўзаро боғлиқлик бўлиши зарур. Кишиларнинг амалий фаолияти ва хулқ-атвори унинг маънавий-ахлоқий эътиқодига мос келиши керак. Агарда улар ўртасида фарқ кузатилса, тарбия жараёни тўлиқ амалга оширилмаганлиги маълум бўлади. Фикримизча, ахлоқ кишининг ички олами, эътиқоди, фазилатлари сифатида мавжуд бўлса, одоб шахснинг кўзга ташланадиган мулозамати, хулқатвори, муомала муносабати тарзидир.

Бизнингча, маънавий-ахлоқий тарбия – талабаларга жамиятдаги маънавий-ахлоқий меъёрлар мазмунини тушунтириш, ушбу меъёрнинг ижтимоий ҳаётдаги аҳамиятини англатиш, уларда халқнинг миллий-маданий қадриятларига асосланган ҳолда юксак инсоний фазилатларни таркиб топтириш, ижобий муносабатларга кириша олиш кўникмаларини ривожлантириш ҳамда шахс сифатида ўзини-ўзи ривожлантириш компетенцияларини таркиб топтириш жараёнидир.

Бугунги ахборот оқими орқали ёшлар маънавияти учун кураш кетаётган бир вақтда ёшларни маънавий меросимиз билан яқиндан таништириш маънавий-ахлоқий тарбияда ҳам ижобий самара беради.

                             Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Ш.Мирзиёев.Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз.-

Т.:Ўзбекистон, 2017   2.Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони. www.  lex. uz.

3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 3 майдаги “Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини тасдиқлаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПҚ-4307сон Қарори. www Lex.uz

4.O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. -T.: O‘zbekiston, 2020 й.

5. Олимов Ш.Ш. Маънавий-ахлоқий тарбия асослари. (Монография). –T.: «Fan va texnologiya», 2015.

 

ГУРУХ РАХБАРИНИНГ ТАРБИЯВИЙ ИШЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ УСУЛЛАРИ.

С.Р.Исматов, БухДУ ўқитувчиси

Ш.Ш.Шукруллаева, БухДУ 3-босқич талабаси

 

Aннотация. Ушбу мақолада савод ўргатиш дарслари бошланғич синфларда ўтиладиган барча предмет дастурларининг бўлимлари билан бевосита боғлиқ машғулотларнинг янгилигини таъминлашга қаратилган инновацион технологиялар асосида дарс ўтиш жараёнини ташкил етади.

Аннотация. В данной статье уроки обучения грамоте организуют процесс проведения урока на основе инновационных технологий, направленных на обеспечение новизны обучения, непосредственно связанной с разделами всех предметных программ, проводимых в начальных классах.

Annotatsion. In this article, the lessons of teaching literacy constitute the process of passing lessons on the basis of innovative technologies aimed at ensuring the freshness of the lessons directly related to the Departments of all subject programs passed in the primary classes.

Калит сўзлар: таълим-тарбия, ҳужжат, гуруҳ, касб-ҳунар.

Ключевые слова: Образование, документ, группа, профессиональная подготовка.   Key words: Education, document, group, vocational training.

 

Мамлакатимизда кейинги йилларда қабул қилинган таълим ва тарбия тўғрисидаги қатор меъёрий ҳужжатлар, жумладан Ўзбекистон Республикасининг "Таълим тўғрисида"ги қонуни, "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" бозор иқтисодиёти шароитларида муваффақиятли ишлай оладиган, мустақил фикрловчи кадрларни тайёрлашда оила, маҳалла ва  ўқув билим юрти нуфузини янада юқори поғонага кутаришни тақозо этади.

Зеро, таълим-тарбияни такомиллаштиришда ҳам давлат бош ислоҳотчидир, Президентимиз таъкидлаганидек, биринчидан, ёш авлодга ўзлигимизни, муқаддас анъаналаримизни англаш туйғуларини, халқимизнинг кўп асрлар давомида шаклланган эзгу орзуларини, жамиятимиз олдига бугун қўйилган олий мақсад ва вазифаларни сингдириш; иккинчидан, жамиятимизда бугун мавжуд бўлган ҳурфикрликдан қатъий назар ёшларни жипслаштирадиган, халқимиз ва давлатимиз дахлсизлигини асрайдиган, эл-юртимизни энг юксак мақсадлар сари чорлайдиган ягона ғоя — миллий мафкурага садоқат ру ҳида тарбиялаш; учинчидан, ёшларни байналмилал жаҳон хамжамиятида, халқаро майдонда  Ўзбекистонга

муносиб  ҳурмат туғдириш учун интилиш ру ҳида тарбиялаш; тўртинчидан, ёш авлодни ватанпарварлик, эл-юртга садокат, юксак одамийлик ва инсоний

фазилатлар руҳида тарбиялаш; бешинчидан, ёш авлодни улуғ аждодларимизнинг муносиб ворислари эканликлари, айни вақтда

жаҳон ва замоннинг умумбашарий ютуқларини эгаллаш руҳида тарбиялаш Ўзбекистонда талабаёшларни тарбиялашнинг энг долзарб масаласидир.

Давлатимиз раҳбари кўрсатиб берганидек, таълим-тарбия со ҳасидаги ислоҳотлар:

биринчидан, ижтимоий-сиёсий иқлимга ижобий таъсир кўрсатишга, умуман мамлакатдаги мавжуд муҳитни бутунлай ўзгартиришга;

иккинчидан, инсоннинг  ҳаётда ўз ўрнини топишини тезлаштиришга; учинчидан, жамиятда мустақил фикрловчи эркин Шахсни шакллантиришта; тўртинчидан, инсондаги мавжуд салоҳиятни тўла рўёбга чиқаришга;

бешинчидан, умумий ва махсус билимларга эга, онгли, тафаккури озод, замонавий Дунеқараш, миллий ва умуминсоний қадриятларга ворис бўлган, кучли фуқаролик жамиятини барпо этадиган комил инсонларни тарбиялашга қаратилган.

Тарбия жараёни иштирокчилари саъй- ҳаракатларини бирлаштириш максадида 1993 йилда ишлаб чикилган "Оила, маҳалла, ўқув билим юрти  ҳамкорлиги" Концепцияси ёшларни истиқлол ғояларига садоқатли, маънавий баркамол, ватанпарвар этиб тарбиялашда кенг жамоатчилик фаолиятини мувофиқлаштириш борасида маълум дастуриламал булди.

Гуруҳ раҳбарлари  талабаларнинг ота-оналари билан ҳам хилма-хил машгулотларни бирга кушиб олиб боришса янада мақсадга мувофиқ бўлади. Бунинг учун ўқиш  мобайнида иккита умумтаълим машгулотини ва ҳар бир гуруҳ ота-оналари учун 6 тадан 9 тагача машгулот утказиш кузда тутилган. Машгулотлар шундай тарзда куриладики, ота-оналар педагогика, психология ва физиология асослари изчил курсини узлаштириб, фарзандлари   билан    курсдан -курсга утгандек булишади. Курс талабаларнинг ёш хусусиятларига мувофик ва таълимнинг ҳар бир йилидаги таълим-тарбия вазифаларини хисобга олиб курилган.

Ота-оналарга педагогик билим беришни амалга оширишда факат билим бериб колмасдан, уларни тарбия сохасидаги амалий малака ва куникмалар билан куроллантириш, уларнинг педагогик фикрини уйготиш, мустакил шугулланишга ундаш, максадга мувофик (тарбия нуктаи назаридан) оила ички муносабатларини йулга куйиш гоят муҳимдир.  

Ота-оналар учун лекцияларни аник материал, ижобий намуналар асосида, адабий манбалар, диапозитивлар ва бошк.а кургазмали кулланмалардан фойдаланиб утказиш максадга мувофикдир. Ота-оналарнинг оилавий тарбия тажрибалари хакидаги шикоялари гоят Кизикарли ва тушунарли булади.

Ота-оналарга педагогик билимларни маълум қилибгина колмасдан, уларни уз фарзандлари шахсини мулжаллай олишларига, ота-оналар ундан нима чикишини олдиндан билишлари ва уни тарбиялаш режасини туза олишларига ургатиш яхши натижа беради.

Ота-оналаримизнинг юксак таълимий ва маданий даражаси педагогик ва психологик таъсир этиш сифатинн оширишни талаб этади. Хуш, буни каерда урганиш мумкин? Энг яхшиси — отаоналар билан бевосита муомалада, педагогларнинг бу йуналишдаги ижодий жамоа ишида урганиш мумкин.

Гуруҳ раҳбарининг талабани яхши тарбиялашдаги оила ва жамоатчилик билан ҳамкорлигининг муваффақияти уларнинг бола билан қилаётган ишлари ҳақида бир-бирларигақанчалик кўп, аниқ ва мунтазам хабар бериб туришларига боғлиқ. Ана шу мақсадда гуруҳ раҳбари оилага бир қатор тизимли ахборотлар бериб туриши керак:

-           Талабанинг ўқув меҳнатига тавсифнома, ўқишдаги муваффақияти ва муваффақиятсизлиги, уларнинг сабаблари, олаётган баҳолари. 

-           Талабанниг ижтимоий фаоллиги ҳақида ахборотлар, талабанинг жамоа ҳаётидаги иштироки нималардан иборат эканлиги, жамоат топшириқлари ва вазифаларнинг бор-йўқлиги, сабаби, уларга ўзининг муносабати. 

-           Талабанинг ўз ўртоқлари, ўқитувчилари билан муносабатида вужудга келган ҳолатларнинг ҳарактери, ўқув юртидаги муносабатларнниг доираси. 

-           Талабанинг айрим хатти-ҳаракатларини таҳлил қилиб, уларга педагогик изоҳлар бериш. Оилага талаба тарбиячи ҳақида маслаҳат ва тавсиялар. Оила ҳам ўз навбатида фарзанди ҳақида ўз мулоҳазалари, кўзатишлари юзасидан гуруҳ раҳбарига қуйидаги мазмунда маълум ахборотлар бериб бориши мумкин:

-           Фарзанди уйга берилган вазифаларни қандай бажаради, унга сарфлайдиган вақти, дарс тайёрлаш тартиби, мустақиллик даражаси. 

-           Белгиланган кун тартибининг бола томонидан бажарилиши. 

-           Талабанинг ўқув юрти ҳақидаги ҳикоялари, таассуротлари, гаплари, гуруҳ ҳаётидаги турли воқеаларга баҳолари. 

-           Ота-онанинг айрим ўқитувчилардан, гуруҳ раҳбаридан, ўқув юрти раҳбарларидан илтимослари ва таклифлари.

Гуруҳ раҳбари билан оила ўртасидаги бу хилдаги ўзаро хабарлашувлар талабани тўла ўрганишга, таълим ва тарбияда шу талаба учун энг мақбул тарбия ва таъсир воситасини топишга ёрдам беради. Гуруҳ раҳбари ўз кўзатишлари, оиладан олган ахборотлари натижасини кундаликка ёзиб борса, ундаги тўпланган маълумотларни вақти-вақтида ўрганиш билан шуларга асосланиб тегишли хулосалар чиқарса, бола хулқини ва фазилатларини яхшилаш йўллари, кейинги режаларни белгиласа, эришилган даражани ҳисобга олиб янги педагогик талаблар қўйиб бўлса, тарбия, албатта, самарали натижа беради.

Гуруҳ раҳбарининг ота-оналар билан олиб борадиган ишлари тажрибасида шахсий, гуруҳгуруҳли ва оммавий каби шакллар кенг тарқалган. Айниқса, унинг ота-оналар билан олиб борадиган оммавий ишлари бу соҳадаги фаолиятинниг асосий йўналишидир. Чунки бу барча отаоналарни бирлаштиради ҳамда уларни ўқув юрти талаблари билан таништириш, жамиятнинг тарбиядан кўзатадиган мақсадлари, ота-онанинг вазифалари, тарбияни амалга ошириш йўллари, услуб ва шакллари ҳақида билим бериш, гуруҳ ҳаётидаги ўзгаришлар, режалар ҳақида маслаҳатлашиш учун педагогик маърузалар ташкил этиш илмий анжуманлар, “очиқ эшик” кунлари, савол-жавоб кечалари, ота-оналар мажлислари ўтказиш оммавий ишнинг турларидир.

Гуруҳ раҳбарининг тажрибасида ота-оналар мажлислари кенг тарқалган ва қарор топган иш шаклидир. Бу мажлислар гуруҳ ота-оналар жамоасининг юқори органи сифатида ўз қарорлари билан гуруҳдаги, оиладаги ва турар жойлардаги амалга ошириладиган тарбиявий ишларнинг вазифасини ва йўналишини белгилаб беради.

Гуруҳ ота-оналар мажлисларининг бир неча хили мавжуд:  гуруҳдаги ташкилий ишлар билан боғлиқ мажлислар, ота-оналарга педагогик маълумот беришга бағишланган мажлислар, мунозара шаклидаги мажлислар, ярим йиллик ёки йил якунига бағишланган мажлислар. Бу мажлисларнинг ҳар бири ўз мақсадига тайёрлаш ва ўтказиш тартибига эга.

Ташкилий масалалар билан боғлиқ  гуруҳ  ота-оналари мажлисида одатда ота-оналар гуруҳи сайланади, иш режалари тасдиқланади, ота-оналар ўртасидаги вазифалар тақсимланади.

Кўпгина ўқув юртидаги гуруҳ раҳбарининг ота-оналар билан олиб бораётган ишлари тажрибасида савол-жавоб кечалари, маслаҳатлар ва мунозаралар ҳам вужудга келмоқда. Маслаҳатлар кўпроқ шахсий иш шакли бўлиб, унга гуруҳ раҳбари ота ёки онага фарзандини тарбиялашдаги қийинчиликларни бартараф этиш ва бошқа масалалар юзасидан аниқ маслаҳатлар беради. Гуруҳ раҳбари ўзининг шахсий суҳбатини, оилани ўрганиш ва кўзатиш асосида тўплаган маълумотларни ота-оналар билан ўтказиладиган ишларни ҳисобга олиб борадиган махсус журналига ёзиб бориши ғоятда муҳим. Агар бу хил журнални гуруҳ раҳбарлари ҳар йили мунтазам ҳолда юритиб борса, у тарбиявий таъсири яхшилашнинг муҳим воситасига айланади.

Бизнинг ёш авлод халкимизнииг инкилобий, меҳнат, жанговар анъаналарини узлаштириб, узига катта авлоднинг энг яхши фазилатларини — гоявий эътикод ва матонатни, Ватанга мухаббатни, унинг икгисодий, сиёсий ва жанговар кудратини мустаҳкамлашда иштирок этишга интилишни сингдирибгина уз боболари   ва оталари ишини давом эттира ва купайтира олади. Бу ишда ота-оналар айникса муҳим урин тутишлари керак. 

Буни барча гуруҳ раҳбарлари назарда тутишлари муҳимдир, Бунда   шахснинг ҳуқуқий етуклиги шахс ижтимоийлашувининг махсули эканлигини  ҳар бир оилага тушунтириш гоят муҳимдир. Оила   шахс учун унинг ижтимоийлашув жараёни руй берадиган, унинг а аҳлоки, дуиёкараши асослари ва  ҳоказолар таркиб топадиган дастлабки ва ни ҳоятда му ҳим а ҳамиятга эга булган жамоадир.

Оила бошка тарбиявий муассасалардан фаркли paвишда одамнинг бутун  ҳаёти давомида унинг барча томонларига, кирраларига таъсир курсатишга кодирдир ва одатда таъсир курсатади. Оила тарбия вазифасининг бу улкан микёси унинг мафкуравий ва психологик таъсир курсатишнинг   чуқур   узига  ҳослиги   билан уйгунлашиб кетади. Бу эса уни олий даражада таъсирчан килибгина колмай, шу билан бирга шаҳсни шакллантириш жараёнининг зарур булагига  ҳам айлантиради.

Оиланипг юксак тарбиявий имконияти   шахслар ва ота-оналарнинг узига  ҳос  ҳусусиятлари: кон-кариндошлиги, муҳаббати, якинлиги, ишончи, бурч  ҳисси, обрулилиги ва  ҳоказолар билан таъминланади. Уз фарзандининг барча заиф ва кучли томонларини йургакдаги чогидан биладиган, унинг калбидаги энг кичик  ҳаракатни  ҳам сезадиган ва тушунадиган, унга таъсир этишни биладиган онадан ва отадан яҳширок ким хам уларни эзгуликка, меҳнатсеварликка, дустликка, муҳаббатга ургата олади!

Маълумки,  хилма- ҳил фаолият шароитида   шахснинг кобилиятлари энг самарали ривожланади, унинг ижодий имкониятлари очилади,   шахсни оиладан бошка каерда  ҳам фаолиятнинг  ҳилма- ҳил турларига жалб этиш мумкин. Оилавий тарбиянипг кимматлилиги ва аҳамияти яна шундаки, кичик   шахслик пайтида оилада эгалланган нарсалар бир умр сакланиб колади.  Худди шунинг учун ота-оналарнинг   шахсларни  ҳар томонлама тарбиялаш мажбурияти конуний тарзда белгилаб куйилган.

Ота-оналар билан иш шакллари ва усулларини танлашни одатда гуруҳ раҳбари уз шахсий  ҳусусиятлари тажрибасини, талабаларнинг оилаларида вужудга келган узига  ҳос  ҳусусиятларни, ота-оналарнинг билим ва тажрибасини, тарбияланувчиларни тарбиялашда юкорида курсатиб утилган  ҳатолар ва кийинчиликларни, феъл-атвор  ҳусусиятларини,   ўқув муассасаси педагоглар жамоасидаги муҳитни, ота-оналар билан иш олиб боришда таркиб топган анъаналарни ва  ҳоказоларни  ҳисобга олиб белгилайди, Тажрибанинг курсатишича, гуруҳ раҳбарининг ота-оналар билан  ҳамкорлигининг оммавий, гуруҳ  тарзидаги ва якка тартибдаги иш шаклларини окилона бирга кушиб олиб бориш, бунда унинг мазмунида изчилликка риоя этиш оркали эришилади.

Курсатилган шакллар таърифи ва уларни куллашнинг энг юкори натижа беришиии таъминлаидиган шарт-шароитларга кискача тухталиб утамиз.

Талабаларни тарбиялашда оиланинг бир қанча  вазифалари мавжуд бўлиб улар қуйдагилардир:

—оилада соғлом муҳитни яратиш, миллий руҳ ва турмуш тарзини ҳисобга олиш, фарзандлар учун ота-она ҳар томонлама ўрнак бўлиши, фарзандларнинг ота-онасига, Ватанга муҳаббат туйғусини шакллантириш, ўзаро ғaмxўp булишни таъминлаш;

—оилада ҳуқуқий тарбияни яхшилаш, оила аъзоларининг ўз ҳуқуқ ва бурчларини англаб етишларини ва уларга риоя қилишларини таъминлаш;

—фарзандларига чуқур дунёвий билим асосларини бериш, маърифатли ва маънавиятли кишилар бўлиб етишишларини таъминлаш;

—бозор муносабатларига мос бўлган касб-ҳунар ўргатиш, иқтисодий тушунчаларни фарзандлар онгига сингдириш;

—шахсларнинг маънавий баркамол ва жисмонан соғлом бўлишлари   учун иқтисодий ва ижтимоий муҳитни яратиш;

—шахсларни мустақил фикрлашга ўргатиш, истиқлол ғоялари ва миллий мафкурага садоқат руҳида тарбиялаш;

—шахсларнинг бўш вақтларини педагогик нуқтайи назардан келиб чиқиб унумли ташкил қилиш, уларга қўшимча таълим бериш;

—фарзандларида мавжуд бўлган истеъдод кўртакларини ривожлантириш учун зарур шароитларни яратиш;

—ўз фарзандларининг   ўқув муассасаси, маҳалла, давлат ва жамият олдидаги бурчларини тўла адо этишлари учун оилада масъулиятли бўлиш;

—ота-оналар ўзларининг педагогик ва психологик билим савияларини доимо ошириб бориши;

—  шахсларда тежамкорлик ва ишбилармонликнинг маънавий  ахлоқий томонларини шакллантириш;

—оилада миллий ва умуминсоний тарбиянинг барча йўналишларини уйғун ҳолда босқичмабосқич амалга оширишга масъулликни таъминлаш;

—санитария-гигиеник, экологик кўникмаларни сингдириш, диний ақидапарастлик, ичкиликбозлик, гиёҳвандликка қарши тарбияни амалга ошириш;

—оила, ўқув билим юрти  ва маҳалла олдида ўз фарзандларининг барча  ҳатти-ҳаракатлари учун жавобгардир;

—соғлигида ва ақлида нуқсонлари бўлган фарзандларига ҳаёт талабларига мос равишда билим ва касб-кор ўргатишдан иборат.

Ота-онанинг фарзанд олдидаги бурчи, ўзбекона таъбир билан айтганда, фарзандга яхши ном қўйиш, яхши муаллим қўлига топшириб саводини чиқариш, илмли, касб-ҳунарли қилиш, оилали ва уйли-жойли қилишдан иборатдир.

Адабиётлар:

1.    Баркамол авлод орзуси /Тузувчилар: Ш.Қурбонов, Р.Ахлитдинов, Ҳ.Саидов. – Тошкент, Шарқ нашриёт-матбаа концерни, 1999.

2.    “Таълим тўғрисида”ги Қонун. Т., 1997.

3.    “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” Т., 1997.

4.    Педагогика /Ўқув қўлланма. А.Мунавваров таҳрири остида. – Тошкент, Ўқитувчи, 1996.

5.    Тарбиявий ишлар методикаси. П.И.Рувинский. – Т. 1991 й.

6.    Талаба маънавиятини шакллантириш (қўлланма) – Тошкент – 2000. Ж.Ғ.Йўлдошев.

7.    «Педагогика» В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, А.И.Михенко, Е.Н.Шиянов. Москва.

«Школьная пресса». 2004

 

ДУНЁДА  ЧАПАҚАЙЛИК МУАММОСИ

Р.А. Қўлдошев, 

БухДУ ўқитувчиси

 

Аннотация: Мақсадга мувофиқ ҳаракатларни бажаришда деярли барча ҳолатларда чап қўлдан фойдаланувчилар чапақайлардир. 

Таянч тушунчалар: Амбидекстр, International Lefthanders Day, чапақай, ўнақай

Аннотация: Практически во всех случаях пользователи-левши получают аплодисменты при выполнении целевых действий.

Ключевые словa: Аmbidexter International Lefthanders Day, левша, правша

Abstract: In almost all cases, left-handed users receive a round of applause when performing targeted actions.

Keywords: Аmbidextr, International Lefthanders Day desk, left-handed, right-handed

Мақсадга мувофиқ ҳаракатларни бажаришда деярли барча ҳолатларда чап қўлдан фойдаланувчилар чапақайлардир. Илмий жиҳатдан, шахсий юмушларни асосан чап қўлда бажарувчилар чапақай деб аталади. Одам бош миясининг ривожланиш жараёнида амаллар чап ва ўнг ярим шарлар ўртасида тақсимланади. 

Бош мия иккита, яъни чап ва ўнг ярим шардан иборат. Бош миянинг чап ярим шарида нутқ марказлари жойлашган. Шунинг учун ҳам бош миянинг чап ярим шарида сўз билан боғлиқ барча тафаккур ғоялари амалга оширилади. Бош миянинг ўнг ярим шари обектларнинг фазовий жойлашувини таҳлил қилиш учун учун жавоб беради. Масалан, атроф-муҳитдаги уйлар, дарахтлар, машиналар, ҳайкаллар ва борингки, ҳар қандай шаклга эга бўлган обектларни шаклшамойилини таҳлил қилади. Демак, бош миянинг ўнг ярим шари дунёни сўз иштирокисиз қабул қилади ва бу ерда асосан кўриш анализаторининг аҳамияти катта. Чап ярим шар эса сўз билан ифодаланган маълумотларни қабул қилади ва таҳлил қилади. Образли қилиб айтганда, чап ярим шар асосан сўз билан, ўнг ярим шар эса кўз билан дунёни идрок этади. Бу уйғунлик сақланган бўлса, инсоннинг хотираси ҳам мустаҳкам бўлади.

Китобдаги сиз кўраётган геометрик шаклларни қабул қилиб олиш ҳам ўнг ярим шарнинг вазифаси. Бироқ, ҳар қандай фазовий жисмлар ёки геометрик шаклларни сўз билан ифодалаб бериш талаб қилинса, бу ерда чап ярим шар ёрдамга келади. Демак, чап ярим шарнинг тили бор. Бироқ ҳозир мен келтириб ўтган мисоллар ўнақайлар учун хос. Чапақайларда эса нутқ марказлари бош миянинг ўнг ярим шарида жойлашган. Демак, чапақайларда чап ярим шар бажарадиган аксарият функциялар ўнг ярим шар зиммасига юклатилган. Бундай ташқари амбидекстрлар, яъни олий руҳий функцияларни бажаришда миянинг иккала ярим шари бир хилда иштирок этадиганлар ҳам бор. Бундайлар иккала қўли билан ҳам бир хил ишлай оладиганлар. Бироқ, бу дегани иккала қўли билан ҳам ёза олади, дегани эмас. Масалан, амбидекстр ёзганда қаламни ўнг қўлига олади, нон кесиш учун чап қўли билан пичоқни ушлайди. “Тоза” чапақайлар 15 % дан ошмайди. Бизнинг орамизда амбидекстрлар ва ўнақайлар кўп. Абидекстрларда нутқ функсиясини бажаришда бош миянинг иккала ярим шари ҳам иштирок этади. Шу боис амбидекстрларда инсулт сабабли нутқ бузилса, у тез тикланади.

Чапақайлардан композиторлар, рассомлар, футболчилар, боксчилар ва табиатшунос олимлар кўпроқ етишиб чиқади. Нима учун чапақайлардан буюк футболчилар чиқади, улар голни аниқ ва кўп уришади? Бу ҳолат геометрик фигуралар учун жавоб берадиган ўнг ярим шарнинг устунлиги билан боғлиқ. Улар дарвозанинг ҳар қандай бурчагини тўғри нишонга олишади. Чапақайлар ўнақайларга қараганда ҳиссиётга кўпроқ берилади. Шу сабаб уларни хафа қилиш осон. Балким шунинг учундир, уларда бировлардан устунлик қилишга интилиш юқори. Бироқ, чапақайлардан яхши ёзувчилар чиқмайди. Бу хусусият ўнақайлар учун хос.

Чапақайлар кўпроқ амалиётчи, ўнақайлар эса назариётчи бўлишади. Чунки миянинг чап ярим шари (яъни сўз марказлари жойлашган ярим шар) устунлик қиладиган ўнақайлар нарса ва воқеаларни таҳлил қилиб ўтиргунча, миянинг ўнг ярим шари устунлик қиладиган чапақайлар (амалиётни яхши кўрадиган ўнг ярим шар) ишни дарров амалга оширади-қўяди. Назария билан амалиётни биргаликда олиб борган инсонлар қайси типга киришидан қатъий назар доимо ютуқда бўлишини ҳам унутманг.

Флидерс университети профессори Майк Николснинг айтишича, инсон фақат генетик жиҳатдан чапақай ёки аксинча бўлиб туғилиши мумкин. Бироқ буни нуқсон дейиш мутлақо нотўғри. Жисмоний имкониятлар тенг бўлганидек ҳар икки тоифадаги одамларнинг ақлий қобилияти ҳам теппа-тенг.

Бутунжаҳон чапақайлар кунини нишонлаш ғояси илк маротаба 1990 йилда Британия Чапақайлар клуби томонидан берилган. 1992- йилнинг 13- августида у илк марта нишонланган. Клуб бу байрамда чапақай болаларни мактабларда мажбурлаб ўнг қўлда ёзишга ўргатишга қарши эканликларини намойиш қилиб жамоатчилик эътиборини тортишга ҳаракат қилишади. 

Ҳар йили 13-августда норасмий равишда Халқаро Чапақайлар куни (International Lefthanders Day) нишонланади. 1984-йилда ЮНЕСКО 13- августда Чапақайлар кунини нишонлаш борасида қарор қабул қилди. Бундан кўзланган асосий мақсад чап қўлидан кўпроқ фойдаланаётганларга эътибор қаратишдан, улар учун маҳсулотлар ишлаб чиқаришни рағбатлантиришдан иборат. Маълумки, бир қатор мамлакатларда чапақайларни ўнг қўлда ёзишга мажбур қилиш ҳоллари ҳам учраб турарди. Халқаро Чапақайлар кунининг ўтказилишидан асосий мақсад ҳам мана шу каби ноҳуш ҳолатларга барҳам беришга қаратилган. Биринчи ўн йилликда бу байрам тор доирада нишонланган. Кенг жамоатчилик узоқ муддат Чапақайлар кунига эътибор қаратмай келган.

Айрим маълумотларга кўра, илк бор Халқаро чапақайлар куни 1976 йилнинг 13-августида International Lefthanders Day ташкилотининг ташаббусига кўра нишонланган эди. Бироқ бошқа манбалар биринчи Халқаро Чапақайлар куни 1992-йилнинг 13-августида Британия чапақайлар клуби томонидан ўтказилганини айтишади. 

АҚШда ўтказилган 1991-йилги тадқиқотларга кўра, бошқаларга нисбатан чапақайлар кўпроқ ишлаб чиқаришдаги фалокатларда жароҳат олар  ва  вафот этар экан.

Чапақай одамларнинг пайдо бўлиши учун бир нечта фаразлар мавжуд, уларнинг асосий қисми генетика фанига тегишли. 2008- йилда LRRTM1 гени аниқланди. У мерос бўлиб ўтган ва боланинг қайси қўлини тез-тез ишлатишини аниқлайди.

Статистикага кўра, чапақай боланинг туғилиши эҳтимоли, агар иккала ота-она ўнг қўли бўлса, фақат 2%. Агар ота-оналардан бири чапақай бўлса, эҳтимоллик 17% га ошади ва агар отаоналарнинг ҳар иккалалари чапақай бўлишса 46% ҳолларда чапақай болалар дунёга келади.

Лекин, аслида, қайси қўл асосий бўлади, нафақат ирсий қобилиятга, балки перинатал асоратлар ва туғилиш шикастланиши натижасида ҳамда  боланинг тарбияси ҳам боғлиқ бўлишини ҳам унутмаслик керак.

Мутахассислар чапақай болаларнинг қуйидаги ўзига хос психологик хусусиятларини алоҳида эътиборга молик деб биладилар:

– улар ўз таналарини яхши биладилар, ҳаракатларни яхши мувофиқлаштиришга эга, умуман, улар кўпроқ ҳаракатчандирлар, ўз-ўзини назорат қилишни талаб қиладиган бир хиллик фаолиятни ёқтирмайдилар;

– мактабда осонгина геометрияни ўзлаштира оладилар, атроф муҳитни тез ва тўғри англаш қобилиятлари бор, лекин арифметик билан боғлиқ муаммолар бўлиши мумкин, чунки бу эрда мантиқий фикрлаш талаб этилади ва бу имтиёз - чап ярим шар ихтийирида берилган;

– уларда умумлаштириш қобилияти яхши ривожланган, аммо таҳлил қилишга ўриниш, аксинча, қийинчиликларга олиб келади;

– чап қўллар ҳиссий, таъсирчан ва заифдир, шунинг учун улар ўнг қўллиларга нисбатан тез-тез ҳақорат, ғазаб, безовталаниш ҳиссини туйишади, айниқса, улар бирор нарсани бажариб билишмаса;

– улар бой тасаввурга эга бўлган болалар ва катта хаёлпарастлардир.

Яна бир махсус гуруҳ одамлар бор, ки уларни амбидекстра дейишади. Улар ҳар иккала қўллари билан ҳам бир хил - яхши ишлаб билишади. Улар мияларининг ҳар иккала ярим шари тенг равишда ривожланган. Амбидекстрия кўпинча туғма маҳорат эмас, балки кўп йиллик доимий машқлар натижасида юзага келадиган истеъдодир. Бунга фақатгина тинимсиз меҳнат орқали эришилади. Ер юзидаги одамларнинг фақат 1%, албатта, иккала қўл билан ҳам тенг ва тўлақонли фаолият олиб бориб биладилар холос. Энг машҳур амбидекстр Леонардо да Винчи, Жими Ҳендрих, Кеану Реевес, Том Cруисе, Гарри Труман ва Мария Шараповалардир.

Маълумотларга қараганда, чапақай болаларнинг қўпчилиги ўзининг чап қўлда ёзишидан уялишар экан. Бир муддат ўнг қўлда ёзишга ҳаракат қилиб, уддалай олмагач яна чап қўлда ёзишни бошлашар экан.

Маълумки, шу пайтга қадар чапақай инсонларнинг аксарият ноёб истеъдодга эга бўлишади, деган ақида мавжуд. Баъзи олимларнинг хулосаларига кўра, чап қўлда ишлайдиганлар бошқалардан деярли фарқи йўқ экан.

Чапақай болалар ёзишга бироз қийналишади. Чунки бирор бир матнни ёзаётганда чап қўл ёзилаётган ёзувни беркитиб туради, улар қайта-қайта ёзганларига қарайверишади. Ўнг қўлда ёзадиганлар эса ёзганларини кўриб туриб давом эттираверишади ва вақтдан ютишади. Аслини олганда, бу вақтинчалик ҳолат. Доимий равишда чап қўл билан ёзиш натижасида баъзи чапақай болалар ўнг қўлда  ёзадиганлардан ҳам ўзиб кетишади.

Агар минг дона сариқ теннис шарлари орасига бир дона қизил шарни аралаштириб ҳар икки тоифага мансуб инсонларга уни топишни илтимос қилсангиз, “ўнг қўл” киши ҳар бир шарни бирма-бир кўздан кечиргач, қизил шарни топади, чап қўл эса уларга умумий разм солиб қизил шарни анча аввал топар экан. Бунинг сабаби “ўнгқўллар” бирор бир ишни тугатмасдан туриб иккинчи ишни бошламас эканлар, чапақайлар эса бирваракайига бир нечта вазифани бажара олар эканлар.

Жаҳоннинг кўплаб мамлакатларида ўтказиладиган тадқиқотлар ўнгқўлларга нисбатан чапақай кишилар камчиликни ташкил қилишини кўрсатади. Бироқ, чапақайларнинг ўз-ўзини таъминлаш, яхши яшашга бўлган интилишлари ўнгқўлларникига нисбатан юқори деган фикр ҳам бор.

Тажрибалардан маълум бўлишича, катта ёшдаги инсонлар орасида чапақайлар камчиликни ташкил этар экан. Олимлар буни инсон ёшининг ўсиши билан изоҳлашади. АҚШда 20 ёшлиларнинг 12%, 50 ёшлилар орасида 5%, 80 ёшлилар орасида эса бор-йўғи 1%ни ташкил этар экан. Бунинг сабаблари ҳозирга қадар сир бўлиб қолмоқда.

Дунёда чапақайларга хизмат кўрсатадиган муассаса ва ташкилотлар, фирмалар жуда ҳам кўп. Фискарс компанияси фақат чапақайлар учун маҳсулот ишлаб чиқарадиган ташкилотлардан биридир. Компания чапақайларга қулай канцелярия маҳсулотларини ишлаб чиқаради. Ручка, ўлчовлар қарама-қарши томонга туширилган чизғич, тескари тиғли қайчи ва бошқалар.

•  Қадимда русларда чапақайларга ишончсизлик билан қарашган, ҳатто судда кўрсатма беришлари таъқиқланган

•  1991- йилда АҚШда ўтказилган тадқиқотга асосан чапақайлар автоҳалокатлар оқибатида ҳаётдан кўз юмишар экан

•  1970- йилда Буюк Британия ёшлар орасида чапақайларнинг умумий сонини аниқлаш учун тадқиқот ўтказади. Аниқланишича 11-24 ёшдаги эркак ва аёлларнинг тахминан 11% чапақайлар эканини маълум қилган

•  Чап қўлда ёзувчилар араб, урду, форс ёзувларини ёзишга бироз қийналишади, чунки улар ўнгдан чапга қараб ёзилади

•  Олимларнинг аниқлашларича чапақайлар ўнақайларга қараганда тўкинроқ ҳаёт кечиришар экан

•  Ҳайвонлар орасида ҳам ўнг ва чап қўллар бўлар экан. Бундай деб аталишининг сабаби улар чап ёки ўнг олд оёқларини қўп ишга солишларидир

Чапақайлар асосан хонанда, актёр, композитор, боксчи, ёзувчи, рассом каби касбларга қизиқишар экан. Ҳақиқиатдан ҳам ушбу касб эгаларининг кўпчиликлари чапақай эканликлари аниқланган

                          Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

11.                   Azimov Y.Y., Qo‘ldoshev R.A.. Husnixatga o‘rgatishning amaliy asoslari (Metodik qo`llanma) GlobeEdit, 2020, -130 bet.

12.                   Безруких, М. М., Ефимова, С. П., Круглов, Б. В. (1995) Почему учиться трудно? М.: Семья и школа, 205 с. 

13.                   Rustambek QO’LDOSHEV. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak? Pedagogik mahorat. Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Buxoro 2020-yil, 3-son 145-147 b. 

14.                   Avezmurodovich, O. R. (2020). Difficulties in learning to write and read left-handed children. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (8), 40-45. 

15.                   QO’LDOSHEV R. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak //Pedagogik mahorat. Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Buxoro 2020-yil, 3-son 145-147 b. 

 

ТАЪЛИМНИ РАҚАМЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА ЎҚУВ МАТЕРИАЛИНИ

ЎЗЛАШТИРИШ ДАРАЖАЛАРИ

Р. М. Раҳмоновна, БухДУ

 

Аннотацияси: Мақолада таълимни рақамлаштириш шароитида ўқув материалини ўзлаштириш даражалари таҳлил қилинди. “Ўқув материали” атамаси, ўқув фаолияти хусусиятлари, унинг таркибий қисмлари қайд қилинган. 

Аннотация: В статье анализируется уровень усвоения учебного материала в условиях цифровизации образования. Термин «учебный материал», отмечены особенности учебной деятельности, ее составляющие.

Abstract: The article analyzes the level of mastering educational material in the context of digitalization of education. The term "educational material", marked the features of educational activity, its components.

Калит сўзлари: Рақамлаштириш, таълимни рақамлаштириш, ўқув фаолияти, ўқув материали. 

Ключевые слова: Оцифровка, оцифровка образования, учебная деятельность, учебный материал.

Key words: Digitization, digitization of education, educational activities, educational material.

Я.А.Коменский илк бор “Ўқув материали” атамасининг дидактикада қўллаганига ҳадемай тўрт аср бўлади. У “Аналитик дидактика” асарида таълим жараёни таркибан уч қисмдан иборат, - деб ёзган эди: “Ўқитиш – бу ўқувчиларга таълим бериш демак. Болалар ўқитувчи айтган, қитобларда ёзилган билимларни ўрганади; ўқиш – бу ўқитувчи айтган, китобларда ёзилган ҳақиқатларни идрок этиш; ўқув материали – ўқитувчидан ўқувчиларга томон силжиётган билимлар” [2]. Кўриниб турибдики, Я.А.Коменский “ўқув материали” тушунчасини таълим жараёни контекстида ўрганган. Шу билан бирга, у билимларнинг ўқитувчидан ўқувчиларга ҳаракатини “ўқув материали” сифатида талқин қилган. Шунингдек, ўқув материалини ўзлаштириш муаммаси ҳам ҳалигача долзарб ҳисобланади. Биз биламизки, ўқув материалини ўзлаштириш ўқув фаолияти билан боғлиқ жараёндир. 

Дидактик тадқиқотларда ўқув фаолияти мақсадларига кенг аҳамият берилган, уларнинг турлари тўғри ва қўшимча мақсад cифатида тасниф қилинган. Ўқув топшириғини бажаришдан кўзланган мақсад – тўғри мақсад. У ёки бу топшириқни бажариш жараёнидан тўғри мақсад билан ёнма-ён қўшимча мақсадлар (масалан, болаларда иродани тарбиялаш)га ҳам эришилади. Тўғри мақсад билан ёнма-ён эришиладиган иккинчи даражали мақсадга қўшимча мақсад дейилади; яқин ва узоқ мақсад. Ўқувчиларнинг ўқув топшириғини бажаришидан ўқитувчи кўзлаган мақсад яқин мақсад дейилади. Таълимда ўқув топшириқларини бажартириш йўли билан ўқувчилар ҳаётий муаммоларини ҳал қилишга ҳам тайёрланишади. Ҳаётий муаммоларни бажаришга оид мақсад узоқ (истиқболдаги) мақсад дейилади; хусусий ва умумий мақсад. Ўқув топшириқларини бажариш йўли билан ўқув материалларини ўрганиш хусусий мақсад саналса, таълим босқичлари, цикллари мақсадини амалга ошириш умумий мақсад ҳисобланади [3].

Э.Ғозиев тадқиқотларида умумлаштириш усули фаолиятнинг таркибий қисми сифатида ажратилган. Унинг ёзишича, тушунча даражасида умумлаштиришнинг уч йўналиши мавжуд: умумийдан (болалар учун маълумларидан) хусусийга қараб бориш; хусусийларни ўзаро чоғиштиришдан умумийга ўтиш; жузъий объектларни таҳлил қилишдан умумийга қараб бориш

[1].

Ўзбек педагогикаси хазинасида ўқув меҳнати, усуллари, моҳияти, таркибини ўрганишга оид изланишлар мавжуд. Ўқув меҳнати усуллари фаолиятда бажарадиган иши, қўлга киритиладиган натижасига кўра икки гуруҳга ажратилади: а) объектнинг ўрганилаётган нуқтаи назарини белгилаш, ажратиш усуллари. Бундай ақлий меҳнат усуллари сирасига кузатиш, гуруҳларга ажратиш, таққослаш, далилларни (сўзларни) алмаштириш, далил (сўз) танлаш. Бу усуллар воситасида ўқув материалининг мазмунига ишлов берилади, ўқув материалининг ўрганилаётган нуқтайи назарлари ажратилади; б) ўрганилган ҳодисани фаолият таркибига киритиш. Бу хилдаги ўқув меҳнати усуллари қаторига матнларни таҳлил қилиш, матн тузиш, матн таркибидаги ортиқча нарсаларни тушириб қолдириш, сўзларни матн таркибида ўзгартириш, саволларга қисқартириб ва кенгайтириб жавоб қайтариш кабилар киради. Бундай ўқув меҳнати усуллари воситасида ўқув материалларининг хусусиятлари такрорланади, билимлар турли ўқув ҳолатларига татбиқ этилади.

Ўқувчининг ўрганилаётган объектга ҳар бир яқинлашуви ўзлаштирилаётган ўқув материалининг янги томонларини, янги белгиларини ҳис қилиш, англашни таъминлайди. Бу таълим жараёнида у ёки бу мавзу бўйича ўқувчилар билимининг узлуксиз (кумулятив – ўқувчи ўзлаштириш объектига қанча кўп тўқнаш келса, ўзи учун янги-янги хусусиятларни шунча кўп англайдиган ҳодиса) ривожланишини таъминлайди.

Биз ўқув материалини ўзлаштиришнинг уч хил даражаси ва шу уч хил даражага мос уч хил натижасини ажраталади [4].

 

 

Ўқув материалини ўзлаштириш даражалари

№	Ўқув материалини ўзлаштириш даражаси	Натижа	Изоҳ
1.	Биринчи даража	Ўқув материалининг умумий тузилиши ва уни айтиб бериш усулини эгаллаш.	Бу даражада ўқувчилар ўрганилган билимларни амалиётга татбиқ этиш йўлларини эгаллаб олишлари лозим. Ўқувчи қоидадан амалиётга ўтганда ва, аксинча, амалиётдан қоидага қараб борганда мулоҳаза қилиб иш кўради, муаммо ва топшириқларни секинлик билан бажаради. Ўйлаб, мулоҳаза қилиб фаолият кўрсатиш кўникмаларнинг шаклланишига олиб келади. Билимлар асосида ҳосил қилинадиган кўникма таълим натижасининг дастлабки кўринишидир.
2.	Иккинчи даража	Ўқув материалининг умумий тузилиши ва уни айтиб бериш усулини янада аниқлаштириш, кенгайтиришдир.	Бу даражада ўрганилган билимлар, уларни айтиб бериш усуллари турли ўқув ҳолатларига татбиқ қилинади. Тезкорлик билан билимлардан амалиётга, мисоллардан қоидаларга ўтиш, муаммо ва топшириқларни бажариш суръати таълим жараёни натижаларини белгилаш ўлчови саналади. Фаолиятдаги тезкорлик малаканинг сифат белгисидир. Ана шунга кўра ўқув материалини ўзлаштиришнинг бу даражасини малака даражасида ўзлаштириш деб белгилаймиз. Ўзлаштиришнинг иккинчи даражасида ўқув материалини эгаллаш натижаси малакага мос келади.
3.	Учинчи даража	Ўқув материалини тушунча даражасида ўзлаштириш.	Бу даражада ўқувчи фикрлашидаги мустақиллик, унинг ўрганилган билимларга муносабати, ўзини-ўзи, ўртоқлари фаолиятини баҳолаши таълим натижасини белгилаш ўлчовлари ҳисобланади.

Юқорида ўқув фаолияти хусусиятлари, унинг таркибий қисмлари таҳлил қилинди. Уларнинг қатор педагогик қиммати мавжуд. Педагогик амалиёт нуқтаи назаридан ўқув фаолияти таркибий қисмлари ўқитувчи ва ўқувчиларнинг бир-бирларини англашларини таъминлайди.

Ўқитувчи ўқувчиларнинг ўқув фаолияти таркибий қисмларини ҳисобга олиб ўқув фаолиятини ташкил этади, бошқаради, назорат қилади.

Ўқувчиларда ўқув фаолияти, унинг таркибий қисмларини ривожлантириш ўқув фаолияти самарадорлигини оширишга олиб келади.

 

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1.                       Ғозиев Э. Таълим жараёнида ўқувчилар тафаккурининг ўсиши. –Т.: Ўқитувчи, 1980. – 88 б.

2.                       Коменский Я. А. Избранные педагогические соченения. Том II. –М.: Педагогика, 1982. – 576 с.

3.                       Розиков О. Основы оптимального применения системы учебных задач в обучении. –Т.: Ўқитувчи, 1981. – 103 с.

4.                       Умуров З.Л. Бошланғич синф ўқувчилари таълимий муаммоларига оид дидактик шартшароитларни такомиллаштириш. Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. –Самарқанд, 2019. – 182 б.

 

ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ИЛМИЙ-ОММАБОП МАҚОЛАЛАРНИ ЎҚИТИШДА ТАЪЛИМ

МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Ю.Пўлотова

Ўзбекистон

 

Аннотация: Илмий-оммабоп матнларни ўрганиб бориш ўқувчиларни келажакда газета ва журналларни ўқишга, ижтимоий-сиёсий ҳаётдаги ўзгаришлардан доим бохабар бўлишга тайёрлайди. Бу хилдаги матнлар гарчи ўқувчиларнинг нутқларини ўстиришда бадиий матнларга нисбатан камроқ имконият берса-да, PIRLS (Progress in International Reading and Literacy Study) номли бошланғич, яъни 4-синф ўқувчиларининг матнни ўқиш ва тушуниш даражасини баҳолаш учун қўлланиладиган халқаро тадқиқотга тайёргарлик ишларида бадиий ва ахборот (илмийоммабоп матн)лар устида ишлаш ҳисобга олинса, бундай матнлар устида ишлаш ҳам катта аҳамият касб этади. 

Бошланғич синф ўқиш дарсларида матн устида ишлаш орқали нутқ ўстириш жараёнида яхши натижага эришишда ўқитиш методларининг тўғри, самарали танланиши ҳам аҳамиятлидир. 

 

            Бошланғич синф ўқиш дарсларида матн устида            ишлаш орқали нутқ ўстиришнинг самарали методлари

 

I. Ифодали ўқиш методи. Ўз моҳиятига кўра, муайян бадиий асар ёки ундан олинган парчани муаллиф ҳиссиётини ифодалайдиган даражада ўқий олиш маҳоратидир. Ифодали ўқиш онгли мутолаанинг табиий маҳсули, холис кўрсаткичи саналиб, муайян асарни ҳам фикрлаб, ҳам ҳиссий ўзлаштиришни таъминлайди. У асарнинг тарбиявий таъсирини кучайтиради, ўқувчиларнинг нутқ маданияти шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади, нутқ жозибадорлигига  эришишга ёрдам беради.

Ифодали ўқиш онглилик билан узвий боғлиқ. Ўқувчи ҳар бир сўз, гапнинг мазмунини яхши билсагина, ифодали ўқий олади (керакли ўринда тўхтам (пауза) қилади, керакли сўз ёки иборани ажратади, таъкидлайди). Ўқувчилар матнни ўқиш билан боғлиқ машқлар натижасида қуйидаги малакаларни эгаллайди: сўзларни аниқ ва равшан талаффуз қилиш; тиниш белгиларига риоя қилиш; матнни мазмунига боғлиқ равишда тўғри ўқиш; персонажлар нутқини уларнинг овозига тақлид қилиб ўқиш; матндаги фикрларнигина эмас, балки туйғуларни ҳам овоз(оҳанг) ёрдамида ифодалашга уриниш.

Ички нутқ ўқувчининг берилган топшириқ бўйича фикрни жамлаш ва охир-оқибат мустақил ўқиш қобилиятини шакллантириб, билишга қизиқишни ривожлантиради, матнни тўғри ва равон ўқишга ёрдам беради.

Табиийки, ўзлаштиролмасликнинг психологик сабаблари, шунингдек, ақлий ривожланишни ташхислаш масалалари, ўқувчиларнинг нутқий малака ва кўникмаларини замонавий технологиялар асосида шакллантириш усуллари билан бир қаторда, билиш фаолиятининг нутқий жиҳатлари ўз ечимини кутаётган масалалардан бири саналади.

Бадиий матнни ўқиш жараёнида ўқувчиларда китобхонга хос турли-туман ҳаяжон тўпланади, асарларни ўқиш нутқни ҳам ривожлантиради. Бадиий матнлар аниқ тасаввур ва тушунчаларни шакллантириш асосида ўқувчилар луғат бойлигини бойитади, тўлдиради ва фаоллаштиради, фикрни оғзаки ва ёзма тарзда баён қилиш кўникмасини ривожлантиради.

Ўқиш дарсларида тушунилиши осон бўлган матнлар мисолида ўқувчилар асар мазмуни, ундаги асосий фикрни тушунишга ўрганади, асарда иштирок этувчилар, уларнинг феъл-атвори, хатти-ҳаракатлари билан танишадилар, бу ҳаракатларга баҳо берадилар.

II. Қайта ҳикоя қилиш методи. Ҳикоя қилиш – жиддий ижодий иш. Томоша қилинган рангтасвир асари, ўқилган ҳикоя, шаҳар ё қишлоққа сафар таассуротлари, ҳаётий кузатишлар ижодий ҳикоя предмети бўлиши мумкин. Ҳикоя қилиш жонли оғзаки сўз кўринишларидан бўлиб, унда қандайдир ҳақиқий ё тўқима ҳодисалар қайта яратилади. Оғзаки нутқнинг исталган шакли каби унга ҳам импровизация, маълум интонация, имо-ишора, мимика хос. Баъзида методист олимлар ҳам, ўқитувчилар ҳам ҳикоя қилишни қайта ҳикоялаш билан бир хил маънода тушунишади. Дарҳақиқат, баённинг бу икки шакли ўзаро яқин, бироқ ҳикоя қилиш қайта ҳикоя қилишдан кенгроқ тушунча эканини унутмаслик керак. Мактаб дастури бўйича матн устида ишлашнинг энг кўп тарқалган усулларидан бўлган қайта ҳикоя қилиш бадиий матнларга ҳам, ўқув матнларига ҳам дахлдор. Қайта ҳикоя қилиш ўқилган матнга таянишни кўзда тутади, ижодий ҳикоя предмети эса, юқорида айтилганидек, воқеликдаги турли хил ҳодисалар, бадиий асарлардан олинган таассуротлар бўлиши мумкин. Демак, қайта ҳикоя қилиш оғзаки нутқ шакли сифатида бадиий асарлар, илмий-оммабоп матнлар, газета мақолалари  ва шу кабиларни ўқиш билан боғлиқ. Қайта  ҳикоя  қилиш,  агар  шунчаки  механик  хотирага  қаратилган бўлмаса, ўқувчиларни ижодий мустақил нутққа тайёрлайди.

Нутқий фаолиятнинг ушбу тури қиммати шундаки, у муаллиф тилидан эркин қайта ҳикоя қилишдан усталик билан фойдаланиш, ҳикояда муаллифнинг асосий ғоясини ажратиш, уни ўз нутқида қўллаш, тингловчини қизиқтиришга ўргатади.

Ижодий қайта ҳикоя қилишга ўргатишда қуйидаги жиҳатларга эътибор қаратилади: 

1.  Матн таркибидаги қайси гап ёки парчада асосий ғоя (фикр)нинг акс этишини аниқлаш. 

2.  Расм асосида матн тузиш. 

3.  Матн юзасидан сценарий  тузиш.  

4.  Шахсий  кузатишлар  асосида  ҳикоя  тузиш.  

5.  Тавсифномадан фойдаланган ҳолда матн тузиш. 

6.  Турли матнлардаги персонажларни таққослаш. 

7.  Асар мазмунини кенгайтириб ҳикоялаш.

Ижодий ҳикоя қилиб беришдан ўрнида ва изчил фойдаланиш лозим. Ҳар қандай матн ҳам бундай ишга тўғри келавермайди.

III. Луғат устида ишлаш методи.  Матн устида ишлаш жараёнида луғат ишлари алоҳида ўрин тутади. Луғат ишлари билан изчил ва мунтазам шуғулланмасдан туриб ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқини ривожлантириш мумкин эмас. Чунки уларнинг луғат хазиналари қанча бойиб борса, гап тузиш, матн тайёрлашда унчалик қийналмайдилар. Бунинг учун ҳар бир ўқувчининг «Луғат дафтари» бўлиши зарур. 

Бошланғич синф ўқиш дарсларида ҳам сўзларнинг маъносини тушунтириш ва аниқлашдан иборат луғат иши матн устида ишлашнинг асосини ташкил этади. Луғат иши матнни ўқишдан олдин, матн ўқиш жараёнида ёки матн ўқилгандан кейин ўтказилиши мумкин. Агар матнда нотаниш сўзлар кўп бўлса, у ҳолда луғат иши матнни ўқишдан олдин ўтказилади. Бу иш турида тушунарсиз сўзларнинг маънодошларини келтириш яхши натижа беради. 

 

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ КИТОБХОН СИФАТИДА

ТАРБИЯЛАШНИНГ МЕТОДИК ИМКОНИЯТЛАРИ

Ю.Пўлотова Ўзбекистон

 

Аннотация: Ўқиш дарслари бошланғич синф ўқувчиларида ўрганиладиган бадиий асарларни бир-биридан фарқлаш, ёзувчининг ҳаётий воқеаларни қандай воситалар ёрдамида акс эттиргани, қандай адабий қаҳрамонлар яратганини тушуниш, асар қаҳрамонларининг хатти-ҳаракатига ўз муносабатини билдириш, уларни баҳолай олиш ва тегишли хулоса чиқариш кўникмаларини шакллантиради. Ўқитувчи адабий тушунчаларни  ўргатиш жараёнида ифодали ўқиш, матнни ёд олиш, қайта ҳикоя қилиш, савол-топшириқлар устида ишлаш, ижодий ёзма ишлар ёздириш усулларидан фойдаланади.

Нутқ  маданиятини шакллантириш билан боғлиқ адабий тушунчалар юзасидан ҳосил қилинадиган элементар билимлар орқали ўқувчилар кишиларнинг фикрлари, ҳис-туйғулари ва ички дунёсини ифодалашда бадиий нутқнинг аҳамиятини англаб борадилар. Ўқувчиларда адабий тушунчаларни ҳосил қилишда уларнинг бадиий адабиёт санъатнинг бир тури эканини англашларига эришиш лозим. Бунинг учун бадиий асарда тасвирланган воқеа-ҳодисаларнинг расмда ранглар орқали ифодаланишини намойиш қилиш орқали бадиий адабиёт  тасвирий санъат каби санъат тури деб тушунтириш мумкин. Ҳар иккисида ҳаётий воқеалар акс этиши, тасвирий санъатда ранглар орқали, бадиий адабиётда сўзлар орқали тасвирланиши ҳақида маълумот бериш фойдадан холи бўлмайди.  Асар яратиш учун  ёзувчи сўзга бой бўлиши лозим эканлиги, бунга ўқиш-ўрганиш орқали эришиш мумкинлигини ўқувчилар онгига етказиш зарур. Бошланғич синфларда  адабий тушунчаларни ўқувчилар яхши ўзлаштиришлари учун ўқитувчи  адабиёт назариясидан илмий тушунчаларга эга бўлиши, асар таҳлилида нималарга эътибор берилишини ажратиб олиши, ўқитиш усулларини яхши билиши,  таҳлилга ижодий ёндашиши, ўқувчиларнинг қизиқишларини ҳисобга олиши ўқиш дарсларида бадиий асарни ўқитиш сифатини белгиловчи омиллардандир. 

Бошланғич синф ўқиш дарсларида ўқувчиларни малакали китобхон сифатида тарбиялашда асар таҳлили ва  ўқувчининг шахсий ижодкорлик қобилияти алоҳида аҳамият касб этади. 

Ўқиш методикасида бадиий асарни ўқиш билан боғлиқ иккита талаб  олға сурилади:

биринчидан, ўқувчилар намунадаги асар мазмунини тушунсин, иккинчидан, асарда қаламга олинган воқеа-ҳодисаларни қалбдан ҳис қила билсин.

Бошланғич синф ўқувчиларида сўз санъатини бевосита идрок этиш қобилиятининг ривожланиши асар  сюжетининг  ўзига  манзур  жиҳатларини аниқлаш, қаҳрамонларнинг хаттиҳаракатларини баҳолаш, ўз хулосаларини умумлаштириб баён қилиш тарзидаги адабий таҳлил кўникмаларини эгаллай боришига боғлиқ. 

Бадиий асарнинг ўқувчилар томонидан идрок этилиш даражаси китобхонлик фаолияти натижалари таҳлили асосида белгиланади. Адабий таълим жараёнида асарнинг тўлиқ идрок этилиши адабий тушунчаларнинг чуқур эгалланганлигидан далолат беради.  

Илмий-методик адабиётларни ўрганиш ҳамда тажриба-синов ишлари натижасида кичик  мактаб ёшидаги ўқувчилар учун адабий тушунчалар асосида бадиий асарни идрок этишнинг тўртта даражасини ажратишни лозим топдик.

Биринчи даража. Бу гуруҳга мансуб болалар асарларни яхлит идрок эта олмайди, уларнинг диққати асар сюжетидаги алоҳида ҳодисаларга қаратилиб, эпизодлар орасидаги боғликликни тушуниб етмайдилар. Уларда  матнни ўқиш ва эшитишда бевосита ҳиссий таъсир бўлиши мумкин, лекин ўз ҳисларини сўз билан ифодалаш мушкуллик туғдиради. Бу гуруҳдаги болалар асар қаҳрамонларининг хатти-ҳаракати ва руҳий ҳолатини  ҳар доим ҳам аниқлай олишмайди. 

Иккинчи даража. Бу гуруҳга мансуб ўқувчилар  асарни тўғри қабул қилиши билан ажралиб туради. Аммо улар ҳам ҳис-туйғуларини ифодалашда қийналадилар, чунки тасаввур ҳар кимда ҳар хил бўлади. Бу гуруҳ ўқувчилари асар воқеаларининг кетма-кетлигини хотираларида осон тиклашади, лекин улар  бир-бири билан қандай боғланганлигини ҳар доим ҳам тушунишмайди. Улар махсус савол-топшириқлар ёрдамида асар қаҳрамонларига хос  хусусиятларни тўғри аниқлай олишади. Ҳаётий тасаввурларига таянган ҳолда уларнинг у ёки бу  хатти-ҳаракатлари сабабини айтиб беришади. Аммо ўқиганлари юзасидан хулоса чиқара олишмайди.

Учинчи даражага мансуб ўқувчилар  асарда баён қилинган воқеа-ҳодисаларнинг ички боғланишини билиши билан  ажралиб туришади. Улар  муайян тасаввурга эга бўлиши туфайли асарнинг тафсилотлари асосида образларни қайта яратиш қобилиятига эга. Асарда уларни,  биринчи навбатда, қаҳрамонлар образи қизиқтиради, ўқитувчининг  йўналтирувчи саволлари асосида асардаги асосий фикрни, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатлари  сабабини тўғри аниқлай олишади. Аммо мавжуд адабий тушунчалар асосида ўз хулосаларини умумлаштиришда айрим камчиликларга йўл қўядилар.  

   Тўртинчи  даражага мансуб ўқувчилар нафақат асар воқеаларидан, балки унинг бадиий ифодасидан ҳам  таъсирланади. Уларнинг тасаввури ривожланган   бўлиб, бадиий асар тафсилотлари асосида образни қайта яратишади. Матнни қайта ўқишни, ўқиганлари юзасидан фикр-мулоҳаза юритишни ёқтиришади. Матнда муаллиф нуқтаи назарини, асосий фикрни аниқлаш қобилиятига эга бўлишади. Уларнинг асар  воқеалари юзасидан умумлашма хулосалари ўта жўн бўлса ҳам,  мустақил фикр юритиши, асарда қўйилган муаммони аниқлашга бўлган ҳаракатининг ўзи муҳимдир. Шунга кўра, айтиш мумкинки, ўқувчиларда адабий тушунчаларнинг шаклланишини асарни идрок этиш даражасига қараб белгилаш мумкин, деган хулосага келдик. 

Идрокнинг биринчи даражаси 3-5 ёшли болаларга мос келади.  Бошланғич синф ўқувчиларининг шу даражага мансублиги адабий тушунчаларга доир билимларнинг сустлигидан далолат беради. Ўқиш  дарслари  билан фан сифатида тўқнаш келганида, иккинчи ва учинчи синфдаги бир неча ўқувчигина ўқиганларини учинчи даражада идрок қилиш қобилиятига эга бўлади. Бошланғич таълимнинг охирига келиб тўртинчи даражада идрок этиш барча ўқувчиларга хос хусусият саналади. Бошланғич  синф битирувчиси бадиий асарни тўртинчи даражада идрок этиши адабий тушунчаларининг шаклланганлигини англатади.

 

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING DUNYOQARASHINI KENGAYTIRISHDA

O’YINCHOQLARNING AHAMIYATI

G. N.Davranova, 

BuxDU magistranti

 

Annotatsiya: Maqolada maktabgacha yoshdagi bolalar dunyoqarashini shakllantirishning o‘ziga xos xususiyatlari, o’yinchoqlarning bola shaxsiyati va qobiliyatlarini rivojlantirishdagi ahamiyati, uning yoshi, intellekti va psixologik rivojlanish darajasi bilan bevosita bog‘liqligi,  ularni to’g’ri tanlash va joylashtirishda bolalar uchun bir qator asosiy talablarni aniqlash, o‘yinchoqlar orqali bolalar o‘z faoliyatlari jarayonida tevarak-atrof, kishilarga bo‘lgan munosabatini namoyon etishlari haqidagi fikrlar keng yoritib berildi. 

Kalit so'zlar: o'yin, dunyoqarash, bolalar o'yinchoqlari, ruhiy rivojlanish, maktabgacha yosh, o'yin muhiti, ijodiy tasavvur, metodika, innovatsiya, qiziqish,  ta'sir, pedagogika.

Аннотация: В статье рассмотрены особенности формирования мировоззрения дошкольникв, роль игрушки в развитии личности и способностей ребенка, ее прямая связь с возрастом, интеллектом и уровнем психологического развития выявление ряда основных требований, представление о том, что через игрушки дети выражают свое отношение к окружающей среде и людям в процессе своей деятельности.

Ключевые слова: игра, мировоззрение, детские игрушки, умственное развитие, дошкольный возраст, игровая среда, творческое воображение, методология, инновация, интерес, влияние, педагогика.

Annotation: The article describes the peculiarities of the formation of the worldview of preschool children, the importance of toys in the development of personality and abilities of the child, its direct relationship with age, intelligence and level of psychological development identification of a number of basic requirements, the idea that through toys children express their attitude to the environment and people in the process of their activities.

Keywords: play, worldview, children’s toys, mental development, preschool age, play environment, creative imagination, methodology, innovation, interest, influence, pedagogy.

Hozirgi kunda zamon shiddat bilan o’zgarib borayotgan bir davrda O’zbеkiston Rеspublikasida kеchayotgan kеng ko’lamli ijtimoiy-ma'naviy islohotlar, yangi innovatsiyalar, fan-tеxnika va ishlab chiqarish kеskin rivojlanib borayotganligi - jamiyat talablariga javob bеra oluvchi, dunyoqarashi keng shaxsni tarbiyalash masalasini kun tartibiga ko’ndalang qo’ymoqda. Darhaqiqat, bugun kеlajak poydеvori bo’lgan, har jihatdan mas'uliyatli, jamiyat taraqqiyoti uchun shaxsan tashabbus ko’rsata oladigan yoshlarni maqsad sari to’g’ri yo’naltirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada maktabgacha ta'lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining yoshi va o’ziga xos psixologik, fiziologik hamda jismoniy imkoniyatlari, qiziqishi, iqtidori hamda ehtiyojlari hisobga olinadi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida ta'limiy mashg’ulotlar, ertak tomoshalari, qo’g’irchoq va o’yinlar tarbiyalanuvchilarda o’yinchoqlar vositasida axloqiy-estеtik sifatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Tarbiyachilarning qo’g’irchoq yasash, o’yinchoqlardan foydalanish tеxnologiyalari, turli xil metodikalardan foydalanish, qo’g’irchoq turlarining tasviri tushirilgan buklеtlar tavsiya qilinishi jarayonning samarali kеchishini ta'minlabgina qolmay, bеlgilangan vaqtdan unumli foydalanish imkoniyatini yuzaga kеltiradi.

Bola dunyoqarashini shakllantirish o‘ziga xos xususiyatga ega hisoblanib, uning yoshi, intellekti va psixologik, ruhiy rivojlanish darajasi bilan bevosita bog‘liqdir. Shu bois uning samaradorligini ta’minlashda ham ana shu jihatlar hisobga olinadi. Maktabgacha yoshidagi bolalar dunyoqarashini shakllantirishning vositalari esa bolalar uchun sevimli bo‘lgan predmetlar – bu o‘yinchoqlar hisoblanadi. Bolalar o‘yinchoqlari – ular uchun nafaqat dunyoqarashni shakllantiruvchi vosita balki, bitmas tuganmas quvonch manbai hamdir. Hayotda o‘yinchoqlarni ko‘rganda, o‘ynaganda quvonmaydigan bolaning o‘zi bo‘lmasa kerak. Shu bois ota-onalar va kattalar har doim bolalarga o‘yinchoqlar sovg‘a qilishni, ularning ana shu quvonchlariga sherik bo‘lishni yoqtirishadi.

Dastlab bola o‘yinchoqlar orqali tovush, rang va boshqa xususiyatlarni anglay boshlaydi. Ular orqali bolaning eshitish, ko‘rish, teri kabi sezgilari rivojlanadi, rang va shakllarni ajrata boshlaydi. Bolaning dunyo bilan muloqot jarayoni ham o‘yinchoqlar orqali shakllantirib boriladi. Kishilar o‘rtasidagi insoniy munosabat-lar: o‘zaro hurmat, e’tibor, takalluf, mehmondo‘stlik, saxiylik, mehnatsevarlik, do’stlik kabi fazilatlarni ham bolalar o’yinchoqlar orqali egallaydi. O`yinchoq - bola hayotining dastlabki davrlaridan boshlab ularga yo’ldosh quvonch manbaidir. O’yin muhitida bola o’zini erkin tutadi, o’zining xarakter xususiyatlarini o’yinchoqlarda aks ettira boshlaydi. O`yinchoqda buyumlarning tipik xususiyatlari umumiy tarzda aks etadi. Pedagog A.S.Makarenko, «O`yinchoq - o’yinning «material asosi», o`yinchoq o’yinni yaratishda ishtirok etadi, bolaning o’ziga xos sherigi sifatida namoyon bo’ladi, uning shaxsiga ta’sir ko’rsatadi», - deb ta’kidlaydi. Rus pedagoglari - o`yinchoq bolalarga atrofdagi mavjud voqe’likni o’rganishga yordam beradigan, ranglar, buyumlar ko’lamini ularning materiallarini farqlash malakasini rivojlantiruvchi vosita, deb ta’kidlab, bola dunyoqarashini kengaytirishdagi ahamiyatini ko’rsatib berdilar. Pedagogikada o`yinchoqlarning butun bir tizimini ishlab chiqilgan bo’lib, bular bolaning sensor qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. 

O`yinchoqlar – bolalarning nutqiy faolligini uyg’otadi, lug’at boyligini oshiradi, ijodiy tasavvuri kengayadi, ularda tahlil qilish yaxlit holatga keltirish, umumlashtirish, taqqoslash, tavsiflash diqqatni jamlash va barqarorligini rivojlanishida muhim bir vositadir. O`yinchoq bolalarda – ma’naviy-axloqiy tuyg’ularni (mehribonlik, avaylash, e’tiborlik) shakllantiradi, atrof muhitga ijobiy munosabatni uyg’otadi. O`yinchoqlar va o’yinlar  pedagogikaning eng samarali vositasi bo’lib, tarbiyani ular orqali singdirish qulay yo’llardan biri sanalgan. Shu sabab ota-bobolarimiz, momolarimiz o`yinchoqlarning ahamiyatiga alohida diqqat qaratishgan. Ajdodlarimiz milliy xususiyatlarni aks ettiruvchi o`yinchoqlarga turli matolar vositasida bezak berishgan. Bunday o`yinchoqlar millatga xos urf-odat, qadriyatlarni aks ettirgan. Hozirda esa savdo rastalarida milliy o`yinchoqlar bilan bir qatorda g’arb davlatlari andazasidagi zamonaviy o`yinchoqlarni ham topishimiz mumkin. Bugungi kunning ota-onalari farzandlari uchun xarid qiladigan o`yinchog’ining qayerda tayyorlanganligiga, shakli, qaysi hayvon yoki buyumga bog’liqligiga, qanday o’ynalishiga va bola ruhiyatiga ko’rsatadigan ta’siriga katta e’tibor berishlari lozim. Bir so’z bilan aytganda, bola uchun qanday o`yinchoq tanlash kerakligini yaxshi bilishlari zarur. Chunki o`yinchoqlar bolaning ruhiy jihatdan me’yoriy rivojlanishi, uning dunyoqarashini kengaytirish uchun zarur vosita vazifasini o’taydi. Psixologlar o’yinning maktabgacha yoshdagi bolalar faoliyatida yetakchi jarayon ekanligini ta’kidlab, insonga o’qishda, odamlar bilan muloqot munosabatda, ijodda zarur bo’ladigan barcha sifatlarning kurtaklari o’yinda shakllanishini qayd etadilar. O’yin faoliyatida bolaning tasavvuri, xayoli, qiziqishlari rivojlanadi, hamda u diqqatini bir joyga to’plashga o’rganadi. Aynan o’yin faoliyatida kichkintoylar o’zlarining harakatlarini boshqarishni, o’z xohish-istaklarini nazorat qilishni, xattiharakatlarini maqsadga yo’naltirishni o’rganadilar. O`yinchoqlar esa uning bilish jarayonlarini shakllantirish va ruhiy rivojlanishi uchun asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. O`yinchoq bola ruhiy rivojlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatuvchi omildir. Aniqrog’i, bolalarning ruhiy rivojlanishiga uning o`yinchoq bilan bajaradigan harakatlari, muloqoti kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bolalar mehnat va turmushda qo’llanuvchi buyumlarning nusxasi bo’lgan o`yinchoqlarni o’ynash orqali turli narsalarning nima maqsadda ishlatilishini tushunib, asta-sekin haqiqiy buyumlar olamiga psixologik jihatdan kirib boradi.

Farzandlarimiz turli xil qo’g’irchoqlar, hayvonchalar ko’rinishidagi o`yinchoqlar bilan o’ynaganda, boshqalarga g’amxo’rlik qilish, hamdard bo’lishni o’rganadi, uning emotsional-hissiy muloqot ko’nikmalari rivojlanadi.             

O`yinchoqning bola ruhiyatiga ta’sirini inobatga olsak, o`yinchoq tanlashda ota-onadan alohida hushyorlik talab qilinadi. Zero, to’g’ri tanlangan o`yinchoq bolaning shaxs sifatidagi rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O`yinchoq tanlashda – bolaning yosh va individual xususiyatlarini, qiziqishlari, istaklari hisobga olinadi. Maqsadga qaratilgan bunday yondashuv - o`yinchoq tanlashga bo’lgan talabni yanada oshiradi. Asosan: pedagogik, gigiyenik, badiiy talab orqali o`yinchoq tanlanadi. 

Pedagogik talab:	o`yinchoq obrazi va mazmunining bola tarbiyasiga muvofiqligi; jamiyatimiz g’oyasi nuqtai nazariga mos kelishi, g’oyaviy jihatdan qimmatli bo’lishi – pedagogik talabning muhim belgisi hisoblanadi.
Gigiyenik talablar:	o`yinchoq qurilishi qanday materialdan va rangdan tayyorlanganligi, bolaning hayotiga hech qanday xavf solmasligi, yaxshi tozalay olish mumkinligi asosiy talablardan hisoblanadi.
Badiiy talablar:	shakl, bo’yoq va bezaklar bilan har tomonlama uyg’unlashuv, bir-birini rang va shakl jihatdan to’ldirib, ta’kidlab, o`yinchoqning badiiy ifodaliligini oshiradi. O`yinchoqlarning tuzilishi va bezalishi bolalarning turli yosh bosqichlarda idrok etish xususiyatlariga to’la mos kelmog’i lozim.

O`yinchoq - bolada olijanob tuyg’ularni uyg’otishi, boshqa millat bolalari bilan do’stona munosabatlarni tarbiyalashda, voqelikka nisbatan olijanob tuyg’ular uyg’otishi, ijobiy axloqiy tajriba to’plashga yordam berishi lozim. O`yinchoq bolaning faollikka bo’lgan intilishini qondirishi va uni uyg’otishi kerak. Obrazli o`yinchoq - real haqiqatni ifoda etuvchi, buyum va uning xususiyatlari va hayotdagi ahamiyatini aks ettiradi. O`yinchoqning dinamiklik xususiyati undan ko’p marotaba rejali tarzda foydalanish imkonini yaratadi. Bu xususiyatidan kelib chiqib, o`yinchoqqa yuqoridagi talablar qo’yiladi.

Bolani aqliy jihatdan tarbiyalashda didaktik o`yinchoqlarning butun bir tizimi katta ahamiyat kasb etib, sensor va nutq rivojiga, fikrlash jarayonlari va diqqatini tarbiyalaydi, buyum va uning xususiyatlariga, qurilishiga bo’lgan qiziqish shakllanadi, bilim-tushunchalari boyib boradi. Bolani axloqiy tarbiyalashda - o`yinchoq bolani quvontiradi, atrofdagilarga nisbatan ijobiy munosabat hosil qiladi, birgalikda o’ynash tuyg’usini uyg’otadi va ijobiy his-tuyg’ularni tarkib toptiradi. Axloqiy his-tuyg’ularni shakllantirishda qo’g’irchoq muhim ahamiyatga ega. Qo’g’irchoq – o’zining keng ma’noli xislatlari bilan bola hayotiga kirib keladi. Milliy qo’g’irchoq - bolalarni boshqa millatga mansub bo’lgan tengdoshlariga bo’lgan ijobiy munosabatni tarbiyalash manbalaridan hisoblanadi. San’atni birinchi yorqin obrazli va eng tushunarli buyumi bo’lgan o`yinchoq estetik hislar va kechinmalar uyg’otadi, estetik tarbiyani to’plashga yordam beradi va badiiy didni shakllantiradi. Bolaning jismoniy tarbiyasida o`yinchoq bolalarni turli rang-barang harakatlarga undaydi va bolaning faol harakatga bo’lgan ehtiyojini qondiradi. Tezkor javob reaksiyasini, harakatlarning aniqligi va muvofiqlashtirishini rivojlantiradi. Ilk yoshdagi bolalarga mo’ljallangan ko’p o`yinchoqlar (shaqildoqlar, rezina koptokchalar, shaklchalar va boshqalar) bolada ko’rish va eshitish diqqatini rivojlantiradi, ushlash harakatlari va buyumli harakatlarni o’stirishga yordam beradi. O`yinchoq – ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. 

O`yinchoqlarning turlari va ko’rinishlari bo’yicha quyidagi turkumlarga ajratiladi: 

 syujetli-obrazli;   texnika o`yinchoqlari; 

 qurish – yasash, qurilish materiallari o`yinchoqlari;   didaktik o`yinchoq va o’yinlar; 

 sport va harakatli o’yinlar uchun mo’ljallangan o`yinchoqlar; 

 yig’ma – bo’linma o`yinchoqlar;

 teatr     va        dekorativ          o`yinchoqlar;   (soya    va         qo’g’irchoq      teatrlarining     personajlari, drammalashtirilgan o’yinlar uchun kiyimlar, archa o`yinchoqlari);   o`yinchoq - ermaklar;   ohang chiqaruvchi musiqaviy o`yinchoqlar;   qo’lbola o`yinchoqlar va o’yin materiallari, turli-tuman o’yin jihozlari.  

Syujetli-obrazli o‘yinlar - syujetli-rolli g’amxo’rlik, yordam berishga ehtiyoj, shuningdek kattalar mehnatiga hurmat uchun foydalaniladi. U bolalarda ijobiy xarakter qirralarini, muloyimlik, tengdoshlari bilan o’ynay olish malakalarini tarbiyalaydi. 

Texnika o`yinchoqlari – bolalarda texnikaga va texnika asboblariga bo’lgan qiziqishni va ularni o’z o’yinlarida qo’llay olish imkonini yaratadi. Bolalarni texnikaga bevosita aloqasi bor buyumning (mashinalar, mexanizmlar, transport turlari, aloqa vositalari) tashqi ko’rinishi, obrazni va unga xos harakatlarni tanishtiruvchi texnik o`yinchoqlar yaqin turadi. 

Qurish-yasash o`yinchog‘i sodda, boshqarish va foydalanish jihatdan qulay va osondir. Bu o’yinda buyumning asosiy vazifalariga taqlid qilish imkonini yaratishi lozim. (avtomobilda g’ildiraklar harakatlanishi, eshik ochilishi). Qurilish materiallari bilan o’ynaladigan o’yinlarning asosiy 2 tipi mavjud: 

а) kublar, prizmalar, konuslar, piramida, selindrlar, plastinkalar, geometrik shakllar to’plami. 

b) turli blok - devor, froniton, kolonka, tom, ark va boshqa arxitektura va qurilish materiallaridir. 

Mayda (stol o’yinlari uchun) va yirik (polda va maydonchada) o’ynashga mo’ljallangan. Bu qurilish materiallarining rangi rang-barang bo’lishi mumkin. Didaktik o`yinchoqlarning asosini xalq o`yinchoqlari tashkil qiladi. Ular o’yin vazifasini bajarishda bola o’z-o’zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Xilma xil mozaykalar sensor qobiliyatlarini rivojlantiruvchi didaktik o`yinchoqlarga mansubdir. Ulardagi o’yin vazifasi naqshlar, rasmlarni tanlash va joylashtirishdan iborat. Harakatli o‘yinlarga mo’ljallangan o`yinchoqlar; suv, qum bilan o’ynaladigan o`yinchoqlar, koptoklar, arg’amchilar, chambaraklar, kegli va boshqalar. Ularning asosiy vazifasi bolalarning jismoniy jihatdan tarbiyalashni ta’minlaydi. 

Musiqali va teatrlashtirilgan o`yinchoqlar bolalarning musiqaviy ohang va ritmni eshita olish qobiliyatini o’stirishga yordam beradi. Katta yoshdagi bolalar ertaklarni sahnalashtiradilar. 

O`yinchoq - ovutmachoqlar - harakatchan, ko’pincha ovoz chiqaradigan bo’ladi. Ular bolalarni o’zlarining ajoyib xatti-harakatlari bilan quvontiradilar, syujetlari esa vaqtichog’lik bag’ishlaydi. 

 

 

Qo‘lbola o`yinchoqlarni kattalar bolalar bilan birgalikda tayyorlaydilar va turli ertak, hikoyalarni sahnalashtiriladi.  Xulosa qilib aytadigan bo’lsak,  bola hayotini o‘yinchoqsiz tasavvur etib bo‘lmas ekan. U qay ko‘rinishda bo‘lmasin, bolaning hissiy qobiliyatini rivojlantiradi, nutqiy faolligini yaxshilaydi, lug‘at boyligini oshiradi, tahlil qilish, umumlashtirish, taqqoslash, diqqatni jamlashga o‘rgatadi va umumiy qilib aytganda, dunyoqarashini kengaytiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.                       Jalolova G. «Bolalarni maktabga tayyorlashda noan’anaviy o‘yinlardan foydalanish». –T., 2004.

2.                       SH.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”. “Tafakkur sarchashmalari”, T:. 2013-y

3.                       Игрушки наших детей: Как выбирать игрушки / Е.О. Смирнова, И.В. Филиппова, Е.Г. Шеина и др. – М.: Дрофа, 2013. – 348 с.

4.                       Игры и игрушки для детей раннего и дошкольного возраста: курс лекций. – Челябинск: Изд-во Южно-Урал. гос. гуман.-пед. ун-та, 2017. – 143 с.

 

BOSHLANG’ICH SINFLARDA XALQ OG’ZAKI IJODINING TARBIYAVIY AHAMIYATI

G. F. Yodgorova, 

                                                                                                                                                                      BuxDU magistranti

 

Annotatsiya: Maqolada xalq og’zaki ijodi xalq dostonlari, ertaklari, qo‘shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma’naviyatini boyitish, uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta’minlash maqsadini nazarda tutgan holda yaratilganligi haqida fikr yuritilgan.

Tayanch tushunchalar: xalq og’zaki ijodi, xalq dostonlari, harakat, ertak, maqol, hikoya, rivoyat.

Аннотация: В статье утверждается, что фольклор создается с целью обогащения духовности подрастающего поколения, доведения его до уровня реального человека.

Ключевые словa: фольклор, народные былины, действие, сказка, пословица, рассказ, повествование. 

Annotation: The article states that folklore is created with the aim of enriching the spirituality of the younger generation, bringing it to the level of a real person.

Key words: folklore, folk epics, action, fairy tale, proverb, story, narration.

Ma’naviyat qadim zamonlardan inson dunyoqarashini, xatti-harakatini, jamiyatda tutgan o‘rnini, xalqqa, vatanga, atrofidagi odamlarga bo‘lgan munosabatini boshqaruvchi omil hisoblanadi. Ma’naviy qashshoq kimsa hayotda ro‘y berayotgan voqealarga loqayd bo‘ladi. Loqaydlik esa tuzatib bo‘lmas oqibatlarga olib keladi. Ma’naviy qashshoq odam uchun Vatan, xalq, oila kabi muqaddas tushunchalar yot. Shuning uchun keksa avlod, avvalo, farzandning ma’naviy dunyosini shakllantirish chorasini rejalashtirgan. Aslini olganda, xalq dostonlari, ertaklari, qo‘shiqlari, maqollari va boshqa o‘nlab janrdagi asarlar yosh avlodning ma’naviyatini boyitish, uni haqiqiy inson darajasiga yetishini ta’minlash maqsadini nazarda tutgan holda yaratilgan. O‘tgan asrgacha bugungi kundagi matbuot, o‘quv dargohlari, madaniyat markazlari, radio, televidenie, internet kabi ta’lim, ma’rifat tizimi bo‘lmagan. Bu vazifalarni bajarish, asosan, xalq og‘zaki ijodi zimmasiga yuklatilgan. Natijada, xalq og‘zaki ijodi xalq pedagogikasi zami- nini tashkil etgan.

Qadimdan ota-bobolarimiz o‘z orzu-umidlarini turmush haqiqatlari bilan uyg’unlashtirgan holda go‘zal mo‘jizakor manzaraga, sodda va o‘ta teran mazmunga ega ertaklarni yaratganlar. Hayot haqiqati va kishilarning ruhi, psixologiyasini o‘zida aks ettirgan ertaklarning badiiy kuchi hanuzgacha kattalar va kichiklar uchun ham birday qiziqarli, jozibali xalq kitobi sifatida ta’sir etib kelmoqda.

Ertaklar – yaxshilikka yetaklar, deb xalqimiz bejizga aytishmagan. Ertak- larning tarbiyaviy ahamiyati katta. Ertaklarda voqealar asosan mo‘jizali tarzda ifodalanadi. Binobarin, mo‘jiza yoki fantaziya voqea va hodisalarni hayot bilan bog’lab, haqiqat, ozodlik, to‘g’rilik, odamiylik kabi didaktik g’oyalarni tashviq etadi, syujet rivojiga kuch bag’ishlaydi, tinglovchi e’tiborini o‘ziga jalb qilib, ajoyibotlar olamiga olib kiradi, shirin tuyg’ular dunyosiga g’arq etadi.

Umumlashtirilgan holda ertakka xos quyidagicha ta’rif e’tirof etilgan: “Hayot haqiqati bilan bog’liq bo‘lib, fantastik hamda hayotiy uydirmalar asosiga qurilgan, didaktik g’oya tashuvchi og’zaki hikoyalar ertak deb ataladi.”

Darhaqiqat, ertaklar bolalarga mo‘ljallangan ijod turi bo‘lib, ularni tuzilishi jihatidan bolalarning yosh xususiyatiga ko‘ra quyidagicha tasniflash mumkin:

Kichik yoshdagi bolalar ertaklari (2 yoshdan 6 yoshgacha);  O‘rta yoshdagi bolalar ertaklari ( 7 yoshdan 11 yoshgacha); O‘smir yoshdagi bolalar ertaklari ( 12 yoshdan 16 yoshgacha).

Kichik yoshdagi (2 yoshdan 6 yoshgacha) bolalarga aytiladigan ertaklarning voqeasi juda sodda, ishtirok etuvchi ertak qahramonlari va personajlarining ham soni 3-4 nafardan oshmaydi. Ularning ham aksariyati bolalarga tanish uy hayvonlari, parrandalari, qushlar yoki o‘rmon hayvonlari, Shuningdek, oila a’zolariga o‘xshagan nomlari tanish (ota-ona, bobo-buvi, tog’a va shu kabi) kishilardan iborat. Bunday ertaklar xususan, bolalarni ovutish, fikrini biror narsaga jalb qilish, biror foydali odatga o‘rgatish, ularga notanish hayvonlarning o‘zini, xarakterini tanishtirish maqsadida aytiladi. Masalan, “Qarg’avoy”, “ Ur, to‘qmoq”, “Oltin tarvuz” kabi ertaklarda go‘dakning olamdagi mavjudotni ongli ravishda anglab borishiga yordam beradi. Chunki bola atrof-muhit bilan tanisha boshlashi mobaynida dastlab hayvonlarga juda qiziqib, sinchkov nazar tashlaydi, ko‘rgan hayvonlaru parrandalarni ushlab ko‘rishga intiladi. Sababi, bolaning aksariyat o‘yinchoqlari hayvonlar shaklidan iborat. Bu yoshdagi bolalarga ertak voqeasi tovush tembriga ko‘ra ohang yordamida, ko‘z, qo‘l, gavda harakatlari orqali hikoya qilinadi. Shuningdek, ertak aytuvchi bolalarning diqqatini bir joyga to‘plash, qiziqtirish va tinglashga tayyorlash uchun ertak oldi deb atalmish an’anaviy qolip jumlalardan foydalanishi zarur. An’anaviy qoliplardan biri bu boshlamadir. Boshlanma ertakning dastlabki qismini ta’riflaydi. Ertaklarda an’anaviy boshlama voqeaning qay vaqt bo‘lib o‘tganini bildirmaydi, noaniq, umumiy tarzda ifodalaydi. Ertak aytuvchi kichik va o‘rta yoshdagi bolalarga mo‘ljallangan har qanday ertaklarni tinglovchi diqqatini tezda o‘ziga jalb qilishi uchun “Bir bor  ekan, bir yo‘q ekan, och ekan, to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, qarg’a qaqimchi ekan, chumchuq chaqimchi ekan, g’oz karnaychi ekan, o‘rdak surnaychi ekan, tovuq qoq etdi, bilmadim qaqqa ketdi” – tarzida an’anaviy boshlama qolipdan foydalanishi maqsadga muvofiqdir.

O‘rta yoshdagi (7 yoshdan 11 yoshgacha) bolalar ertaklari. Bu yoshdagi bolalarning xotirasi, fikrlash doirasi ancha takomillashgan bo‘lib, ular oila, turmush haqida qisman tushunchaga ega bo‘ladilar. Ularga yanada fikran chuqurroq, biroz bo‘lsa-da o‘ylab, xulosa chiqarishga undaydigan ertaklar tavsiya etiladi. Bu yoshdagi bolalar ertaklarining hajmi ham kattalashib boradi, mazmun- mohiyati kengayadi, sodda fikrlar sekin-asta chuqurlashadi, bolalar voqea- hodisalarning ikkinchi - ko‘chma ma’nolarini ham anglay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar majoz asosiga qurilgan hayvonlar haqidagi ertaklar va ixcham syujet asosiga qurilgan sehrli ertaklarga juda qiziqadilar. Masalan, “Maymun va duradgor”(16. 60) ertagida o‘ziga aloqador bo‘lmagan ishga aralashishning oqibati nima bo‘lishi aytilsa, “Rostgo‘y bola” (16. 62) “Uch o‘g’il” (16.66) ertagida to‘g’risozlik, rostgo‘ylik g’oyasi ilgari surilgan.

Bunday ertaklar bolalarga qorong’i va yorug’lik, sovuqlik va issiqlik, yomonlik va yaxshilik, yolg’on so‘z va to‘g’ri so‘z, zulm va adolat haqidagi tushunchalarni anglatish bilan birga, yaxshi va yomon kishilar obrazlarini ham yaqqol tasvirlaydi.

Tashqi dunyo bolalarning ko‘z o‘ngida kengayib, oddiy tasvirlar, voqea– hodisalarning sodda holatlari murakkablashib boradi.

Ertaklar, avvalo, bolalarning jonivor hayvonlarga, parrandalarga bo‘lgan qizi- qishi, mehrini oshirsa, ikkinchidan,mehnat orqali farovon, tinch, osoyishta turmush kechirish mumkinligi uqtiriladi. Ertaklarning yakuni qissadan hissa chiqarishga undaydi. Ya’ni, “ Yaxshilik qilsang – yaxshilik topasan, yomonlik qilsang – jazo olasan”, “Mehnat qilsang-rohat ko‘rasan”,“Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo‘lar chiroylik” kabi maqollarning ma’nosi izohlansa, bolalar har bir o‘qigan ertak- larining xulosasini maqollar bilan izohlashga harakat qiladilar. Bu bolalarning tafakkurini charxlash bilan birga, ko‘proq maqollar yod olishiga ham yordam beradi.

O‘smir yoshdagi ( 12 yoshdan 16 yoshgacha) bolalar ertaklari. Bu davr yoshidagi bolalarda katta ishlarni amalga oshirish, qahramonliklarga intilish, fantaziyaga qiziqish yuqori bo‘ladi. Ular ko‘proq aql va tafakkurni charxlaydigan, bahodirlik, afsonaviy, sarguzasht xarakterdagi ertaklarni qiziqib, sevib o‘qiydilar.

Ertak qahramoni aql bilan ish tutib, qiyin jumboqlarni yechadi, tadbir bilan ish tutib, dahshatli kuchlarni yengadi. Masalan, “Susambil”, “Uch og’a-ini botirlar” ertaklarida sujet tuzilishi ixcham voqea va hodisalardan iboratligi, sodda ifodalanishi o‘qimishlilikni ta’minlaydi. Ma’lum bo‘ladiki, qahramon ismi berilsa ham, berilmasa ham asosiy maqsad ertakdagi hikoya qilinayotgan voqea oddiy maishiy turmush sharoitida kechganini ta’kidlashdan iborat bo‘ladi. Keyingi maqsad asar ishtirokchilari boshidan kechirgan turmush lavhalari vositasida yosh avlodning barkamol inson bo‘lib etishuvi uchun tarbiyaviy zamin hozirlashdan iboratdir. «Uch og‘a-ini botirlar» ertagida mo‘ysafid ota o‘z o‘g‘illarini qo‘rqmas, jasur qilib o‘stiradi. O‘z farzandlarini baxt topish safariga otlantirar ekan, ularga uchta maslahat beradi: «To‘g‘ri bo‘ling, bexavotir bo‘lasiz. Maqtanchoq bo‘lmang, uyatga qolmaysiz. Dangasa bo‘lmang, baxtsiz bo‘lmaysiz». Bu pand mohiyatini tahlil qilsak, hayotga tayyorlanishi lozim insonning haqiqiy amal qilishi kerak hisoblangan fazilatlar aks etganiga ishonch hosil qilamiz.

Bu ertaklarda tarbiyaviylik, ma’naviy yetuklik, komillik, odamiylik, fikran teranlik ustivor darajada tavsiflanadi.

Rivoyatlar mazmun yo‘nalishiga ko‘ra tarixiy voqelar, ularda ishtirok etgan shaxslar jasorati yoki xiyonati asosida yoki yurtimiz viloyatlaridagi o‘rin- joylarning nomlanishini izohlash maqsadida yaratilgan turlarga bo‘linadi. Tarixiy rivoyatlarda To‘maris, Shiroq, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Amir Temur kabi yurti ozodligi va mustaqilligi uchun jonini qurbon qilgan el farzandlari mardligi, shu bilan birga o‘zining o‘tkinchi hirsiy nafsi yo‘lida vataniga xiyonat qilgan Dalvarzin, Guldursunga o‘xshagan xiyonatkor shaxslar kirdikorlari hikoya qilinadi. Mard, jasurlarning ishlari ham, xoinlarning xiyonati ham unutilmaydi. O‘zbekiston – dunyoda o‘zining ilmiy kashfiyotlari, fan rivojiga qo‘shgan hissalari, badiiy ijodda yaratgan asarlari bilan mashhur farzandlar yurti. Imom Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiy, Behzod, Boburdek ulug‘ insonlar nomini sharaflovchi o‘nlab rivoyatlar xalq qalbida saqlanib kelmoqda. Masalan, 3- o‘qish darsligidagi “Ibn Sinoning shogirdlari” (12.128) rivoyatida bilimdonligi va donoligi, “Bobur va kabutar” (12.60) rivoyatida Boburning ziyrakligi alohida ta’kidlab ko‘rsatilgan.

Maqol va topishmoq - bu ikki tushuncha inson tafakkurining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Maqollar insonni axloq-odobga o‘rgatsa, topishmoqlar uni mantiqiy fikrlashga, topqirlikka, hozirjavoblikka undaydi. Maqol inson nutqini bezaydi (xalqimizda «So‘z ko‘rki maqol», deb bejiz aytilmagan), uning ta’sir kuchini oshiradi. Biror-bir fikrni uqtiriShda ishlatilgan maqol uni chuqur o‘zlashtirishga xizmat qiladi. Maqollar pand-nasihatlar, tarbiyaviy suhbatlarda o‘git sifatida ham keladi. Shuning uchun uni «Otalar so‘zi» ham deyishadi. Buning boisi, har bir maqol ota-bobolarimiz tomonidan yaratilib, bir necha mingyilliklar davomida sayqal topib kelayotgani, yaxshilik, ezgu ishlarga undaydigan bebaho ma’naviy boyligimiz ekanidir. Maqolda mazmun aniq, xulosa tugal, ifoda ravon bo‘lib, unda ibratli fikr aytiladi. Bu fikr rad etib bo‘lmaydigan hukm shaklida keltiriladi. Masalan, “Ona yurting omon bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘lmas”, «Ona yurting - oltin beshiging», «Kishi yurtida shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l», “Bulbul chamanni sevar, odam - vatanni” kabi maqollarni hech bir e’tirozsiz qabul qilamiz. Chunki bu maqollarda bolalarni ona-Vatanni sevishga, Vatanga muhabbat Onaga muhabbat kabi muqaddas va yuksak tuyg’uligini uqdirishga qaratilgan. Ma’lumki, ko‘plab maqollardagi yana bir xususiyat ularda so‘zlarning qofiyadosh bo‘lib kelishidir. Masalan, «Yuz ko‘rki soqol, so‘z ko‘rki maqol», «Aql- yoshdan, odob - boshdan». Shu xislati bilan maqollar topishmoqlarga o‘xshab ketadi. «Bir parcha patir, olamga tatir» (oy) topishmog’idagi «patir» va «tatir» so‘zlaridek, maqoldagi «yoshdan» va «boshdan» so‘zlari bir-biriga qofiyadoshdir. Biroq bu o‘xshashlik tashqi shaklda ko‘rinadi. Mazmunan ular o‘zida boshqa- boshqa ma’nolarni tashiydi. Maqol ibratli fikrni anglatsa, topishmoq kishini jumboqda yashiringan ma’noni topishga undaydi, idrokini sinaydi.

Xalq maqollari - boyligimiz. Ota-bobolarimizning siz bilan bizga qoldirgan xazinalaridan biridir. Ulardan kerak o‘rinlarda foydalanishni odat qilishimiz kerak. Shunda ular butun umrimiz davomida hamrohimiz bo‘ladi. Har bir gapirgan gapning salmog‘i oshadi. Sermazmun, ta’sirchan, keskir bo‘ladi.

Topishmoqlar kishining tasavvuri va tafakkurini o‘stiradi, ayniqsa, bolalarni topag‘on bo‘lishga, hozirjavoblikka o‘rgatadi. Topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlari, jumladan, doston va ertaklar ichida ham uchraydi. Ular doston va ertaklar mazmunini boyitib, ularning qiziqarliligini, o‘qishliligini ta’minlaydi. Xalq og’zaki ijodidagi doston yoki ertak qahramonlari bir-birlarining aqli va farosatini topishmoqlar orqali sinaydilar. Bu hodisa ko‘proq ertaklarda uchraydi.

Topishmoqlar mavzu jihatdan rang-barang bo‘lib, ular olam va odam bilan bog‘liq barcha narsa va hodisalarni qamrab oladi.

Maqol va topishmoqlar, o‘zlarining o‘xshash va farqli jihatlaridan qat’i nazar, inson tarbiyasiga xizmat qiladi, uni ziyraklik va zukkolikka unday di.

Yoshligimizda o‘ynagan quvlashmachoq, bekinmachoq va boshqa o‘yinlarda kimdir xizmatda qolishi kerak bo‘lgan. Guruh ikkiga bo‘linganda, xolislik talab qilingan. Shuningdek, sanashni o‘rganayotganda sanamalarga murojaat qilganmiz.Sanamalar va tez aytishlar bola nutqining sofligiga, so‘zlarni to‘g’ri talaffuz qilishga yordam bersa, qo‘shiqlarda xalqning orzu-umidlari, zavq-shavqi, quvonch va iztiroblari mujassamlashgan.

Shunday qilib, o‘zbekning butun fazilati, falsafasi, donoligi, dunyoqarashi, oliy himmatliligi, turli hayotiy vaziyatlarga munosabati maqollarda aks etgan. Insondagi mehnatga muhabbat, ishq tuyg‘ulari qo‘shiqlarda eng go‘zal ichki kechinmalar sifatida ifodalangan. Ertaklarda xalqimizning eng oliy orzuhavaslari namoyon bo‘ladi. Ular bilan tanishgan yosh avlod o‘zbek uchun vatan, xalq, oila, mehnat, ilm, g‘urur naqadar muqaddas tushunchalar ekanini anglab etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.            Qosimova K., Matchonov S., G’ulomova X.,Yo‘ldosheva Sh, Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. –Toshkent: ”Noshir”, 2009.

2.            Umarova A. O`yin musobaqa darsi. “Boshlang`ich ta`lim”.1992, № 1, 48-bet

3.            Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R. “O‘qish kitobi”: 3-sinf uchun darslik. –Toshkent:

“O‘zbekiston” 2012.

 

ИЖТИМОИЙ ФАОЛ ТАЛАБА ШАХСИНИНГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ

Г.А.Равганова, М.Б.Сатторова, Ҳ.Б. Сайпиллаева,

 ЖДПИ 1- курс магистрантлари

 

Аннотация: Ушбу мақолада бугунги ижтимоий фаол шахснинг интеллектуал қобилияти, маънавий-ахлоқий тарбияси, имкониятлари ва унинг жамият тараққиётидаги хизматларини аниқ мақсадга йўналтириш хусусиятлари ишлаб чиқилган. 

      Калит сўзлар: мустақиллик, узлуксиз таълим, ижтимоий, фаол, шахс, тарбия, демократлаштириш, инсонпарварлаштириш, технологиялаштириш, ақлий фаолият, фикрлаш, бошланғич синф, ўқитувчилар, билим, билиш фаолияти, алоқа, хабар.

Аннотация: В данной статье разработаны интеллектуальные способности, духовнонравственное воспитание, возможности сегодняшней социально-активной личности и особенности направления определённой цели его заслуг в развитии общества. 

Ключевые слово: независимость, непрерывное образование, социальный, активный, личность, воспитание, демократизация, гуманизация, технологизация, умественная деятельность, мышление, начальные классы, познавательная деятельность, связь, сообщение. 

Annotation: In this article is worked out about person’s social active intellectual capabilities, spiritual-behavioral training, chances and focusing his services to the main objective in the society developments. 

Key words: development, continuous education, social active person, training, democracy, personalizing, technology, mental activities, primary grades, teachers, knowledge awareness, communication, information.

Мустақил Ўзбекистонда таълим тизимини ривожлантириш, уни жаҳон стандартлари даражасига кўтариш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Унда кенг кўламли ислоҳотларни амалга ошириш ижтимоий мақсад этиб белгиланган. Таълим тизимида ислоҳотларни амалга оширишдан кўзланган фаол, мустақил, масъулиятли, аниқ ҳаётий мақсад ҳамда мустақил фикрга эга, шунингдек, мавжуд мураккаб шароитда ҳаёт муаммоларини ҳал этишга қодир ижтимоий фаол шахсини шкллантиришдан иборатдир [1].

Жамият тараққиётида ижтимоий фаол шахсни ривожлантириш бевосита ижтимоийиқтисодий шароитлар билан боғлиқдир. Албатта бунда мазкур шароитда яшаш ва фаолият кўрсатиш, қийин вазиятлардан чиқиб кетишга психологик ва ижтимоий жиҳатдан тайёр бўлган ижтимоий фаол шахсни шакллантириш муҳим ҳисобланади. Жамиятнинг ҳозирги тараққиётида инсоннинг ижтимоий фаоллиги маънавий ва моддий соҳаларида катта ўзгаришлар қилишни тақозо этмоқда. Бунда ижтимоий фаол шахс фаолиятининг  аҳамияти ортиб бораётганлиги билан белгиланади. Бугунги ижтимоий фаол шахс ўзининг интеллектуал қобилияти, маънавий-ахлоқий тарбияси, имкониятлари янги қирралари билан жамият тараққиётига ҳисса қўшиб келмоқда. Айни вақтда шахснинг ижтимоий фаоллигини ривожлантириш ва уни ягона ижтимоий мақсадга йўналтириш долзарб муаммолардан бири ҳисобланади. Чунки бугунги шахс ўз фикрларини эркин баён эта олиш билан бирга янги муаммоларни аниқлашда ва ҳал этишда фаол иштирок этмоқда. Шундай экан ижтимоий фаол бўлган шахс турли гуруҳларда мулоқатга киришиб турли соҳа ва турли вазиятларда зиддиятларни моҳирлик билан ҳал қилади. Ўзининг ахлоқи, интеллекти, маданий даражасини ривожлантириш йўлида мустақил изланишлар олиб боради. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки ижтимоий фаол шахсни шакллантиришда таълим жараёнини такомиллаштириш, инсонпарварлаштириш, ижтимоийлаштириш, дифференциациялаш, фуқаролик ва соғлом турмуш тарзи асосларини шакллантиришдан иборатдир [2]. Ўз Ватанига фидокор, истиқлол ва демократия ғояларига садоқатли бўлган шахсни шакллантириш ижтимоийсиёсий ҳаётда онгли равишда қатнашадиган, ижтимоий жараёнларга фаол таъсир кўрсатадиган, ўз мамлакати тақдири учун масъулиятликни ривожлантиради.

Ижтимоий фаол шахс жамиятнинг аъзоси сифатида у ижтимоий аҳамиятга эга муайян вазифаларни бажаради. Ёш жиҳатидан улғайгани сари у томонидан бажарилаётган ишлар шакли ва мазмуни ўзгариб боради. У қизиқишлари ва қобилияти даражасида атрофдагилар билан муносабатга киришади. Ушбу жараёнлар ўз моҳиятига кўра бевосита шахснинг ижтимоийлашувига таъсир кўрсатади. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республикаси узлуксиз таълим тизими олдида турган энг муҳим вазифалардан бири ижтимоий фаол шахсни тарбиялашга йуналтирилган. Булар: таълимнинг миллий, маданий, тарихий қадриятларга асосланиши; таълимни демократлаштириш ва инсонпарварлаштириш; таълимнинг ижтимоийлашуви; таълимни дифференциаллаштириш; таълимни технологиялаштириш каби шахсга йўналтирилган таълим мазмуни бўлиб, уларнинг марказида ўқитувчи ўрин эгаллаган.  

Демак, шахснинг ижтимоийлашувида эса таълим тизими устувор ҳисобланади. Албатта, бунда педагогик жараённинг сезиларли таъсири ва ролини инобатга олган ҳолда таълимнинг шахсга йуналтириш талаб этилади. Демак,ижтимоий фаол шахсни шакллантиришда узлуксиз таълим тизими, интеллектуал ва маънавий-ахлоқий тарбия муҳим ўрин тутади. Демак, уларнинг интеллектуал салоҳияти, юксак ақл-заковатини ривожлантиришда, таълим жараёнида энг янги технологияларни амалга ошириш унинг миллий заминини мустаҳкамлашни ташкил этади. Чунки, бунда биринчидан, ҳар бир ёшнинг илм олиш, ижодий қобилиятини намоён этиш, интеллектуал ривожланиш, касбий, меҳнат ҳуқуқлари руёбга чиқади. Республика узлуксиз таълим тизимида ҳар бир шахснинг ҳар томонлама шаклланиши учун зарур педагогик шартшароитларни яратиш тақозо этилади [3]. Бу ўринда миллий- маданий, тарихий анъаналар, урфодатлар, қадриятларга асосланган таълим тизимининг ташкилий-педагогик тамойилларининг ишлаб чиқилиши муҳим аҳамият касб этади. 

Иккинчидан, таълимни демократлаштириш ва инсонпарварлаштириш ижтимоий фаол шахсни шакллантириш учун зарур шарт-шароитни яратади. Бунинг учун шахс қобилияти ва истеъдодини ривожлантириш, уни миллий ва умуминсоний маънавий бойликлардан баҳраманд этиш, таълим-тарбия беришда тарихий анъаналарга асосланиш, шахс ва жамият ўртасидаги ижтимоий муносабатларда ўзаро уйғунликни таъминлаш, шунингдек, таълим жараёнида унинг ҳақ-ҳуқуқларини инобатга олиш, қадр-қиммати, шаънини ҳурмат қилиш кабилар таълимда инсонпарварлик ғояларининг устуворлигига эришиш муҳим ҳисобланади. Мазкур жараёнда шахснинг онгли равишда ўз қобилияти ва имкониятларини ҳисобга ола билиш, интеллектуал ва ахлоқий имкониятларини тўлақонли рўёбга чиқаришга интилиши муҳимдир. Бунда таълим жараёнида шахснинг қизиқиш ва ҳаётий эҳтиёжларини, таълим тизимида шахс истакларини инобатга олиш, унга мослашиш, янгиланаётган жамиятда фуқаролик ҳақ-ҳуқуқини англайдиган, мустақил фикрлайдиган, ижтимоий фаол шахсни шакллантиришда маънавий-маърифий тадбирларни ташкил этиш муҳим ҳисобланади.

Учинчидан, ижтимоий фаол шахсни шакллантириш узоқ ва мураккаб жараён ҳисобланади. Бунда ҳар бир шахс жамиятнинг маълум ижтимоий ва ахлоқий қадриятлар тизимига, меъёр ва қоидаларига риоя қилишга, шу жамиятда яшаш учун унинг тенг ҳуқуқли аъзоси бўлишга интилади. Жамият фаолиятида ижтимоий қоидалар ва ахлоқ-одоб меъёрларини ўзлаштиради. Билим олиш жараёнида талаба нафақат шахс сифатида ривожланади, балки жамият ҳаётига мослашади. Шу жиҳатдан ҳам ҳаётга бўлган интилишлари ривожланади.

Тўртинчидан, таълим жараёнида педагогик технологиялардан фойдаланиш ижтимоий фаол шахсни шакллантиришнинг асосий талабларидан бири саналади. Чунки, педагогик технология узлуксиз таълим тизимида ижтимоий фаол шахсни шакллантиришга йўналтирилган назарий ғояларни амалиётда қўуллашнинг энг қулай воситаси ҳисобланади. Педагогик технологияларни амалиётга тадбиқ этиш таълим самарадорлигини таъминлабгина қолмай, ижтимоий фаол шахсга ҳам сезиларли таъсир кўрсатади. Педагогик технологиялар шахсни ривожлантириш қонуниятларига асосланган ҳолда таълим жараёнига татбиқ этишда энг мақбул йўлларини излаб топиш имконини яратади.

Демак, таълим жараёнида ижтимоий фаол шахснинг интеллектуал салоҳиятларини юзага чиқариш учун шарт-шароитлар яратиш муҳим экан. Чунки уларнинг интеллектуал салохияти жамият фаровонлигини таъминлашнинг асоси ҳисобланади. Бунда илм-фан ва инновацион технологиялар ижтимоий фаол шахсни шакллантиришнинг пойдевори бўлиб, жамиятнинг  барқарор ривожланишини таъминлайди. Шу боис талабани ижтимоий ҳаётга тайёрлаш, уларни янгича фикрлай оладиган, интеллектуал қобилияти қилиб ривожлантириш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан бири экан.  

Фойдаланилган адабиётлар:

1.                       Кенжаева Д.Т. Олий педагогик таълим жараёнида баркамол шахсни шакллантиришнинг назарий-амалий асослари: Пед.фан.номз... дисс. – Т.:2007 й.

2.                       Жумаева Н.Э. Умумий ўрта таълимни инсонпарварлаштиришда ўқитиш тамойиллари ва методларининг ўзаро алоқадорлиги: Пед.фан.номз... дисс.автореф. – Т.:2005 й. 

3.                       Ҳамзаев Ҳ.Х. Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини ўқувчиларда ижтиомий фаоллик кўникмаларини шакллантиришга тайёрлаш тизимини такомиллаштириш:

Пед.фан.бўй.фал.док ... дис. – Н.: ҚДУ, 2019.

 

BОSHLАNG’ICH SINFLАRDА YOZUV VА HUSNIХАT DАRSLАRINI TАSHKIL QILISH

H. G’. Jumayeva, 

                                                                                                                                                                            BuxDU magistranti

 

Annotatsiya: Maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarida yozuv malakalarini shakllantirish va husnixat darslarini tashkil metodikasi haqida fikr yuritilgan.

Tayanch tushunchalar: sinf, harf, malaka, qo‘l, harakat, yozuv, chiroyli, lotin, alifbo, ruchka.

Аннотация: В статье рассматриваются методы развития навыков письма и уроков каллиграфии у младших школьников.

Основные понятия: класс, буква, умение, рука, движение, письмо, красиво, латынь, алфавит, перо.

Annotation: The article discusses the methods of developing writing skills and calligraphy lessons in primary schoolchildren.

Keywords: class, letter, skill, hand, movement, letter, beautifully, latin, alphabet, skill, hand, movement, writing, Latin, alphabet, pen.

Birinchi sinfda o‘quv mashqlarini tashkil etish birmuncha murakkab bo‘lib, u bir nеcha davrlarga bo‘linadi va bir nеcha vazifalarni o‘z ichiga oladi. Bolalar o‘qituvchining so‘zini tinglaydilar, ayrim matnlarni ko‘chirib yozadilar, so‘z va bo‘g’inlarni tahlil qiladilar. Birinchi sinfda xat-savod o‘rgatish davrida bolalar yozuvga bеvosita “Yozuv daftarlari”dagi matеriallar asosida o‘rgatiladi. 

O‘quvchilarda chiroyli, aniq va toza yozuvga qiziqish va muhabbat uyg’otish uchun, birinchi navbatda, o‘qituvchining o‘zi chiroyli yozishi lozim, bu sohada o‘quvchilarning taqlidchanligini unutmaslik lozim.  “Boshlang’ich ta'lim” dasturida yozuvga o‘rgatish o‘qish darsi bilan yozuv darsini chambarchas bog’lashni maqsad qilib qo‘yadi. O‘quvchilar o‘qish darsida “Alifbе” kitobidagi tayyor bosma harflardan foydalansalar, yozuv darsida bu narsalar ko‘rinmaydi. Har bir harf va uning unsurini o‘quvchilarning o‘zi namunaga qarab bajarishlari kеrak. Harf va uning unsurlari orasidagi masofani to‘g’ri saqlash hamda daftarga bir tеkis yozish endigina yozishga o‘rganayotgan o‘quvchi uchun qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o‘rgatish bir qator tushunchalarni bilishni talab etadi. Masalan, baland-past, bir xil, kеng-tor, uzoq-yaqin, yuqoriga, pastga, o‘ngga va hokazo. O‘qituvchi yozishga o‘rgatishdan oldin o‘quvchilar bilan yuqorida qayd etilgan tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu o‘quvchilarga harflarning shaklini, uning xaraktеrini yaxshi tushunishlariga yordam bеradi.

2-sinfda husnixat darslari uchun har haftada ona tili darslarining oxirgi bir soati ajratiladi va o‘quv yili davomida 32 soatni tashkil etadi. 

                           2-sinfda husnixat darslarini rеjalashtirishda quyidagilarga  e'tibor bеrish kеrak:

1)    bir chiziqli daftarga yozishning qiyinligini hisobga olib harflarni gеnеtik tamoyil asosida yozdirish;

2)    har bir harfning o‘zidan oldingi yoki kеyingi harfga ulanishini o‘rgatib borish;

3)    harflar elеmеntlarining o‘xshashligini hisobga olib guruhlash;

4)    bosh harflarning elеmеntlarini yuqoriga va pastga tomon tushishini hisobga olgan holda guruhlash;

5)    matnlarning bolalar hayotiga mos bo‘lishiga erishish;

6)    imlosi qiyin so‘zlarni yozuv matеriali sifatida tanlash;  7) yozuv sur'atini oz-ozdan tеzlashtirib borish;    8) xato yozilgan harflar ustida mashqlar o‘tkazish;         9) doskaga yozib mashq qildirish.

 2-sinfning ikkinchi yarmidan boshlab o‘quvchilar bir chiziqli daftarga yozishga o‘tadilar. Bunda kichik harflarning o‘lchami 3 mm, bosh harflarning o‘lchami esa 6 mm ni tashkil etadi.

O‘qituvchi har bir yozuv darsiga va o‘quv fanlariga qanday tayyorlanishi, mashg’ulotda ishlab chiqadigan matеrialni qanday tayyorlab olishi, butun darsga yеtadigan sinf ishi uchun matеrialni tayyorlashi muhim ahamiyatga egadir. Ba'zida, ayniqsa, endi dars o‘ta boshlayotgan o‘qituvchida matеriallar yеtarli bo‘lmaydi: bir xildagi mashqlar mashg’ulotning sust va zеrikarli o‘tishiga sabab bo‘ladi,  mashg’ulot so‘ngida esa minimal natijalarga erishiladi.

3- va 4-sinflarda alohida husnixat darslari o‘tkazilmasa ham, yozuvga o‘rgatish qoidalari ona tili darslari bilant qo‘shib olib boriladi. Ya'ni har bir ona tili darsining 8-10 daqiqasi husnixatga ajratiladi. 3sinfdan boshlab bolalarda chamalash qobiliyatining o‘sib borishi, qo‘l va barmoq muskullarining taraqqiy etishi bilan ularda tеz va mayda yozuv shakllana boradi. 3-sinfda chiroyli yozuvga o‘rgatish yuzasidan olib borilgan mashqlar har bir ona tili darsida 4-5 qatordan oshmasligi kеrak. Bu sinfda bosh harflarning yozilishini takrorlash bilan birga ayrim ish qog’ozlarini yozish qoidalari ham tushuntiriladi. Ish qog’ozlarini aniq, ozoda va to‘g’ri bajarish shu sinfdan boshlab talab etiladi. Ish qog’ozlari (xat, adrеs, ya'ni manzilgoh, tilxat, ariza kabilar) qanday yozilishini o‘qituvchining o‘zi namuna sifatida yozib ko‘rsatishi lozim. 

 Bu sinfda ham o‘quvchilarga yozuv qoidalari eslatib turiladi. Yozuv mashqlarini o‘stiruvchi mashqlar ona tili daftarida bajartiriladi. Uy vazifasi uchun bеrilgan mashqlar bir bеtdan oshmasligi kеrak.

 4-sinf o‘quvchilarining yozuvlari kattalarga xosligi bilan xaraktеrlanadi. Bu sinfda o‘quvchilar qiynalmay erkin yozishga o‘tadilar, ularning yozuv tеzligi ham ancha yuqori darajaga ko‘tariladi. Bu davrda o‘quvchilar o‘z fikrlarini tеzroq qog’ozga tushirishga harakat qiladilar. Yozuv tеzligi past bo‘lgan o‘quvchilar esa ona tilidan bеrilgan topshiriqlarni bajarishda orqada qoladilar, ayniqsa, bu narsa diktant va yozma ishlarni bajarishda o‘quvchilarga ancha qiyinchilik tug’diradi. Shuning uchun ham bu sinfda tеz yozish malakasini o‘stirish juda muhimdir. Bu sinfda o‘qituvchining asosiy vazifasi o‘quvchilarda kattalarga xos bo‘lgan yozuv kalligrafiyasini shakllantirishdan iborat. 4-sinfda to‘g’ri tashkil etilgan chiroyli yozuv malakalari bir umrga saqlanib qoladi. 

O‘qituvchi o‘z yozuvini yanada chiroyli va mukammal bo‘lishi uchun uzluksiz shug’ullanib borishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yishi lozim. Shunday fikrlar borki, agar muntazam yozib borilsa, yozuv yaxshilanib boradi. Lеkin buning aksi ham bo‘lishi mumkin: inson qanchalik ko‘p yozsa, uning yozuvi shunchalik tushunarsiz bo‘lib borishi ham mumkin. O‘qituvchi  husnixatda yozishni o‘rganib olishi lozim. O‘qituvchi faqat nazariy jihatdangina emas, balki har bir harf uchun yo‘lga qo‘yilgan amaliy proportsional bog’liqlikni ham bilishi kerak. Shu bilan bir vaqtda, bajarish lozim bo‘lgan mashqlar orqali qo‘lning kaftini va barmoqlar harakatini yеngillatish va rivojlantirish kеrak bo‘ladi. O‘qituvchi sinf xattaxtasida yozish usullarini o‘rgatishga alohida e'tibor bеrishi lozim. Sinf xattaxtasida yozish jarayonida yo‘l qo‘yadigan xatolarga harflarni noto‘g’ri yozish bilan birgalikda uning uzoqdan qanday ko‘rinishini hisobga olmasdan yozish kiradi. Yozuvning noto‘g’riligi shunda ko‘rinadiki, barcha asosiy va birlashtiruvchi shtrixlar bir xil qolipda yoziladi, unda asosiy shtrixlar qalinroq chiziqlar bilan yozilmasdan qolavеradi. Faqatgina yaxshi yozuvga ega bo‘lgan holdagina o‘qituvchi bolalarga yozuvning to‘g’ri yozilgan namunasini bеrishi va ulardan yaxshi natijalar olishi mumkin. O‘quvchilar harflarning tuzilishini, uni chizishdagi kеtma-kеtlikni yaxshi o‘zlashtirib olishlari uchun o‘qituvchi bularning hammasini sinf xattaxtasida ko‘rsatishi lozim.

 Tajribalarning ko‘rsatishicha, chiroyli va to‘g’ri yozuvda sinf xattaxtasiga bo‘rda aniq va chiroyli yozadigan o‘qituvchining o‘quvchilari chiroyli va to‘g’ri yozadilar. Sinf xattaxtasida yozish malakalariga quyidagilar kiradi: birinchi navbatda, qo‘l harakatini rivojlantirish, simmеtriyani his qilish va taxtaning qaysi qismida harf, so‘z va gap yozilganini tеzda topishni, ya’ni bir qarashda topa bilishlikni o‘rgatish lozim. Bundan so‘ng bo‘r bilan yozishni, u bilan ishlash tеxnikasini o‘rganib olish lozim. Bo‘r bilan yozishda ingichka va qalin shtrixlarni yozishni, shuningdеk, ingichka chiziqdan bosib yozishga o‘tish kabi malakalarni egallashlari lozim.

Dars uchun matеrial tanlab olinadi, so‘ng o‘qituvchi o‘z faoliyatini o‘quvchilarning qobiliyatiga va kuchiga qarab rеjalashtirib olishi kеrak. Agarda dars o‘tish jarayonida yozuv taxtasidan foydalanish kеrak bo‘lsa, o‘qituvchi oldindan kеrakli matеrialni ishlab chiqishi lozim. Ko‘pchilikka ma'lumki, hamma narsaga birdaniga erishib bo‘lmaydi: sinf yozuv taxtasida namunalarni chiroyli qilib yozish  ko‘proq mashqlarni bajarishda katta mahorat talab etadi. Noto‘g’ri yozilgan mashq esa o‘quvchining o‘qituvchiga bo‘lgan ishonchining yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Bo‘r bilan yozish tеxnikasining murakkabligidan tashqari, ma'lum bo‘lgan namunani yozuv taxtasiga joylashtirish ham e'tiborni talab etadi, shuning uchun darsga tayyorgarlik ko‘rishda bu yo‘nalishda ham mashq qilib borish lozim. Bundan tashqari, o‘qituvchi tanlab olayotgan matеrialining sifati ustida ham o‘ylashi kеrak. Agarda darsga tayyorlangan matеrial mazmunli bo‘lsa, o‘quvchilar zo‘r qiziqish bilan ishlaydilar va mashg’ulotlar ular uchun qiziqarli tarzda o‘tadi. O‘qituvchining asosiy diqqati sinfdagi barcha o‘quvchilarni birgalikda, ahil va hamkorlikda ishlashga va ularni darsga jalb etishga qaratilishi lozim. Shu maqsadda o‘qituvchi oldindan qaysi o‘quvchilarning bilimini dars jarayonida sinab ko‘rishi kеrakligini bеlgilab oladi. Sinfdagilar hamkorlikda, ahil bo‘lib bajaradigan ish, qachonki, o‘qituvchining ta'lim bеrish shakli va ishga bo‘lgan munosabati yuqori darajada bo‘lsagina, ijobiy natijalar bеrishi mumkin. O‘quvchilar o‘qituvchining kayfiyatiga bеvosita shеrik bo‘ladilar. O‘qituvchining kayfiyati bo‘shashib, parishon, ortiqcha hayajonlanayotgan bo‘lsa yoki haddan tashqari harakatchan bo‘lsa, bu holat o‘quvchilarga o‘tib ularning ish faoliyatlariga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Agar  o‘qituvchi izchil, aniq o‘ylab olgan va jonli ravishda dars o‘tsa, o‘quvchilarning darsga munosabati ijobiy bo‘ladi va dars mazmunli bo‘ladi.

Shuningdеk, o‘qituvchi o‘quvchilarga uyga bеriladigan topshiriqlarni ham oldindan rеjalashtirib qo‘yishi kеrak. Bеriladigan topshiriq o‘quvchilarni mustaqil ravishda mashq bajarishga va o‘tilgan dastur matеrialini mustahkamlab borishga o‘rgatib borishi lozim.

Boshlang’ich ta'lim davri, ayniqsa, savod o‘rgatish davri boshlang’ich sinflarda o‘quvchilari uchun intеllеktual bilimlar shakllanishining muhim davri bo‘lib, bu davrni, bu jarayonni to‘g’ri tashkil qilish katta ahamiyatga ega.

Boshlang’ich ta'limning savod o‘rgatish davrida, asosan, o‘quvchilarga yozuv darslari olib boriladi, lеkin yozuv darslarining o‘zida husnixat malakalari shakllantirib boriladi.

Yozuv va husnixat darslarida chiroyli yozuv malakalarini shaklantirish, o‘quvchilarning yozuv nuqsonlarini bartaraf etish juda katta ta'limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Chunki o‘quvchi har qanday bilimni o‘zlashtirish jarayonida faqat og’zaki nutqqagina tayanmaydi, balki axborotlar, fikrlar, mashqlar, misol va masalalar, qoida va ta'riflar yozma nutq orqali ifoda qilinadi. Shu bilan birga, yozuv darslarida o‘quvchilarni yozuvga o‘rgatish orqali go‘zallik va nafosat tarbiyasini ham shakllantirib borish mumukin.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

16.               Azimov Y.Y.. Husnixatga o‘rgatishning amaliy asoslari (Metodik qo`llanma). Turon Zamin Ziyo nashriyoti, Toshkent, 2017, -132 bet.

17.               Azimov Y.Y., Qo‘ldoshev R.A.. Husnixatga o‘rgatishning amaliy asoslari (Metodik qo`llanma) GlobeEdit, 2020, -130 bet.

18.               Avezmurodovich, O. R. (2020). Difficulties in learning to write and read left-handed children. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (8), 40-45. 

19.               QO’LDOSHEV R. Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak //Pedagogik mahorat. Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Buxoro 2020-yil, 3-son 145-147 b. 

20.               Avezmurodovich O. R. Difficulties in learning to write and read left-handed children //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8 (8), 40. – 2020. – Т. 45. 

21.               Qo‘ldoshev R.A. LEFT-HANDED CHILDREN AND THE LEARNING PROCESS// EPRA

International Journal of Research and Development (IJRD) Volume: 5 | Issue: 10 | October 2020 277-281 

22.               G’ulomov M. Chiroyli yozuv malakasini shakllantirish. Toshkеnt, “O’qituvchi”, 1992

 

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ ИНТЕГРАТИВ РИВОЖЛАНТИРИШ ШАКЛЛАРИ

Ҳ.Х. Ҳамзаев, ЖДПИ катта ўқитувчиси (PhD)

М.Б.Абулқосимова, С.Б. Қодирова, ЖДПИ 1-курс магистрантлари

 

Аннотация: Ушбу мақолада бошланғич таълимни интегратив ривожлантириш орқали ўқувчилар билим даражасини оширишга қаратилган жараёнлар илмий педагогик жиҳатдан ёритиб берилган. 

 Таянч сўзлар: таълим, интеллектуал, даража, узлуксиз таълим, метод, қонуният, интеграция, шакл, ахлоқ, билим, ривожлантириш, фаол, ижтиомий.

Аннотация: В статье описаны процессы, направленные на повышение уровня знаний учащихся через интегративное развитие начального образования с научно-педагогической точки зрения.

 Ключевые слова: образование, интеллектуальное, степень, непрерывное образование, метод, закон, интеграция, форма, этика, знания, развитие, активный, социальный.

Annotation: This article describes the processes aimed at increasing the level of knowledge of students through the integrative development of primary education from a scientific and pedagogical point of view.

 Key words: education, intellectual, degree, continuing education, method, law, integration, form, ethics, knowledge, development, active, social.

Ҳозирги кунда республикамизда интеллектуал салоҳиятли, касбий етук ҳамда ижтимоий фаол мутахассисларни тайёрлаш масаласига алоҳида эътибор берилмоқда. Таълим муаммолари бўйича бутунжаҳон Форумида қабул қилинган 2030 йилгача мўлжалланган концепцияда «...Барча учун бутун ҳаёти давомида сифатли таълим олишга имконият яратиш...» [1] устувор вазифа сифатида белгиланган. Шу маънода, бошланғич синф ўқувчиларига берилаётган таълим-тарбия жараёнини юқори даражага кўтариш мазкур вазифани амалга оширишга ёрдам беради. Бу эса таълим-тарбиянинг интегратив ёндошув имкониятларини кенгайтиришни тақозо қилади.

Ўқувчилар ёш, жисмоний ва руҳий имкониятларига мос равишда етук бўлишлари, бунинг учун эса узлуксиз таълим жараёни узвий ва интегратив равишда ривожлантирилиши талаб этилади. Бу каби вазифаларни амалга ошириш таълим-тарбия жараёнида қўлланиладиган таълим шакллари, илғор методлар, педагогик технологиялар ҳамда турли ёндашувларга асосланади. Бунинг самарадорлиги қайсидир маънода мазкур жараён иштирокчилари фаолиятини ташкил этишда қўлланиладиган методлар ва ёндашувлар, восита ва таълим шаклларининг ўзига хос хусусиятларига ҳам боғлиқ бўлади. Мазкур методлар ва ёндашувлар, бир томондан, ўқитувчининг педагогик фаолияти ва таълим олувчининг шахсий хатти-ҳаракатлари таъсиридаги ўзгаришлар орасидаги қонуниятларни очишга, иккинчи томондан уларни таҳлил қилишга имконият яратади.

Таълим-тарбия жараёнига, энг аввало, таълим олувчига самарали таъсир кўрсатувчи, ўқув мотивларини шакллантирувчи, маълум бир тушунчаларни ўзлаштиришда самарали деб топилган методлар ва ёндашувларнинг қўлланилиши таълим-тарбия жараёнида ўзига хос аҳамият касб этади. Аммо бу жараёнлар ўзининг маънавий-маърифий, ташкилий-услубий, ижтимоий-иқтисодий жиҳатлари билан мураккаб ва масъулиятли динамик жараёндир. Бундай шакл ва воситаларни қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин.

 

 

 

Таълимни интегратив ташкил этиш шакллари

Дарс жараёнида ўқувчиларга ўтилган фан бўйича тушунча ва билим берилади, тарбиявий тадбирлар воситасида эгалланиши лозим бўлган билимларни қабул қилишга йўналтирилади. Махсус тўгараклар, қўшимча курслар ташкил қилиш ўқувчиларнинг билимли бўлишига амалий тус беради, қўшимча таълим эса ўқувчиларнинг ижтимоий қизиқишларини рўёбга чиқаради. Шуни таъкидлаш лозимки, дарс шакллари билан бир қаторда таълим методлари ва ўқитувчиларнинг фаолияти ҳам ўқувчиларда билимларни эгалланишида муҳим аҳамиятга эга. Зеро, демократик муносабатларга асосланган шахсга йўналтирилган таълимнинг асосий мақсадларидан бири ҳам ўқувчиларда билимларнинг мақсадли ва тушунарли ўзлаштирилишига эришишдир. 

Зеро, ўқувчиларнинг билим олишларини узвий ва изчил шакллантириб бориш ўқитувчидан катта масъулиятни талаб қилади. Бунда ўқитувчи таълим муассасасининг маънавий-маърифий ишлар раҳбари, «Камалак» болалар ташкилоти ва «Ёшлар иттифоқи» етакчилари билан фаол алоқада бўлиши керак. Шу орқали ўқувчиларга таълим-тарбия бериш жараёнида ёшларни жаҳон талаблари даражасига жавоб берувчи, юксак маънавиятли ва ахлоқий етук комил инсон бўлиб етишишларига эришиш мумкин [2].

Шундай экан, бошланғич таълимни интегратив ривожлантириш ўқувчиларда билимни ўзлаштиришда аҳамиятга эга бўлган асосий тушунчаларнинг фаол ўзлаштирилишига қизиқишни шакллантириш, таълим-тарбия жараёнида ўқувчиларни фаол иштирок этишга мотивлаштириш йўналишида шахс-фаолият ёндашувини татбиқ этиш таълим самарадорлигига хизмат қилар экан. Бу борада ривожлантирувчи таълим технологиялари таркибида тақдим этилувчи «Синквейн», «Бешинчиси ортиқча», «Чархпалак», БББ («Биламан», «Билишни хоҳлайман», «Билиб олдим»), «Бумеранг», «Мулоқот тренинги», «Блиц-ўйин», «Занжир», «Мунозара», «Гуруҳларда ишлаш», «Тақдимот», «Кичик маъруза», «Ролли ўйин», «Ақлий ҳужум», «Ҳамма, ҳаммага ўргатади», «Ўйин машқлар», «Импульс» «Ҳаёт йўли», «Вазиятлар», «Ақл чархи» шунингдек, «ёзма» ва «оғзаки» давра суҳбатлари каби қатор интерфаол усуллар ва технологияларни қўллаш дарс сифатини оширишда катта аҳамиятга эга. 

Умуман, хулоса қилиб айтганда бошланғич таълимни интегратив ривожлантириш ўқувчиларда назарий билимларни пухта эгаллаши, вақтдан унумли фойдаланиши, ижодий фикрлаши, ўзгалар фикрини тинглай билиши, билдирилган фикрлардан тўғри хулоса чиқаришга олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.                       Incheon Declaration/ Education 2030: Towards inclusive and equitablequality education and lifelong learning for all [Word Education Forum, 19-22 may, 2015, Incheon, Republic of Korea].

2.                       Ҳамзаев Ҳ.Х. Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларини ўқувчиларда ижтиомий фаоллик кўникмаларини шакллантиришга тайёрлаш тизимини такомиллаштириш: Пед.фан.бўй.фал.док ...

дис. – Н.: ҚДУ, 2019.

 

MATEMATIKA FANINI O’QITISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYANI TATBIQ ETISHNING

O’ZIGA XOS JIHATLARI

M.H.Hakimova,  BuxDU kata o’qituvchisi 

D. Halimova,  BuxDU 4-kurs talabasi 

 

Kalit so’zlar: Ta’lim, texnologiya, matematika, ta’lim jarayoni, texnologik loyihalash, texnologiyalashtirish, o‘quv jarayonini tashkil qilish, o‘qitishni shaxsga yo‘naltirish.

Аnnotatsiya: Ushbu maqolada boshlang’ich sinflarda matematika fanini o’qitishda ta’lim texnologiyani tatbiq etishning o’ziga xos jihatlari yoritilgan. 

Ключевые слова: образование, технология, математика, учебный процесс, технологический дизайн, технологизация, организация учебного процесса, человеко-ориентированное обучение.

Аннотация: В статье рассмотрены особенности применения образовательных технологий при обучении математике в начальной школе.

Keywords: Education, technology, mathematics, educational process, technological design, technologicalization, organization of educational process, person-centered teaching.

Annotation: This article describes the specifics of the application of educational technology in the teaching of mathematics in primary school.

Pedagogik texnologiyaning mohiyati – ta‘lim jarayonini jadallashtirish, o‘quvchilarning o‘zlashtirish va uning natijalarini sur‘atini tezlashtirish, natijalarini obyektiv, holisona baholay olish, ko‘zlangan natijalarga erishishni kafolatlashga qaratilgan pedagogik jarayonni anglatadi. Boshqacha aytganda, o‘qitish jarayonining barcha bosqichlarini aniq maqsad asosida kutilgan natijalarni beradigan tarzda tizimli loyihalash tushuniladi.

     Ta‘lim – tarbiya jarayonini loyihalash, loyihalangan pedagogik texnologiyani boshlang‘ich sinflarda matematika fanini o‘qitish jarayoniga tadbiq etish o‘qituvchidan texnologik loyihalash qobiliyatini talab etadi. O‘qituvchining texnologik loyihalash qobiliyatiga quyidagi talablar qo‘yiladi;

-       texnologiyalashtirish jarayonlarining o‘zaro bog‘liqliklari haqida  tushunchaga ega bo‘lish;

-       individuallashtirish;

-       ta‘limni taraqqiy ettirishda texnologiyalarning o‘rnini tushunish;

-       o‘qitishni shaxsga yo‘naltirishning asosiy maqsad, tur, shakli va  darajalari haqida tasavvurga ega bo‘lish;

-individual yondashuv, o‘qitishni tabaqalashtirish, individual o‘qitish tushunchalari o‘rtasidagi bog‘lanish va farqlanishlarini bilish;

-       o‘quv jarayonini tashkil qilish vositalari orqali o‘quvchining individual xususiyatlarini

rivojlantirish yo‘llarini bilish;  o‘quv materialni o‘lchanadigan, kuzatiladigan darajada qismlarga 

ajratish;

-       o‘quv jarayonining mantiqiy tuzilishini qulaylashtirish;

-       xatolarni va qiyinchilik tug ‘dirishi mumkin bo‘lgan holatlarni aniqlay  olish;

-       texnologiyalashtirishning umumiy mezonlarini bilish.

Quyidagi 1-sinf matematika darsidan 1 soatlik dars ishlanmada yangi pedagogic texnologiyalardan foydalanilgan 

“Sehrli boqqa sayohat” mavzusida musobaqa darsi.

 Bu musobaqa darsida o‘quvchilar uchta guruhga bo‘linadi va guruh boshliqlari tayinlanadi.

Ifodalar tuzish va yechish.

1.                       Bu o‘yinda uchala guruhdagi hamma o‘quvchilar ishtirok etadilar.  Ularning har biri 10 ichida qo‘shish va ayirishga doir ifodalar yuzib  yechishadi. 

Masalan:

3-1=4 6-1=5 4-2=6

8-2=10 10-3=7 5-2=7 va hokazo.

Ifoda tuzib, ishlab bo‘lgan o‘quvchilar ikkitalab to‘g‘ri va teskari sanashadi. O‘quvchilar tuzgan ifodalarning yechimi tekshirilib, yutuq va kamchiliklari ko‘rsatiladi. Ifodalarni to‘g‘ri hisoblagan guruhga qizil yulduzcha, bitta xatto qilgan guruhga ko‘k yulduzcha, bitta guruhga ko‘k yulduzcha, ikki va undan ortiq xato qilgan guruhga sariq yulduzcha beriladi.

2.                       O‘quvchilarga ―Tun‖ so‘zi aytilishi bilan bolalar boshlarini parta ustiga qo‘yadilar. O‘qituvchi ertak aytadi: Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, qadim zamonda bir sehrli bog‘bo‘lgan ekan. Bog‘da daraxtlar qishin – yozin ko‘m – ko‘k bo‘lib, mevalari pishib yotarkan. Qo‘llarida oltin baliqlar suzib yurarkan, - deb sinf taxtasiga uzum, nok va olmalari pishib turgan daraxtlar hamda uning yoniga qo‘l qo‘yadi. Bolalarga

―Kun deyilishi bilan ular uyg‘onishadi.O‘quvchi sinfdagi ayrim ―Bilmasvoy o‘quvchilarga ishora qilib: - Bolalar, ularga yordam beramiz?

- Ha, yordam beramiz!

Endi har bir guruh uchun sehrli boqqa bittadan uycha qurib olamiz. O‘qituvchi uychaga misollarni yozib qo‘ygan bo‘ladi. O‘quvchilar 

misollarning javobini qalam bilan yozadilar.Uychadagi misollarning tez va to‘g‘ri yechilganligiga qarab, guruhlarga yulduzchalar beriladi.

3.                       Daraxt bargi uzilib, uning orqasiga yozilgan topshiriqlarni og‘zaki bajarish. Topshiriqlarni to‘g‘ri bajargan o‘quvchi daraxtdagi olma va nokdan olib o‘tiradi. Barg orqasida noma‘lum sonni topishga doir misollar yozilgan bo‘lishi ham mumkin. Bunda navbati bilan har bir guruhdan bittadan o‘quvchi chiqadi. Qaysi guruh o‘quvchilari olma va noklardan ko‘p olgan bo‘lsa, o‘sha guruh qizil yulduzcha, qolganlari ko‘k va sariq yulduzcha olishadi.

4.                       Daraxt bargi uzilib, uning orqasiga yozilgan topshiriqlarni og‘zaki bajarish. Topshiriqlarni to‘g‘ri bajargan o‘quvchi daraxtdagi olma va nokdan olib o‘tiradi. Barg orqasida noma‘lum sonni topishga doir misollar yozilgan bo‘lishi ham mumkin. Bunda navbati bilan har bir guruhdan bittadan o‘quvchi chiqadi. Qaysi guruh o‘quvchilari olma va noklardan ko‘p olgan bo‘lsa, o‘sha guruh qizil yulduzcha, qolganlari ko‘k va sariq yulduzcha olishadi.

5.                       Dam olish daqiqasi o‘tkaziladi.

 Ikki bizga do‘st emas, Uchni yomon ko‘ramiz,

4 bo‘lsa ham mayliga, 5 dir bizning do‘stimiz.

5. Guruh boshliqlarining musobaqasi.

Bunda guruh boshliqlari rasmli varaqlardan tanlab olib, rasmdagi sonlar  ishtirokida 5 tadan misol tuzib yechishadi.

 6+3=9               4+3=7    4+2=6

 3+6=9               3+4=7    2+4=6

 9-3=6                7-3=4      6-2=4

 9-6=3                7-4=3       6-4=2

 6-3=3                4-3=1       4-2=2  Misollar tekshirilib baholanadi.

 Dars so‘ngida guruhning olgan yulduzchalari va mevalariga qarab yutuq va kamchiliklari aytilib, egallagan o‘rinlari e‘lon qilinadi.

 Dars faol qatnashgan har bir guruh o‘quvchilariga ―5 ball beriladi. Vazifa: 2 ni qo‘shish va ayirish jadvalini yod olish. Bunday darslar  o‘quvchilarning faolligini oshiradi. O‘quvchilar o‘z guruhlarining g‘olib  bo‘lishi uchun harakat va navbatdagi darslarni orziqib kutadilar.

 

ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ИШИ -  ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЕТАКЧИ

ШАКЛИ СИФАТИДА

М.Қувондиқова,

Навоий давлат педагогика институти 

2-босқич магистри

 

Калит сўзлар: замонавий таълим, тарбия, мустақил иш, билим, кўникма, малака, ўқув режа, дидактика.

Аннотация: Бу мақолада  талабаларнинг мустақил иши -  таълимни ташкил этишнинг етакчи шакли сифатида эканлиги мисолалар орқали таҳлил қилинган.

Ключевые слова: современное образование, воспитание, самостоятельная работа, знания, умения, квалификации, учебная программа, дидактика.

Аннотация: В статье на примерах анализируется, что самостоятельная работа студентов является ведущей формой образовательной организации.

Key words: modern education, upbringing, independent work, knowledge, skills, qualifications, curriculum, didactics.

Abstract: The article analyzes by examples that the independent work of students is the leading form of educational organization.

Замонавий таълим жараёнида мустақил иш  таълимни ташкил этиш шакли сифатида қаралиб, талабаларда зарур ахборотларни мустақил излаш, аудитория ва аудиториядан ташқари  машғулотларда ўқув материали мазмунини ижодий англаш ва қабул қилиш, таҳлил қила олиш қобилиятларини,          шунингдек, фаоллик,         мустақиллик, ижодкорлик,   билишга          интилиш  хусусиятларини ривожлантириш имкониятини беради.

Олий таълим жараёнида амалга ошириладиган мустақил ишлар қуйидаги вазифаларни ҳал этишга йўналтирилади:

-аудитория ва аудиториядан ташқарида талабалар томонидан эгалланган билим, кўникмаларни кенгайтириш ва мустаҳкамлаш, уларни ақлий ва жисмоний фаолият

стереотипларига айлантириш;

-ўқув режасидаги фанлар бўйича қўшимча билим ва кўникмаларни эгаллаш;

-илмий-тадқиқот фаолияти билан боғлиқ билим, кўникмаларни шакллантириш ва ривожлантириш;

-таълим дастурларини сифатли ўзлаштиришга бўлган  муносабат ва установкани ривожлантириш;

-мустақил фикрлаш, ўз-ўзини ривожлантириш, ўз-ўзини такомиллаштириш  фаолиятини ташкил этиш кўникмаларини ривожлантириш;

-самарали мустақил касбий назарий, амалий ва ўқув-тадқиқот фаолиятини кўникмаларини  ҳосил қилиш.

Талабалар мустақил ишлари вазифаларини бажариш ва амалга ошириш учун бир қатор шарт-шароитлар бўлиши талаб этилади. Булар:

-  моддий-техник базанинг мавжудлиги;

-аудитория ва аудиториядан ташқарида талабаларнинг мустақил ишлашлари учун зарурий ахборот фондининг мавжудлиги;

-талабаларнинг мустақил ишлар таркибига кирувчи аниқ вазифаларни бажариш учун керакли биноларнинг мавжудлиги;

-  талабалар мустақил иши вазифалари мазмунининг асосланганлиги;

-мустақил ишнинг фан ишчи дастури ҳамда уни бажаришга ажратилган вақт билан боғлиқлиги; 

-профессор-ўқитувчилар томонидан талабаларда ўз фаолиятини ташкил этиш ва универсал ўқув компетенциялари кўникмаларини  шакллантириш 

-ўқитувчилар томонидан талабалар мустақил ишларини бажаришнинг барча  босқичларини назорат қилиб бориш, натижаларнинг жорий ва якуний назорати.

Замонавий таълим жараёни доирасида мустақил ишларни ташкил этишнинг қуйидаги ўзига хос принциплари мавжуд:

-ўқитишнинг интерфаоллиги принципи (талабалар ҳаракатини назорат ва коррекциялашни амалга оширишни таъминлайдиган интерфаол мулоқот ва тескари алоқани таъминлаш)

-талабалар интеллектуал қувватларини ривожлантириш принципи.  (тафаккурнинг алгоритмик, кўргазмали-образли, назарий услубларини ҳамда мураккаб вазиятларда  қулай ва турли хил қарорлар қабул қилиш, ахборотни таҳлил қилиш кўникмаларини шакллантириш)

-ўқитишнинг дидактик даври узлуксизлиги ва бутунлигини таъминлаш принципи. (модул, бўлим, ҳамда мавзу доирасида дидактик даврнинг барча бўғинларини амалга ошириш имкониятини ҳосил қилиш)

Талабаларнинг мустақил иши ўқитувчи томонидан фаннинг ишчи дастури мазмунида режалаштирилади ва ўз ифодасини топади. Технологик харитада эса мустақил ишнинг шакли, ҳажми, бажариш муддати ҳамда баҳолаш мезонлари ёритилади.

Талабаларнинг мустақил иши:

-  ташкил этиш жойи(аудитория ва аудиториядан ташқари);

-  ташкил этиш мақсади( фан ишчи дастурида белгиланган ва асосланган мақсад асосида); - ташкил этиш шакли(якка ҳолда, жамоавий)га қараб таснифланади.

Мустақил ишни ташкил этиш шакли (якка ҳолда, жамоавий)ни танлаш ўқув фани мазмуни ва ўқитишни ташкил этиш шакли билан аниқланади(маъруза, семинар, амалий машғулот, назорат иши ва х.к.з) 

Турли даражадаги мустақил иш турлари фарқланади:

1.                       Намуна асосидаги мустақил иш-мустақил фаолиятнинг паст даражаси.Ечимни аниқлашнинг таниқли усулини қўллаган ҳолда вазифаларни бажариш.  Бу ишлар ўқитувчи томонидан аввал кўрсатилган ҳамда талабалар томонидан тажрибадан ўтказилган мустақил ишларни қайта такрорлаш асосида бажарилади.

2.                       Реконструктив-вариатив  тип мустақил фаолиятнинг бошланғич даражаси. Билимларни типик вазиятларга  онгли равишда ўтказиш,  турли ҳодисалар, воқеалар, фактларни таҳлил қилиш, билиш фаолияти методлари ва усулларини шакллантириш имкониятини беради.

3.                       Эвристик мустақил ишлар-мустақил фаолиятнинг  ҳаракатчан даражаси. Ўқувчиларда ижодий шахсни шакллантиришга  ёрдам беради. Бу типдаги ишларни бажаришда доимий равишда янги ечимларни излаш, эгалланган билимларни умумлаштириш ва тизимлаштириш, уларни ностантардт вазиятларга ўтказиш тақозо этилади.

4.                       Предмет ичида ва предметлараро тадқиқот типидаги мустақил ишлар-мустақил фаолиятнинг юқори даражаси. Мустақил ишларни бажаришнинг энг юқори босқичи ҳисобланиб,  бундай  ишларни бажаришда вазифа ечимини топиш йўлларини ишлаб чиқиш талаб этилади.

    Турли даражадаги мустақил ишларни бажаришда талабалар конспектлаштириш, мисолларни танлаш, таққослаш, фанлараро алоқаларни аниқлаш, қўшимча адабиётларни қўллаш каби комплекс фаолият усулларидан фойдалана олишлари муҳимдир. Адабиётлар:

1.                       АбдуллаевҚ.Ф., Бобомуродова Н.Ж.Талабаларнинг мустақил иши: турлари, шакллари, баҳолаш мезонлари: [ўқув-методик қўлланма];  БухДУ, 2018 — 40 б

2.                       Сарсекеева Ж.Е., Сафарова Н.Б., Полупан К.Л. Развитие самостоятельности младших школьников // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2016. – № 1-2. – С. 270-274;

 

YOZUVGA O`RGATISH DARSLARIDA  ZAMONAVIY USULLARDAN FOYDALANISH

R.X.Jumayev, BuxDU o’qituvchisi

M.Xayrullayeva, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada savod o’rgatishning tayyorlov davri yozuv darslarida zamonaviy usullardan foydalanish   haqida soʻz yuritilgan. 

Kalit soʻzlar: darslik, lisoniy tushuncha, nutq, lingvodidaktik, savod o`rgatish, oʻquv dasturi, tarbiya, o’qish,yozish, malaka,  didaktika.

Bolalarni o’qish va yozishga o’rgatish, davrida savod o’rgatish darslarini to’g’ri tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-sintetik tovush metodida o’qish va yozish darslari bir vaqtda, parallel olib boriladi. Bir soatda tovush-harf o’rganilsa, keyingi darsda o’sha tovushni ifodalovchi harfning yozilishi o’rgatiladi,  har ikki turdagi darsni to’g’ri tahlil qilish uchun quydagilarga e’tibor beriladi;     

 1.Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so’nggi yutuqlar bilan to’ldirib borish.

2.  O’quvchilarni yosh va fizialogik jihatlariga e’tibor berish.

3.  Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo’llash.

4.  O’qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish.

5.  Alifbo va unga qo’shimcha materillardan unumli foydalanish.

Savod o’rgatish jarayoni o’qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham g’oyat ma’suliyatli davr bo’lib ulardan kuch, g’ayratni, bilimni talab etadi.

Bu davrdagi darslar qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa bolaning savodini chiqarish shunchalik oson kechadi, ularning o’qishni o’rganishga bo’lgan qiziqishlari ortadi. Buning uchun mualimlar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki.  Motiv bolada bilim olish ishtiyoqiga  va qiziqish uyg’otadi. O’qituvchilar bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o’quvchilarga beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo’lmaydi.

Motiv hosil qilishga ta’limiy o’yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo’lib bolalar jiddiy sinov turadi. Bola yangi jamoa-maktab jamoasiga kirib boradi, endi shu jamoaning asosi ekaninni his etishga intizomga yangi sharoitiga moslashishiga majbur bo’ladi. 

Bola kichkina bo’lishga qaramay uni bajaradigan ishlari ko’p. Bular maktab, o’qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab vazifalarni bajarish va boshqalar.

Muhimi o’yindan maktabga, kundalik majburiy va uzoq mehnatga o’tish bola hayotida tub burilishdir. Buning o’zi bo’lmaydi; hatto maktabgacha tarbiya muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas. Uydan maktabga kelgan bolalar uchun yana ham qiyindir. Ayniqsa 40-45 minutlik darsda o’tirish, tinglash va topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez toliqtiradi bola o’qishida maktabdan sovushi mumkin. 

Shuning uchun ham o’qituvchilar bola faoliyatini qiziqarli tashkil etishga intilishlari motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim.

Motiv o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Uni bolalar yoshiga psixologik xususiyatlariga mos didaktik o’yinlar va mustaqil ishlar vositalariga nazariy bo’limlar oson egallanadi; o’quvchilarning bilim olishda qiziqishlari ortadi.

 Hozirgi kunda ta'lim  jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarni qo'llashga bo'lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usul o'quvchilarni tayyor  bilimlarni o'zlari qidirib topishlariga, mustaqil o'rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o'zlari keltirib chiqazishlariga o'rgatadi. O'qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo'naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta'lim jarayonida o'quvchi asosoiy figuraga aylanadi.

Darlarda yangi pedagogik texnologiyalarni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o'quvchilar faollashishi zarur, ya'ni dars o'tish jarayonida o'quv materiallarining ma'lum bir qismi o'quvchilar tomonidan mustaqil o'rganiladi, so'ngra sinfda xar tomonlama muxokama etiladi. O'qituvchi o'quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. O'quvchining sinfda o'zini erkin xis qilishi va o'quv faoliyati uni emotsional jixatdan qoniqtririshi lozim, ana shundagina u o'zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilma-xil bo'lib, qaysi metodni tanlash o'qituvchining

o'tayotgan mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog’liq.

 Ulardan interfaol mashg'ulot - o'qituvchi va o'quvchilar o'zaro faol ishtirok etadigan mashg'ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon. 

Interfaol metodlarning qo'llanishi darslarda  beixtiyor psixologik o'yin yoki musobaqaga aylantirib, yuqorida tilda olingan bo'sh o'quvchilarni ham bir oz bo'lsada, o'z fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq bo'lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O'quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo'llaniladigan usullarni to'g'ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo'yilgan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo'li, usuli puxta ko'rib chiqilishi lozim.  Demak, o'qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni o'quvchiga nima berishini oldindan ko'ra olishi va darsni to'g'ri tashkil qilishi kerak. Demak, siz qo'llanmoqchi bo'lgan interfaol usulini ko'rib bo'lgach, o'zingizga kerakli rasm, tarqatma material ko'rgazmailardan  keragini   qirqib   olib   konvertga  solib qo’yishingiz, mavzularni o’rgatishda ishlatishingiz mumkin. 

Interfaol uisullardan foydalanib o'tganda quyidagilarga etibor berish lozim.

l. O'quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega ekanligiga ishonch xosil

qilaman.

2.    Guruhda sust o'quvchilar va bilimi kuchli o'quvchilar teng bo'lishiga e'tibor beraman.

3.    Jamoa bo'lib o'rganish yoki muxokama vaqtida shovqin bo'ladi, bunga e'tibor bermayman.

4.    Har bir guruhning ishiga e'tibor beraman, kerak bo'lsa yordam beraman.

5.    Mustaqil fikr va g'oyalarni olqishlab, rag'batlantiraman.

6.    Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo'rliqlar beraman. Vazifani tez bajargan guruhga qo'shimcha topshiriq tayyorlab qo'yaman.

7.    Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv o'quvchilarni qiziqtirib mavzuga jalb qilishga harakat qilaman.

Interfaol metod sinfda  o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama qilishda, "Aqliy hujum", "Kichik guruhlarda ishlash", "Burchaklar metodi", "Kubiklar" bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yozdam beradi.

4. Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo'llaniladigan samarali metoddir. U qatnashchilarni o'z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi. U berilgan har qanday muammoga ko'p sonli to'g'ri yechimlar topishda yordam beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga yordam beradi. Dars mashg'ulotlarida o'tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini, qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko'rsata olish, sinf o'quvchilarining mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o'zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning o'quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligi, o'zlashtirilganligini bilish, baholash maqsadida ushbu metodni qo'llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu darsning maqsadi - birgalikda o'qitish ko'maklashuvchi uslubiy yo'llar, ya'ni o'quvchilarning jamoada o'qitish yo'li bilan bilim olishlari to'g'risida tasavvur berishdir.

Kichik   guruhlarga   bo'lish   metodikasi   - o'qituvchi tajribasi, mahorati, ijodiy yondashuv asosida turli xil usullar asosida bo'lishi mumkin. Masalan: sinf o'quvchilarini ranjitmaslik, kamsitmaslik, ularni estetik did nuqtai nazaridan,  kelishmovchiliksiz,  guruhlarda  bo'lish maqsadida turli xil rivojlantiruvchi o'yinlar asosida yoki masalan; 6 xil rangda, rangli qog'ozdan har xil shaklda, kichkina hajmda, sinf o'quvchilarining jami sonini hisobga olgan holda, oldindan kesma shakl (doira, uchburchak, to'rtburchak, beshburchak va hokazo) tayyorlab qo'yiladi. Kesim shakli o'qituvchi mahoratiga bog'liq, har xil shaklda bo'lishi mumkin. Tayyorlab qo'yilgan rangli kesma shakllarni o'quvchilarga tarqatiladi (bu holda har-bir o'quvchi, ixtiyoriy ravishda o'zi xohlagan rangdagi kesma shaklini tanlab oladi). O'quvchilar tanlab olgan kesma shakldagi ranglar asosida o'qituvchi, o'quvchilarni osongina guruhlarga ajratib oladi. Masalan:

Oq rang          1 -guruh                                                                                                                                                    

Yashil rang    2-guruh                                                                                                                                                      

Ko'k rang       3 -guruh                                                                                                                                                      

Jigar rang 4-guruh                                                                                                                                                            

Sariq rang 5-guruh                                                                                                                                                           

Qizil rang 6-guruh     

Interfaol usullardan foydalanib dars o'tishda:

O'quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega ekanligiga ishonch hosil qiling.

Guruhlarga bo'lishda o'quvchilarga "tazyiq" ko'rsatmang.

Har qanday sharoitda ham guruhlar bilan iliq munosabatda bo'ling. guruh a'zolarini kuzating.

Jamoa bo'lib o'rganish yoki muhokama vaqtidagi shovqinga ko'nikish uchun tayyorgarlik ko'ring. Baholash  va  mukofotlash  tizimingiz  guruhlar ishlariga qanday ta'sir ko'rsatishi haqida o'ylab ko'ring.

Muvaffaqiyatli guruh ish uchun guruhga mukofat tayyorlang (imkon darajasida). Guruhlar uchun berilgan vazifaning bajarilishiga yetarlicha vaqt bering. Boshqa guruhlarda nisbatan vazifasini ertaroq bergan guruhni band qilish yo'llarini o'ylab ko'rig. Mustaqil fikr va g'oyni olqishlang.

Interfaol metodidan foydalanishning maqsadi: o'quvchilarda hozirjavoblik, hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga «Asoslangan tafakkur tarzini shakllantirishdan iboratdir. Hozirda keng qo'llanib kelayotgan, metodlardan biri bu  "Klaster" metodi ham o'quvchilarga ixtiyoriy mavzular xususida erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon  etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Bunda o'quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg'ulotlar jarayonida foydalanish mumkin.                                                                                                                                            

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ МУСТАҚИЛЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

М. Қувондиқова,

Навоий давлат педагогика институти

2-босқич магистри

 

Калит сўзлар: таълим, тарбия, дидактика, билим, малака, кўникма, компитенция, фаолият,қобилият.

Аннотация: бу мақолада мустақилликни ривожлантириш фақат таълимдаги устуворликларни ўзгартириш - тайёр билимларни ўзлаштиришдан тортиб, унинг хусусиятлари ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир ўқувчининг мустақил билиш фаолиятигача амалга оширилиши таъкидланган.

 Ключевые слова: образование, воспитание, дидактика, знания, умения, умения, компетентность, деятельность, умение.

Аннотация: В статье подчеркивается, что развитие самостоятельности может быть достигнуто только путем изменения приоритетов в обучении - от приобретения готовых знаний до самостоятельной учебной деятельности каждого ученика с учетом его особенностей и возможностей.

Key words: education, upbringing, didactics, knowledge, skills, abilities, competence, activity,

skill.

Abstract: The article emphasizes that the development of independence can be achieved only by changing the priorities in teaching - from the acquisition of ready-made knowledge to the independent learning activity of each student, taking into account his characteristics and capabilities.

Дидактика тараққиётининг ҳозирги босқичида ўқув жараёни самарадорлигини ошириш муаммоси таълим жараёнини бошқаришнинг энг оқилона йўллари ва усулларини излаб топиш, ўқув материали ва ўқув жараёнини тизимли таҳлил қилиш ҳамда техник-методик ўқитиш воситалари самарадорлигини таҳлил қилиш ва баҳолаш билан боғлиқ ҳолда олимлар эътиборини ўзига жалб етади. Энди ўқиш, ёзиш, ҳисоблаш ва муаммоларни ҳал қилишнинг асосий кўникмаларини эгаллаш етарли эмас. Бу кўникмаларни шакллантириш янада кенгроқ ва муҳим вазифаларни ҳал етишга киритилган:

Биринчидан, болаларни илмий билимлар асосида предметли ўрганишга олиб кириш, уларга шу фаннинг мазмунини ташкил этувчи ўрганилаётган воқелик соҳасининг ана шу асосий ва туб хусусиятларини очиб бериш. Шундай қилиб, ўқиш малакаларини егаллаш тилнинг алоқа ва фикрлаш воситаси сифатида ўрганилишига, елементар номерлаш малакалари эса-миқдорий муносабатларни ўрганишга киришишга айланади.

Иккинчидан, болаларнинг ўз вазифа ва усулларига эга бўлган ўқув фаолиятини шакллантириш. Жамиятимиз тараққиётининг ҳозирги босқичида таълим-тарбия фаолияти инсон ҳаёти давомида амалга оширилиши лозим. 

Учинчидан, ўқитиш мотивларини шакллантириш ва болаларнинг ақлий ривожланиши учун бошланғич таълим даврининг барча имкониятларидан фойдаланиш.

Инсоният томонидан тўпланган тажриба ҳар бир янги авлод томонидан фаол билиш фаолияти жараёнида ўзлаштирилади. Таълим самарадорлиги ва оптималлаштириш муаммолари, шунингдек, мактаблар амалиёти бўйича тадқиқотлар таҳлили таълим сифатини оширишнинг асосий шартларидан бири ёш ўқувчиларда билиш фаолияти методларини шакллантириш, мустақил равишда маълумот олиш ва таҳлил қилиш қобилияти эканлигига ишонч ҳосил қилиш имконини беради.

Психологик-педагогик адабиётларни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, бошланғич синф ўқувчиларининг ўқув жараёнининг ўзига хос хусусиятлари мустақилликни турли манбалардан янги билимларни олиш зарурати ва қобилияти билан ўқувчиларда намоён бўлган шахс сифати деб ҳисоблаймиз. Бизнингча, бошланғич синф ўқувчиларининг мустақиллигини ривожлантиришнинг шарти бу жараёнда мунтазам ва дарсдан ташқари тадбирлардан фойдаланишдир. Ўқувчиларнинг билиш фаолиятини активлаштиришга қаратилган таълим жараёнининг асосий таркибий қисмларидан бири бўлган мустақил ишларнинг шакл ва усулларини эгалласалар ёш ўқувчиларнинг тафаккури, мустақиллиги ривожланади.

Мустақил иш шахсни шакллантиришнинг самарали воситаси бўлиб хизмат қилади, болаларда ақлий мустақилликни рағбатлантиради. У фикрни тарбиялайди, мактаб ўқувчиларига ўзларига, ўзларининг куч ва имкониятларига бўлган ишончни беради. Бошланғич синфларда ҳамма нарса ўқитувчига боғлиқ бўлади, чунки у болаларга қандай қилиб мустақил ишларни бажаришни ўргатади.

Бола шахси мураккаб интеграл тизим бўлиб, унинг ривожланиш механизмини очиб бериш учун тизим ҳосил қилувчи таркибий қисмни топиш жуда муҳимдир. Бундай механизм сифатида олимлар мустақилликни ажратадилар, бу шахс ривожланишининг ажралмас кўрсаткичи бўлиб, инсонга ўзгарувчан шароитларда нисбатан осонлик билан ҳаракат қилиш, ностандарт вазиятларда билим ва кўникмалардан фойдаланиш имконини беради.

Мактаб таълими жараёнида ўқувчилар билиш жараёнлари мажмуасини ўзлаштиришлари керак:

а) ўз мустақил ишларини режалаштириш;

б) ҳамма нарсага тушунарсиз, ноаниқ жавоб қидириш;

в) иш жойини оқилона ташкил етиш, самарали ақлий меҳнат учун зарур шароитларни

таъминлаш;

д) маълум қоидаларни исботлаш учун материалларни топиш;

е) ўқув материалини режалаштириш ва тизимлаштиришни амалга ошириш ва бошқалар.

Мустақиллик-ташаббускорлик, танқидийлик, ўзини баҳолаш, ўз-ўзини ҳурмат қилиш ва уларнинг фаолияти ва хатти-ҳаракатлари учун шахсий жавобгарлик ҳисси пайдо бўлган умумлашган шахс хислатидир.

Ўқувчиларнинг мустақиллигини ривожлантириш замонавий таълимнинг долзарб вазифаларидан бири бўлиб, ёш ўқувчиларда ўқув материали устида мустақил ишлаш кўникмаларини уйғотиш муваффақиятли ўрганишнинг мажбурий шартларидан биридир. Ўқувчиларнинг мустақил фаолияти уларнинг билиш қобилиятларини ривожлантиришнинг зарурий шартидир.

Ўқувчиларнинг мустақиллигини ривожлантириш мактабнинг дастлабки кунлариданоқ бошланиши керак, чунки илк мактаб даврида мустақиллик, масъулият ва ўз-ўзини назорат қилиш қобилияти каби шахсий сифатлар юзага келади.

Бошланғич синф ўқувчиларида мустақилликни шакллантириш тизими қуйидаги ўзаро боғлиқ таркибий қисмларни ўз ичига олади:

а)ўқувчиларни ўқув-қидирув фаолиятининг қизиқиш ва шахсий қизиқишни таъминлаш;

б)ўқув-қидирув фаолиятининг мазмуни;

в)ўқув-қидирув фаолиятини ташкил етиш.

Бошланғич синфларда қидирув фаолияти турли хил фикрлаш турларини  бирлаштиришни ўз ичига олган вазифа (ёки вазифалар тизими) билан дастурлаштирилган. Синфдаги вазифалар ақлий-мантиқий ёки ҳиссий-бадиий йўналишга эга бўлиши мумкин бўлган вазифаларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиши керак.

Таълим ва билим мотивациясини яратишда ўқитувчи етакчи рол ўйнайди: боланинг ютуқларини ҳисобга олган ҳолда, ўқитувчи томонидан ўз-ўзини ҳурмат қилиш, етарли баҳолашни ошириш учун ишлаш; хатога ижобий муносабатни шакллантириш; ўқув материалини қизиқарли, ҳиссий тарзда тақдим етиши лозим бўлади. Кўпинча ўқитувчилар ўқувчининг мотивацион соҳасига таъсир етиб, ташқи формулаларга таянади: мақтов, ғалабани ҳисоблаш, мукофотлаш,аммо бу унчалик самарадорликка эга эмас.

Бизнингча, бошланғич синф ўқувчиларининг мустақиллигини ривожлантиришнинг асосий шарти бу жараёнда мунтазам ва дарсдан ташқари тадбирлардан фойдаланишдир.

Мустақил иш ўқитишнинг фаол усули ҳисобланади. Кўпинча мустақил ишнинг ўзига хос белгиси болаларнинг фаоллиги, ўқитувчидан ёрдам олмаслик ҳисобланади. Бу кўриниш нотўғри ва самарасиз. Унга риоя қилиш орқали ўқитувчи зарур бўлган вазиятларда ҳамкорлик қилиш имкониятини истисно қилади. Ўқитувчи топшириқда чинакамига иштирок етмайди, лекин у фаолиятни ташкил етади, мустақил иш ҳар доим айрим натижалар билан якунланади, чунки ўқувчи уларга мустақил равишда келади.

Ўқув методи сифатида билимларни мустаҳкамлаш ва кўникмаларни ривожлантириш учун мустақил ишлардан кўпроқ фойдаланилади. Бироқ, ўқитувчиларнинг тажрибаси унинг бошқа мақсадларга еришишдаги самарадорлигини ишончли тарзда исботлайди. Ўз-ўзини ўрганиш учун мавжуд бўлган материални болалар синфда ўрганишлари мумкин.

Мустақил иш билимларни такрорлаш, тизимлаштириш ва синаш мақсадида қўлланилади. Мустақил фаолиятни ташкил етишда техник воситалар ва жиҳозлар муҳим рол ўйнайди. Дарсларда техник воситалардан, дарсликлардан, топшириқ ва машқлар тўпламларидан ҳамда ўқув қўлланмалардан фойдаланиш мумкин.

Демак, мустақил иш-ўқувчиларнинг ўқитувчи топшириғига биноан ва унинг раҳбарлигида мустақил равишда ҳаракат ва фаолият кўрсатиб, топшириқларни бажаришларига ўргатиш усулидир.

Юқоридагиларни таҳлилиқуйидаги хулосани келтириб чиқади: мустақил фаолият мустақил ишларда ўз аксини топади. Шу муносабат билан мустақил ишни мустақилликни ривожлантириш воситаси деб ҳисоблаш зарурати туғилади.

"Мустақил иш" тушунчаси бир қанча семантик маъноларга эга.

Айрим тадқиқотчилар учун бу таълим жараёнини ташкил этишнинг шакли ва усули бўлиб, унда ўқувчилар ва ўқитувчилар фаолияти намоён бўлади, бошқалари учун-ўқувчилар томонидан мустақил амалга ошириш учун мўлжалланган махсус вазифалар, бошқалари учун - фақат ўқитувчининг бевосита иштирокисиз амалга ошириладиган ўқувчилар фаолияти.

Айни пайтда, ўқувчиларнинг мустақил ишлари ўқув фаолиятининг энг қийин тури бўлиб, ўқитувчининг роли етакчи ўринни егаллайди. Репродуктив фаолиятни ташкил этишда ўқитувчи таълим жараёнини бевосита "бошқаради", тушунтиради, сўрайди, кўрсатади, ўтилган материални мустаҳкамлашни ташкил этади.

П.И.Пидкасистийнинг фикрича “мустақил иш ўқув машғулотини ташкил этиш шакли ва ўқитиш усули эмас, балки белгиланган мақсадга мувофиқ ўқувчилар томонидан муайян фаолиятни ташкил этиш ва амалга ошириш воситасидир”.

Г.М.Коджаспирова, А.Ю.Коджаспировлар "мустақил иш" тушунчасини кенгайтириб, мустақил ишнинг репродуктив ва ижодий таркибий қисмлари ўртасидаги боғлиқликни ҳисобга олишади. Демак, педагогик луғатда мустақил иш ўқув фаолиятининг бир тури сифатида белгиланади, унда ўқувчининг мустақиллиги маълум даражада унинг барча таркибий қисмларида қабул қилинади - муаммо яратишни назорат қилиш, ўзини ўзи бошқариш ва тузатишни амалга оширишгача, энг содда иш турларини бажаришдан қидирув характерини олиб борадиган мураккабларга ўтиш билан.

Мустақил иш-ўқувчиларнинг билиш фаолиятини ташкил этиш воситаси ҳисобланади. Мустақилликни ривожлантириш фақат таълимдаги устуворликларни ўзгартириш - тайёр билимларни ўзлаштиришдан тортиб, унинг хусусиятлари ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир ўқувчининг мустақил билиш фаолиятигача амалга оширилади. Фойдаланилган адабиётлар:

1. Сарсекеева Ж.Е., Сафарова Н.Б., Полупан К.Л. Развитие самостоятельности младших школьников // Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2016. –

№ 1-2. – С. 270-274; 2. Ишмуҳамедов Р. Таълимда инновация. – Т.:Фан, 2010.

 

O‘QUVCHILARI BILIMINI FORMATIV BAHOLASH - TA’LIM SAMARADORLIGINI

OSHIRISH OMILI

N. G. Dilova, 

BuxDU dotsenti, pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) 

 

Kalit so’zlar: Formativ baholash, ta’lim sifati, ta’limni baholash, baholash mezonlari, innovatsion ta’lim, kasbiy mahorat, hayotiy kompetensiyalar.

Annotatsiya: Maqolada o‘quvchilarning bilim darajasini muntazam ravishda baholab borish innovatsion ta’lim jarayonida uzviylik va uzluksizlikni ta’minlaydigan muhim omillardan biri ekanligi, aynan formativ baholash mana shu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida samarali vosita sifatida qo‘llanilishi mumkinligi, formativ baholashning maqsad va vazifalari, imkoniyatlari  haqida so‘z boradi.

Ключевые слова: формирующая оценка, качество образования, оценка образования, критерии оценки, инновационное образование, профессиональные навыки, жизненные компетенции.

Аннотация: В статье говорится, что регулярная оценка знаний студентов является одним из важных факторов обеспечения преемственности и преемственности в процессе инновационного обучения, что формирующая оценка может использоваться как эффективный инструмент для успешной реализации этого процесса, целей и Задачи формирующего оценивания, мы поговорим о вариантах.

Keywords: Formative assessment, quality of education, assessment of education, assessment criteria, innovative education, professional skills, life competencies.

Annotation: The article states that regular assessment of students' knowledge is one of the important factors in ensuring continuity and continuity in the process of innovative learning, that formative assessment can be used as an effective tool for the successful implementation of this process, goals and objectives of formative assessment , we will talk about options.

Yosh avlodga  sifatli ta’lim berishga to‘liq erishishda eng qisqa yo‘l innovatsion yondashuvlarga asoslanish,  mamlakatimizda  ilm-fanni yanada ravnaq toptirish, yoshlarimizni chuqur bilim, ma’naviyat va madaniyat egasi etib tarbiyalash, raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirishda xalqaro tajribalardan foydalanib, ilm-fanni iqtisodiyotning asosiy drayveriga aylantirishda belgilangan vazifalar ijrosini ta’minlash katta ahamiyatga ega. 

 “Ilm-fanni iqtisodiyotning asosiy drayveriga aylantirish, iqtidorli yosh olimlarning innovatsion faoliyatini tizimli yo‘lga qo‘yish, ijobiy natijalarni amaliyotga joriy etish O‘zbekistonda – uchinchi Renessans davriga  qadam  qo‘yish talablaridan biri”^1[38] ekanligi bugunning asosiy talabidir. O‘zbekiston respublikasi Prezidentining “Mamlakatimiz ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirish, ilm-fan sohasi rivojini jadallashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonida O‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini yanada rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarida belgilangan vazifalardan biri  o‘quvchilarning fanlar bo‘yicha egallagan bilimlari bilan bir qatorda ularning savodxonlik, hayotiy kompetensiya hamda shaxsiy sifatlarini innovatsion usullar asosida baholash tizimini joriy etishdan iborat bo‘lib, aynan xalqaro tajribalarning imkoniyatlaridan foydalanish ushbu vazifani bajarishda yaqindan yordam berishini tadqiqotlar ko‘rsatib turibdi.

Hozirgi kunda dunyoda o‘quvchilar bilimlarini baholash ko‘lami juda keng bo‘lib, turli mamlakatlarda turlicha baholash tizimi qo‘llaniladi. Ayni paytda raqamlarda baholash tizimida diapazon juda katta. Eng kichik diapazon 1-5 oralig‘ida bo‘lib, aynan boshlang‘ich sinflarda xuddi shu usulda baholash an’anaga aylangan.

Bilimlarni baholash tizimi - bu o‘quv jarayonining eng muhim elementlaridan biri bo‘lib, o‘quv natijalarini tekshirish, olingan bilimlarni baholash va tahlil qilish, ta’lim sifatini yaxshilash bo‘yicha tuzatish ishlarini ishlab chiqish uchun usullar va uslubiy vositalar to‘plamidir. 

Formativ baholash - bu o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida doimiy ravishda qayta aloqa o‘rnatish  bo‘lib, bunda ta’lim oluvchilarning  fikr va javoblari  og‘zaki yoki yozma, rasmiy yoki norasmiy bo‘lishidan qat’iy nazar ularning o‘quv maqsadlariga erishishda bosqichma-bosqich yutuqlarni qo‘lga kiritish imkoniyatini yaratib beradigan doimiy jarayondir. 

Ta’limni baholash - o‘qituvchining o‘z o‘quvchisi bilimlarni o‘zlashtirishning qaysi bosqichi va qanday darajasida ekanligini aniqlash uchun foydalanadigan ma’lumotlarni izlash va izohlash jarayonidir.

Baholash tizimini shartli ravishda ikki qismga ajratamiz: Yalpi (summativ) va shakllantiruvchi (formativ). Summativ baholash - bu o‘quvchining olgan bilimlarining ta’lim standartlari me’yorlari va talablariga qanchalik mosligini sonlarda ko‘rsatadi. Ushbu turdagi baholash mavzuni o‘rganish oxirida, chorak va yil oxirida yoki semestrda amalga oshiriladi. Formativ baholash - darsda va (yoki) uyda kundalik ish jarayonida bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishning hozirgi darajasini aniqlash, o‘quv jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi operatsion aloqalarni amalga oshirishdan iborat. Bu o‘quvchilarga yangi materialni o‘rganish jarayonida berilgan topshiriqlarni qanchalik to‘g‘ri bajarganliklarini anglashga va o‘quv maqsadlari va vazifalariga erishishga imkon beradi. Formativ baholash usullaridan foydalanishning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu har bir darsda har kuni qo‘llaniladigan baholashdir, ya’ni o‘qituvchilar ta’lim sifatining dastlabki bosqichlarida ta’lim sifatiga ta’sir qilishi mumkin. 

Baholashning bu kabi innovasion usullari ta’lim berishda individual, differensial, hamkorlikda yondashish muammosini hal qilishda yaqindan yordam beradi. Baholash tizimidagi ushbu innovasion yondashuv - formativ baholash deb ataladi. 

Formativ baholash usuli o‘quvchilarga o‘z-o‘zini baholashni o‘rgatish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri imkoniyat yaratadi. Ya’ni har doim ta’lim berish jarayonida nazoratchi bo‘lgan o‘qituvchi baholash vositalarini o‘quvchi bilan baham ko‘rishi, unga baho berish asoslari yoki mezonlarini anglashiga yordam berishi va o‘quvchilarga baholash natijalaridan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish imkoniyatlarini  yaratib berishi kerak. 

Formativ baholashdan foydalanish o‘quvchilarga ko‘proq muvaffaqiyatli o‘rganish va samarali o‘qish uchun imkon beradi. Aslida hayotda, kundalik amaliyotda har kun inson o‘z faoliyatini tahlil qiladi, o‘rganadi va baholaydi, ya’ni o‘zi bilmagan holda formativ baholashdan foydalanadi. O‘quvchilar bilimini  ushbu turdagi baholash usuli bilan o‘rganish ularning ta’lim olishidagi o‘sishini ta’minlash uchun o‘quv biluv jarayonida qayta aloqani o‘rnata olish  muhim ahamiyatga ega. Eng muhimi, formativ baholash o‘qituvchiga o‘quvchilarning bilim olishdagi rivojlanishini kuzatishga yordam beradi. 

Formativ baholashning asosiy g‘oyasi o‘quvchi va o‘qituvchi tomonidan bajarilayotgan ishning ma’lum bir qismida o‘quv maqsadini birgalikda anglashidir, faqat shundagina ular o‘zlari erisha oladigan darajani baholashlari mumkin. 

Formativ baho - kunlik baho bo‘lib, ta’lim olishda o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi o‘zaro hamkorlik qilishni ta’minlovchi doimiy jarayondir. Bunda o‘qituvchi o‘quvchining bilimlarni tez va oson o‘zlashtirishiga yordam beruvchi texnologiyalardan foydalangan holda egallangan bilimlar darajasini aniqlashtiradi.  Shu bilan birga o‘quvchi ta’lim jarayonining har bir bosqichida bilim darajasini bosqichma-bosqich rivojlantirib, o‘z taraqqiyotini  aniqlash imkoniyatini yaratadi. 

O‘quvchida o‘z-o‘zini baholash ko‘nikmasini shakllantirish uchun o‘qituvchi ta’lim olish jarayonidagi amalga oshiriladigan faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish mezonlarini ular bilan birgalikda tuzishi kerak. O‘quvchining tuzilgan mezonlardan foydalana olish ko‘nikmasi darsda o‘z bilimini to‘g‘ri baholashga o‘rgatadi. O‘quvchi bilimiga  o‘zi yoki sinfdoshi tomonidan berilgan baho uning uchun ob’ektiv va tushunarli bo‘ladi.

Formativ baholashda o‘qituvchi har doim o‘quvchining yonida bo‘lib, o‘quvchining o‘quv maqsadlari, vazifalarini yaxshi tushunishini va tuzilgan mezonlarga muvofiq ularning darsdagi ishtirokini baholashini nazorat qiladi. Mezonlarni birgalikda ishlab chiqish o‘quvchilarda baholashga ijobiy munosabatni shakllantirishga va natijaga erishish uchun mas'uliyatini oshirishga imkon beradi. Baholash mezonlarini ishlab chiqishda darsning maqsadi va mazmunini doimo yodda tutish shart. Ya’ni:

1.             Mavzuni o‘rganishni boshlashdan oldin o‘quvchilarga darsning maqsad va vazifalarini e'lon qilish.

2.             Har bir o‘quvchidan bilimni baholash uchun bir yoki ikkita mezonni yozishni so‘rash.

3.             O‘quvchilarning taklif qilgan mezonlarini doskaga yozish. 4. O‘quvchilar tomonidan taklif qilingan mezonlarni barchaga tushunarli bo‘lishini ta’minlash.

5.    Mezonlarni ahamiyati bo'yicha tartiblash.

6.    Muhokama jarayonida ustuvor mezonlarni tanlash.

7.    Nazorat ishi bo‘lgan taqdirda, dolzarbligiga qarab har bir mezon uchun oldindan ball belgilash kabilar.

Baholash mezonlari qanchalik aniq ko‘rsatilgan bo‘lsa, o‘quvchi topshiriqni shunchalik muvaffaqiyatli va maroq bilan bajarishga kirishadi va topshiriqni bajarish jarayonida nimalarga e’tibor qilishi kerakligini yaxshiroq anglaydi. 

Formativ baholash mezonlaridan foydalanish topshiriqlarni bajarish jarayonida o‘quvchilar uchun yaxshi qo'llanma bo‘lib xizmat qiladi. Ular o‘z ishlarining sifatini xolisroq baholashni o‘rgandilar. O‘qituvchining eng muhim maqsadi o‘quvchida savodxonlik ko‘nikmasini shakllantirish, unda mustaqil ta’lim olishga bo‘lgan qiziqishni orttirishdan iboratdir.

Bugungi kunda formativ baholash usulidan foydalanish o‘qituvchi faoliyatini baholash tizimining muhim mezonlaridan biriga aylanmoqda. Formativ baholash usullaridan foydalanish o‘quvchilarda mas’uliyat va moslashuvchanlik, muloqot qilish, ijodiylik va qiziquvchanlik, tanqidiy fikrlash va tizimli fikrlash, o‘zaro hamkorlik qilish, muammolarni aniqlash va yechimini topish, o‘z-o‘zini baholash, ijtimoiy mas’uliyat kabi hayotiy ko‘nikmalarni shakllantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2020-yil 24-yanvarda Oliy Majlisga Murojaatnomasida so‘zlagan nutqidan [Elektronniy resurs] 2020. 

2.Catarina Andersson. Professional development in formative assessment: Effects on teacher classroom practice and student achievement / Elektronisk version tillgänglig på http://umu.divaportal.org/ Printed by: Print & Media, Umeå universitet Umeå, Sweden 2015. – 127p.[Elektronniyresurs] http://www.diva-ortal.org/smash/get/diva2:807530/FULLTEXT01.pdf.

3.Clark, I. (2011). The Development of 'Project 1': Formative Assessment Strategies in UK Schools. Current Issues in Education, 13(3). Retrieved from [Elektronniy resurs]  https://www.researchgate.net/publication.  

4.Yusupova A.S., Obidenkina L.V. Vnedreniye formativnogo otsenivaniya, kak faktor aktivizatsii razvivayushego potensiala obucheniya // Vestnik Zapadno-Kazaxstanskogo innovatsionnotexnologicheskogo universiteta, Nauchniy jurnal, 2018. –S.229-232. 

5. Dilova N.G. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘zaro hamkorlik muhitini shakllantirish mexanizmlarini takomillashtirish. 13.00.01 – Pedagogika nazariyasi. Pedagogik ta’limotlar tarixi. Ped.fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. - Nukus – 2018. – 52 b.

 

ONA TILI DARSLARIDA O'QUVCHILARNI SAVODLI YOZISHGA O'RGATISH USULLARI

R.X.Jumayev, BuxDU o’qituvchisi

D.A.Ubaydullayeva, BuxDU talabasi

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada ona tili darslarida o'quvchilarni savodli yozishga o'rgatish usullari  haqida soʻz yuritilgan. 

Kalit soʻzlar: darslik, lisoniy tushuncha, nutq, lingvodidaktik, Davlat ta’lim standarti, oʻquv dasturi, tarbiya, didaktika.

 

Kichik yoshdagi o'quvchilar og'zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta:

a)fonetik bilimga asoslangan xolda 1-sinf o'quvchilari savod o'rganish davrida o'qishni va yozishni

bilib oladilar; 

b)fonetik bilim so'zni to'g'ri talaffuz qilish (tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish, urg'uli bo'g'inni

ajratish, orfoepik me'yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi; 

v) fonetik bilim morfologik va so'z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o'quvchilarda qator

orfografik malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo'ladi; 

g) fonetik bilim gapning ohangiga ko'ra to'g'ri aytish, logik urg'u va gap qurilishidagi pauzalarga

rioya qilish uchun zarur;                      

d) so'zning tovush tomonini bilish, uning ma'nosini tushunish va nutqda ongli qo'llash uchun muhimdir; hozir va hozir, atlas va atlas so'zlari ma'nosidagi farq faqat urg'u orqali ajratiladi. So'zning tovush tomonini tasavvur qilish so'zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish va qo'llash uchun zarur.

O'qituvchi boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so'zni aniq va to'g'ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda ko'pincha so'zni tovush tomondan analiz qilishdan foydalanadi.

Maktab dasturiga muvofiq, boshlang'ich sinf o'quvchilari fonetik-grafik ko'nikmalar hosil qiladilar:

tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar; so'zni bo'g'inlarga bo'lish, urg'uli bo'g'inni ajratish ko'nikmalariga ega bo'ladilar.

Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy o'zlashtiradilar, ammo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'g'inlarga bo'lishni, so'zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. 1-sinf o'quvchilarida so'zni to'g'ri talaffuz qilish, bo'g'inlarga bo'lish, undagi har bir tovushni tartibi bilan aniq aytish  ko'nikmasini shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash, o'z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy mashqlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so'z tarkibida bir-biriga ta'siri kabi ayrim elementar bilimlarni o'zlashtirishga imkon beradi.

1-sinfda fonetika va grafikani o'rganishga katta o'rin beriladi, chunki o'quvchilar o'qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda, asosan, mustahkamlanadi, takomillashtiriladi. 

Tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning xususiyatlari bilan tanishtirish.^[39] Tovush murakkab tushuncha bo'lgani uchun boshlang'ich sinflarda unga ta'rif berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to'g'ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so'zdagi tovushlarning talaffuzi hamda so'zning leksik ma'nosi so'zdagi tovushlarning tarkibiga bog'liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, ona, ona, ota, kul, gul kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so'zlar har xil leksik ma'noni ifodalaydi.

So'zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o'rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so'zni tovush tomonidan tahlil qilishga o'rganadilar, ya'ni so'zni bo'g'inlarga bo'ladilar, so'zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar.

Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi. Masalan, qo'l so'zida q, o', l tovushlari, tindi so'zida t,i,n,d,i tovushlari borligini aytishlari zarur.

So'zning tovush tarkibini to'g'ri tasavvur etish undagi harflarni tushurib qoldirmay yoki o'rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so'zni to'g'ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o'rgatishdan so'ng ham, so'zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so'zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko'nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.

Ma'lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o'quvchilarga tushuntirishda quyidagi belgilari hisobga olinadi: 

1)                      talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda, xavo oqimi og'iz bo'shlig'idan erkin rashvishda o'tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, xavo og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchraydi); 

2)                      ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba'zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi); 

3)                      bo'g'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi, undosh tovushlar bo'g'in hosil qilmaydi.

O'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo'l qo'ymaslik, aksicha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq organlarining vaziyatini kuzatish ko'nikmasini o'stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni o'zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o'zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o'quvchilarning aqliy qobiliyatini o'stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgai hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o'rganadilar.

O'zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar bilan ifodalanadi. 1sinf o'quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim: tovushni talaffuz qilamiz va eshitamiz; harfni ko'ramiz, o'qiymiz va yozamiz; harf-tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi. O'quvchilar ko'pincha tovush bilan harfni aralashtirib, xatoga yo'l qo'yadilar.

O'quvchilarda grafik malakani shakllantirish uchun ular quyidagilarni bilishlari zarur: 

1)bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin (masalan, maktab so'zidagi b harfi p tovushini, maktabim so'zidagi b harfi b tovushini ifodalaydi);  

2)     jo'ja, jajji so'zlaridagi j (j,) tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal, jirafa so'zlaridagi j tovushi

(jarangli, sirg'aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi; 

3)     tong, keng so'zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush ng ikki harf birikmasi ng bilan ifodalanadi; 

4)     sh ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi: shamol choy. 

Jarangli va jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi.

O'quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh undoshlar ham tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bunda jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlarajratiladi. Kuzatishda o'quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir – paqir, gul - kul, dil - til, zina - sina, joy - choy kabi so'zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o'qituvchi o'quvchilar diqqatini b-p, v-f, g-k, d-t, z-s, j-ch tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat (shovqin eshitiladi); doskaga quyidagicha yozib qo'yadi:

jufti bor jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, e, t, g; jufti bor jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, x.

 

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ  ФАОЛИЯТИНИ  БОШҚАРИШ

Ю.Пўлотова (Ўзбекистон) Ж.Рамазонова (Ўзбекистон)

 

Аннотация. Мактаб ўқув процессини бошқариш – ўқув процессининг мазмунига, тизимига ва самарадрорликни шарт-шароитларига режалаштирган таъсир кўрсатиш, хозирги замон талабига жавоб берадиган, назарий ва амалий тамондан ўқитувчи-мутахассис тайёрлаш мақсадидир. Ўқув процессини бошқариш - бу ўқитувчи-шахсни шакллантириш учун оптимал ички ва ташқи шароитларни ташкил этиш, ўқув ишни ҳамма тур ва шаклларидан, таълимни ташкилий имкониятлардан рационал фойдаланиш. Ўқув процессида директор, директор муовини, ўқитувчилар ва ўқувчилар қатнашади. Улар фаолияти бошқарувга эҳтиёж, умумий режага, ишнинг мазмунини, шакл ва мақсадий аниқлашга қаратади.

 

Мактабнинг ўқув процессини бошқариш ҳар хил восита ва усуллар ёрдамида амалга оширилади. Булар орасида ўқув режа, илмий режа, тарбиявий ва маданий-оммобоп ишлар, мавзулар режаси ва дастури, ўқувчилар, ўқувчиларни олдида турган замонавий ва келажакда амалга ошириладиган ўкув мақсадларни қўйиш ва тушунтириш, бу мақсадларни бажариш даврида аниқлик киритиш ва қўшимча мақсадларни қўйиш, тажриба  алмашишни ташкил қилиш, назорат, ёрдам, ўқув процессида ҳамма қатнашганларни рағбатлантириш.

Бошқарувни самарадорлиги ўқитувчини демократик дунё қарашига, ўқитувчи шахсини ғоявий ва касбий йўналтирилганлиги, унинг жавобгарлиги,   ўзининг   ишига   қизиқишлиги   ва   мойиллиги,   ижодий фикрлашлиги, инсонпарварлигига тўғридан тўғри боғликдир. Юқори даражали интизом ва уюшқоқлик, талабчанлик, қўйилган мақсадларни бажарилишига доимий назорат қилиш керак.

Шундай қилиб, бошкарув-фаолиятини ижтимоий шакли, ижтимоий тизим фаолиятини такомиллаштириш, тартибга солиши даражасини кўтариш ёрдами билан йўлга солмоқ.

Н.Ю.Скороходова ўқувчилар синфини бошқарув объекти сифатида қўйдаги параметрларини тарифлайди:

-              Кўп ўлчовлик: ҳар бир ўқувчи - бу шахс ўзини мақсади, диди ва қобилияти билан, муҳимки уларни доим фаол бўлишни ўргатиш - ҳар хил топширикларни бажариш, ўқув материаллардан фойдаланиш, воқеалардан хабардор бўлмоқ в.қ.

-              Бир вақтдалик. Ўқитувчи бир вақта ўқув материални тушунтиради, зийраклигини ҳисобга олиб, гаплашаётган ўқувчиларни этиборсиз қолдиришми ёки уларни тўхтатишми; кейинги мавзуни бошлаш учун вақт етарлигини аниқлайди, ҳозир берилган саволга ким жавоб беришини танлайди в.к.

-Дарҳол ва башоратсиз. Синфни хаёти воқеаларга бой. Ўқитувчи дарҳол фикр билдириши керак тушиб турган ниҳоят катта ахборотга - луқма ва индамаслик, кулимсираш ва низо, ранж ва тушунмаслик. Ўқитувчи ўқувчилар билан доим ахборот билан алмашиб туради.

-Алоқани оммавийлиги. Ўқитувчи ва ўқувчилар доимий равишда ўзини озгина "саҳнада" деб сезади. Ҳар қайси фаоллик ёки луқма атрофдагилар томонидан баҳоланади. Ўқувчи ҳар вақт кўриб туради ҳақми ўқитувчи, адолатлими у, эркатойлари борми? Очиқ алоқа қабул қилинган тартибга мувофиқ баъзи бир қоидалар бўйича олиб борилади. Ўқитувчи ишониши лозим, ким у ёки бу вазиятда ўзини қандай тутишини ҳамма билади.

-              Синфни тарихини ва ўқувчиларни ўзаро муносабатини ҳисобга олиш. Ўқитувчи ва ўқувчининг баъзи бир ҳаракатининг аҳамияти олдинги воқеаларга боглиқ. Ўқувчини дарсга бешинчи кечикиб келиши биринчи кечикишдан бошқачароқ қабул қилиниши керак.

-              Ёрдамлашишнинг кераклиги, ҳамкорликни ташкил қилиш. Ўқитувчига бошқарувнинг муҳим мақсади - бу синфда ўзаро ёрдамни кучайтириш орқали қўйилган мақсадга эришиш, масалан, топшириқ устида ишлаш учун кичик гуруҳларни ташкил этиш.

-              Ўқув жараёнини ўзига ҳос хусусияти.

-              Онгли ва мунтазам таъсир кўрсатиш.

-              Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида сабаб ва натижалик алоқа борлиги.

-              Бошқарувчи ўқитувчининг жўшқинлиги ёки қобилиятлиги бир ҳолатдан бошқа ҳолатга ўтиши.

-              Ишончлик - қобилият бошқарув тизимини ўқув процессини маълумот бир шароитда топширилган фаолиятни бажариш.

-Барқарорлик (мустаҳкамлик) - тизимни белгиланган траекторияда ҳаракат қилиниш; сақлаб қолиш қобилияти, ҳар хил ички ва ташқи ачиқланишга қарамай белгиланган режа фаолиятини қўллаш.

Самарали таълим процессини бошқариш мумкин аниқ талабларни бажарса:

-ўқиш мақсадини шакллантириш;

-бошқарув процессини бошланғич даражасини аниқлаш;

-ўқув процессини асосий ўтмиш ҳолатини назарга олувчи ишлаш дастурини режалаштириш; -ўқув процесси ҳолати тўғрисида маълум бир параметрлар орқали ахборот олиниши;

-олинган ахборотни қайта ишлаш, ўқув процессига тўғрилайдиган таъсирини кўрсатишини ишлаш ва киритиш.

Тадқиқот муаммони ишлаб чиқа туриб, яна бир мартаба такрор бошқарув - махсус фаолият шакли, ижтимоий тизимини фаолиятини тартибга солиш даражасини кўтариш оркали такомиллаштиришга қаратилган.

Бошқарув процессини мазмуни шундаги, фаолият мақсад - натижа ҳаракатга мослаши керак.

Бошланғич синф ўқувчиларининг ижодий  фаолиятини  бошқариш учун мактаб раҳбарияти, бошланғич синф ўқитувчилари  бошланғич  таълимда  давлат  таълим стандартларига   асосан ўқувчиларнинг  тайёргарлик    даражасига   қуйиладиган  талабларни аниқ ва равшан билишлари лозимдир. Бошланғич  таълимда  давлат  таълим стандартларига   асосан 1-4  синфларда   ўқувчиларнинг  тайёргарлик    даражасига   қуйиладиган  талаблар  улар эгаллаши   лозим  бўлган  билим,  кўникма  ва  малакалар  ҳар бир фан хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда белгиланади.

Агар она тили ўқув предмети бўйича ўқувчилар граматик жиҳатдан тўғри ёзишни, равон фикрлаб, ёзма матнни тузишни; сон, от, феъл сўз туркумлари ва бошқаларни аниқлашни билишлари лозим бўлса, ўқиш дарсларида тўғри талаффуз этиб ўқиш ва ҳ.к., математикадан  эса  саноқ  техникасини  эгаллаш,  натурал  сонларни   ўзаро  таққослаш,  математик  атамалар  маъносини  тушуниш  ва  сонли  ифодаларни  ўқишда  уларни  қўллай  олиш,  миқдорлар  орасидаги   боғланишларни   қўллаб,  амалий  мазмундаги  масалаларни  ечиш,  геометрик  фигураларга  оид  теварак-атрофдаги    шаклларни  таниш  ва  топа   олиш  кабилар талаб этилади.

Табиат  ўқув  фанидан  эса  жонли  ва  жонсиз   табиатни  тасаввур этиш   ва  билиш;   ўз  билганларини  амалда  қўллай олиш,  инсон  ва  жамият  соҳаси  бўйича  жисмоний  камолотга  оид,  мусиқага  оид,  тасвирий  санъатга  оид,   инсоннинг   моддий  ва  маънавий эҳтиёжига  оид,  инсон  меҳнати,  фаолият турларини  англашга  доир  талаблар  қўйилган. Мазкур  талаблар   билимларни  эгаллаб олиш  жараёнида бажарилади. 

Амалдаги  дастурларда  ижодий  фаолиятни  ривожлантиришга  қаратилган  бир  мунча   топшириқлар  келтирилган, аммо уларнинг барчаси ҳам бошланғич синф ўқувчисини ижодий фаолиятга йўналтиради, дея олиш қийин.  Қуйида  айрим  фанлар  бўйича  берилган  топшириқларни таҳлил қиламиз. Масалан, 3-4-синфлар  учун  тузилган  математика   ўқув  фани  дастурида  ўқувчиларда  ижодий  фаолиятни ривожлантиришга  катта  аҳамият  берилган. Унда  топқирликка  доир  масалалар,  мантиқий  машқлар,  геометрик  шакллар  ясаш  ва  уларни бирбиридан  фарқлаш,  расмлар,  моделлардан,  атрофдаги  нарсалардан  энг содда  шаклларни топа  олиш,  вақтни  идрок этиш  ва  кўз  билан  чамалашга,  ақлий  топқирликка  доир  ўйинлар;  4синфда  амалий  ишлар,  ривожлантирувчи  машқлар:   математик  ўйинхона,  математик  фокуслар,  арифметик  мусобақалар,  шеърий  масалалар,  ҳазил  масалаларни  қўллашга  йўлланмалар  берилганки,  фанни  ўқитишда  ўқувчиларнинг  қизиқишлари  албатта,  уларнинг ижодий  фаолиятларини  фаоллаштиради.

 

СИНФДА ВА СИНФДАН ТАШҚАРИ ЎҚИШ ДАСТУРИНИНГ МАЗМУНИ А.Р.Ҳамроев (Ўзбекистон) Х.Эргашева (Ўзбекистон)

 

 Аннотация. Бошланғич таълим стандарти мазкур таълим босқичининг ҳар бир таълим соҳаси учун белгиланган стандарт параметрлари, мазкур таълим соҳасининг модернизациялаштирилиши, таркибий қисмлари, таълим жараёнининг восита ва методлари ҳамда умумпедагогик, психологик, технологик тизими билан даражасини белгилаб беришга хизмат қилади. Бунда бутун эътибор бошланғич таълимнинг мақсади юзасидан узвийлик, тадрижийлик ва тўлақонлиликни сақлаб қолишга қаратилади. 

1-синфда савод ўргатиш якунлангач, ўқиш дарслари бошланади ва 2-4-синфларда изчил давом эттирилади.

Синфда ва синфдан ташқари ўқиш дастурининг мазмуни кичик ёшдаги ўқувчиларнинг бадиий-этстетик тафаккурини шакллантириш, интеллектуал салоҳиятини ривожлантириш, одам ва оламга хос хусусиятлар билан таништириш, ўзлигини танитиш ҳамда она – ватанга муҳаббат уйғотиш мақсадларига хизмат қилади. Зеро, ўқиш таълими ўқувчиларнинг нутқ бойлигини ўстириш, мустақил фикрлашга ўргатиш орқали маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг муҳим омилидир. Шунинг учун ҳам ўқиш дарслари бошланғич таълим тизимида муҳим ўқув предмети сифатида таълим бериш, камол топтириш ва тарбиялаш воситаси ҳисобланади.

Компетенциявий ёндашув асосидаги ўқув дастурида ўқишга ўргатишнинг муҳим вазифалари сифатида қуйидагилар белгиланган:

–      ўқувчиларнинг тўғри ва ифодали ўқиш малакаларини  шакллантириш; 

–      ўқувчиларни асарларнинг адабий-эстетик хусусиятларини чуқур идрок этиш, уларда тасвирланган воқеа-ҳодисаларнинг моҳиятини англаш ва муайян хулосалар  чиқаришга  тайёрлаш;

–      ўқувчиларда   юксак  ахлоқий   қарашлар   ва  нафосат  туйғусини  тарбиялаш;

–      ўқувчиларни матн устида ишлашга ўргатиш;

–      ўқувчиларнинг атроф-муҳит ҳақидаги билимларини бойитиш.

Бу вазифалар дастурда берилган бадиий  асарлар, жумладан, халқ оғзаки ижоди намуналари асосида амалга оширилади. Ҳар бир синф ўқиш дастури қуйидаги масалаларни ўз ичига олади:

-  ўқиш мавзулари ва ёд олиш учун асарлар тартиби;

-  ўқиш кўникмаси ва малакаларига қўйиладиган талаблар; - матн ва боғланишли нутқ устида ишлаш режаси;

-  синфдан ташқари ўқишни тизимли тарзда ташкил этиш. 

Ўқиш дастурини тузишда ғоявий-эстетик, мавсумий, тадрижий асослар ҳисобга олинган. Ундаги  ўқув мазмуни ўқувчиларга таълим бериш, уларни тарбиялашда муҳим бўлган борлиқ ҳақидаги билимлар ва  инсоний муносабатларни ўз ичига олади. Ўқувчиларни бадиий асарлар билан таништириш орқали китобхонлик маданиятини таркиб топтириш ўқиш дастурининг туб моҳиятини ташкил этади.

Жафокаш халқимизнинг ўтмишда босиб ўтган шонли йўли акс эттирилган асарларни ўқиш  орқали  ўқувчиларда  тарихий  билимлар  шакллана  боради. Она юрт дахлсизлиги йўлида аждодларимиз олиб борган  мардонавор курашлар тарихи ҳақида ҳикоя қилинган асарлар ўқувчиларда ватанга муҳаббат туйғуларини тарбиялайди.

Бошланғич таълим ўқув дастуридан ўрин олган ватан  мавзусидаги асарлар ўқувчиларни мамлакатимизнинг ижтимоий-сиёсий,  маданий - маърифий ҳаёти ва халқимизнинг бунёдкорлик  йўлида олиб бораётган  ишлари  билан таништиришга ёрдам беради. Дастурнинг ватанга, инсон  эътиқоди ва маънавиятига бағишланган  мавзуларини ўрганиш ўқувчиларнинг маънавий-ахлоқий  туйғуларини тарбиялашда алоҳида ўрин тутади. Истиқлол туфайли  эришган ютуқларимиз ҳақидаги асарлар миллий ғурур туйғуларини тарбиялашга хизмат қилади.

1-синфнинг ўқув йили охирида ўқувчилар ватан ва унинг табиати, миллий қадриятлар ҳақида кичик-кичик асарларни ўқийдилар. 2-синфда ватан, она табиат, истиқлол, кишиларнинг ҳаёти ва меҳнати,  ахлоқий муносабатлар ҳақидаги шакл ва мазмун жиҳатдан унча мураккаб бўлмаган асарлар билан танишадилар. 

3-4-синфлар ўқиш дастуридаги  мавзулар кўлами анча кенг.  Бу синфларда ўқиш дарсларининг каттагина қисми асарни ўқиш ва матн устида ишлашга қаратилади. Суҳбатлар, ҳикоя қилишлар, дастлабки ўқишлар бадиий матнлар мазмуни билан узвий боғланган бўлиши,  мавзуга қизиқиш уйғотиши, ўқувчиларни ҳис-ҳаяжон билан ўқишга тайёрлаши ва асарни  тўғри тушунишга ёрдам бериши зарур.

Дарсда ўқувчиларнинг фаоллигини оширадиган, тасаввурларини бойитадиган усуллардан фойдаланиш, асарларни жанр мазмунидан келиб чиқиб, ролларга бўлиб ўқитиш, қаҳрамонлар номидан қайта ҳикоя қилиш, қаҳрамоннинг тақдири ҳақидаги ҳикояни давом эттириш, қизиқарли  мавзуларда оғзаки ҳикоя туздириш каби ижодий топшириқлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.

Ўқиш дарсларини ўқувчиларда гўзалликка муҳаббат уйғотадиган, поклик туйғуларига озуқа берадиган, ҳиссиётни ўткирлаштирадиган, ақлни, фаҳм-фаросатни чархлайдиган, тасаввурларни бойитадиган, эстетик дидни ўстирадиган мусиқа ва тасвирий санъат фанлари билан узвий боғланган бўлиши керак. Ўқиш, мусиқа ва тасвирий санъат дарсларини ўзаро боғлаб уюштириш ўқувчиларда санъат асарларини тўғри тушуниш ва қадрлаш кўникмаларини ўстиради, уларнинг шахс сифатидаги маънавий қиёфасини шакллантиришга хизмат қилади.

Компетенциявий ёндашув асосидаги ДТСда адабий тушунчалар билан боғлиқ таълим мазмунини белгиловчи кўрсаткичлар синфлар бўйича қуйидагича белгиланган:

-       мавзу доираси: Ватан, ватан ўтмиши, ҳозирги тараққиёт, буюк алломалар, тарихий шахслар, халқ қаҳрамонлари, тенгдошлар ҳаёти, илм-фан, маърифат, маданият, мавсумий ўзгаришлар;

-       адабий хусусиятлари: эртак, мақол, топишмоқ, тез айтиш, латифа, лоф, шеър, ҳикоя;

-       сўзларни тўғри талаффуз қилиш; бўғинлаб ўқишдан онгли, сидирғасига, тез, тўғри, равон ва ифодали ўқишга эришиш;

-       ўзбек ва хорижий болалар ёзувчилари асарларини ўқиш;

-       ёзувчиларнинг исми-шарифи, асарларининг номлари ҳақида тўлароқ тушунча ҳосил қилиш;

-       бадиий асарларни шарҳли ва ифодали ўқиш;

-       асар мазмуни ва воқеалари ўртасидаги боғланишни, қаҳрамонларнинг феълатворларини аниқлаш, қиёсий тавсифлаш;

-       ўқиган асарлари юзасидан ўз фикр-мулоҳазаларини оғзаки ва ёзма тарзда изчил ифодалаш;

-       сўз бойлигини ошира бориш ва нутқида фаол қўллаш;

-       ўқиган асарлари юзасидан мустақил режа тузиш;

-       бадиий асарларни эстетик таҳлил қилиш;

-       ўқиган асарлари юзасидан савол-топшириқлар тузиш;

-       насрий асар мазмунини тўлиқ, қисқартириб, шахсини ўзгартириб ҳикоялаш; -        бадиий асарларни ўзаро қиёслаб, тегишли хулосалар чиқариш. 

 Ўқув  дастурининг “Синфда, синфдан ташқари ўқиш ва нутқ ўстириш“ бўлимида матн таҳлилида адабий тушунчалар устида ишлаш бўйича қуйидагича кўрсатмалар берилган:

1-синфда ўқувчилар матнни онгли, тўғри ва бўғинлаб сидирға ўқишни ўрганадилар. Олтиетти ёшли ўқувчиларнинг нутқини такомиллаштириш учун унинг нутқидаги камчиликларни ўқиш дарсларидагина эмас, балки барча фан юзасидан ўтказиладиган дарсларда ҳамда дарсдан ва мактабдан ташқари ўтказилган машғулотлар жараёнида ҳам тузатиб боришга алоҳида аҳамият бериш зарур. Ўқувчилар ўқилган асарлар юзасидан берилган саволларга жавоб беришга ўрганадилар. Матн устида ишлаш ўқитувчи раҳбарлигида олиб борилади.

2-синфда ўқувчиларда сўзларни тўлиқ, сидирғасига ўқиш малакаси шаклланади. Ўқишнинг тўғри ва ифодали бўлишига эришилади, ўқиш техникаси тезлашади. Бу синфда ўқувчилар матннинг айрим қисмларини, қисқа ҳикояларни ичда (овозсиз) мустақил ўқишга ўтадилар. Матн устида ишлаш мураккаблашиб боради, ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида асарнинг асосий мазмунини аниқлайдилар, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатини ифодаловчи сўз ва ибораларни топишга, воқеа-ҳодисаларни сўз билан тасвирлашга ўрганадилар. Уларда сўз бойлигига талаб ортади.

Нутқ равонлиги ва мазмунига эътибор кучаяди, луғати бойийди ва фаоллашади, нутқ суръати ошади, сўзларни тўғри қўллашга, овозни  бошқаришга ўрганади.

3-синфда сўзларни бутунича сидирға ўқиш кўникмаси тўла шаклланади. Бу эса ўқувчиларнинг онгли ва ифодали ўқишга қўйилган талабларни ўстириш имкониятини беради.

Ўқиш дарсларида ўқувчиларнинг матн мазмунини ўзлаштириш устида мустақил ишлашга, ҳикоядаги воқеа-ҳодисаларнинг изчиллигини белгилашга, ўзаро боғланиш сабаб-натижаларини аниқлашларига алоҳида аҳамият берилади. Матннинг бадиий хусусиятларини, тасвирий воситаларини аниқлаш устида ишлаш давом эттирилади.

Ўқувчиларни ўз нутқларида мақоллардан, ҳикматли сўз ва иборалардан фойдаланишга, сўзларни тўғри танлашга, гап қурилишидаги (сўзларнинг бир-бирига боғланишидан) тўғри фойдаланишга ўргатиш талаб этилади. Ўқиш дарсларида ўқувчиларнинг сўзларни адабий қоидаларга мувофиқ талаффуз этишлари талаб этилади.

4-синфда ўқувчилар сўзларни бўғинламай сидирға ўқишлари, матнни тез, тўғри, онгли ўқий олишлари керак. Бу синфда бўғинлаб ўқишга йўл қўйилмайди. Ўқувчилар ўқилган матн мазмунини мустақил равишда қайта ҳикоя қилишлари, матн юзасидан содда режа туза олишлари, унинг асосий мазмунини ажрата олишлари, матнни тўла, қисқартириб, танлаб қайта ҳикоялашлари зарур. Ифодали ўқиш ва ўзаро нутқий фаолият жараёнида ўқувчиларнинг адабий талаффуз меъёрлари шаклланади. Гапда сўзларнинг грамматик шаклларини тўғри қўллаш нутқининг равон ва ифодали бўлишига ёрдам беради.

Ўқув дастурида А1 даражадаги бошланғич синф ўқувчиларининг фанга оид адабий-нутқий компетенциясига қуйидаги талаблар билан ёндашилган. Ўқувчилар:

-  1-синф якунида 4-5 та шеърни ёддан айтиб бера олиш, эртак, топишмоқ, тез айтишларни билишлари лозим;

-  2-синф якунида 5-6 та шеърни ёддан билишлари, эртак, топишмоқ, мақол, қўшиқларни бир-биридан фарқлай олишлари лозим;

-  3-синф якунида 7-8 та шеърни ёддан билишлари, эртак, топишмоқ, мақол, қўшиқ, шеър, ҳикоя каби адабий тушунчалар ҳақида билишлари лозим;

-  4-синф якунида  8-10 та шеърни ёддан билишлари, эртак, топишмоқ, мақол, қўшиқ, шеър, ҳикоя, қисса каби  адабий тушунчаларга таъриф бера олишлари лозим.[ 8,33]

Кўринадики, 3-4-синфга келиб ўқувчилар ҳар хил жанрдаги бадиий асарлар қурилиши тўғрисида яхлит тасаввурга эга бўлишлари талаб этилади. Чунки  асарда тасвирланган воқеа ва қахрамонларнинг узвий алоқада ёритилиши асар сюжети ва композициясида яхлитликни, изчилликни юзага келтиради. Асарнинг ана шундай ички қурилишини тушунсагина, ўқувчи у ҳақда мантиқли фикр юритади; асарни таҳлил қилиш учун тўғри йўналиш олади. Зеро, тўғри тасаввурдан аниқ мулоҳаза юзага келади. Шу боис бошланғич синф ўқитувчиларида ўқув дастурида алоҳида мавзу сифатида кўрсатилмаган бўлса-да, 3-4-синфдан бошлаб бадиий тасвир воситаларининг асарда тутган ўрни, вазифасига доир адабий тушунчаларни аста-секин шакллантириб бориш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.

 

«ЎҚИШ КИТОБИ» ДАРСЛИКЛАРИДАГИ ВАТАН МАВЗУСИ ИЛМИЙ-ОММАБОП АСАРЛАРНИ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ

А.Р.Ҳамроев (Ўзбекистон)

С.Бахтиёрова (Ўзбекистон)

 

Аннотация. Дарсликлардан жой олган матнлар жанрий жиҳатдан ранг-баранг: эртаклар, шеърлар, достонлардан парча, мақоллар, латифалар, масаллар, топишмоқлар, тез айтишлар, ҳадислар, ривоятлар, ҳикоялар, фантастик ва илмий-оммабоп асарлардан парчалар берилиши жуда яхши, албатта. Лекин танланган асарлар юқорида қайд этилган илмий-методик  талабларга қай даражада жавоб беради, деган савол кишини ўйлантириб қўяди.

«Ўқиш китоби» дарсликларида Ватан мавзуси илмий-оммабоп асарлар, шеърлар, эртаклар, ҳикоялар мисолида ёритилган. Ватан мавзусидаги илмий-оммабоп асарлар ўқувчиларнинг тарихий воқеалар ва саналар – ўтмишимиз ҳамда ҳозирги тараққиётимиз ҳақидаги тушунчаларни бойитади. Жумладан, «Ўзбекистон – Ватаним маним» бўлимига 1-синфда 1 та,  2-синфда 4 та, 3-синфда 1та, 4-синфда 2 та илмий-оммабоп асар берилган. 

1-синфда Ватан мавзусига оид «Буюклар Ватани» илмий-оммабоп асари ўрганилади. Матн устида ишлаш учун қуйидаги саволлар киритилган: «Амир Темур она юртини қандай эъзозлаган?», «Буюк боболаримиз ҳақида нималарни билиб олдингиз?». Шу ўринда «Ўзингиз яна қайси буюк боболаримиз ҳақида эшитгансиз?, Улар ҳақида айтиб бера оласизми?» каби саволлар ҳам берилса, ўқувчиларнинг мустақил фикрлашларига 1-синфдан замин яратилган бўлар эди, деб ўйлаймиз.

4-синф дарслигида ватан мавзусида «Мангуликка татигулик кун» номли илмий-оммабоп асар киритилган. Мазкур асарлар мазмун жиҳатдан талаб даражасида. Аммо берилган баъзи саволтопшириқлар  айрим  мулоҳазаларга чорлайди. Масалан, Сафар Барноевнинг «Мангуликка татигулик кун» мақоласини ўрганиш учун берилган «Президентимиз И.Каримовнинг «Юксак маънавият – енгилмас куч» китобида буюк мутафаккир ва алломалардан Исо Термизий, Имом Бухорий, Имом Мотуридий, Абдулхолиқ Ғиждувоний, Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Мирзо Улуғбек, Бурҳониддин Марғилонийлар ҳақида гапирилади. Сиз ўқиган матнда улардан кимлар ҳақида сўз юритилган ва улар ҳақида нима дейилган» типидаги савол-топшириқлар кичик мактаб ёшидаги ўқувчининг ёш хусусиятларини ҳисобга олганда, бирмунча мураккаб. Бунинг ўрнига «Асарда буюк аллома боболаримиз ҳақида нима дейилган?,  Матндан шу ҳақдаги ўринларни топиб ўқинг» каби топшириқлар берилиши мақсадга мувофиқдир.

Истиқлол туфайли халқимиз янги тарихий даврга қадам қўйди. Бу – албатта, таълим тизимига, жумладан, бошланғич синф ўқиш дарсларининг мақсад ва вазифаларига янгича ёндашишни тақозо этади. Ушбу дарсликлар олдига бир қатор талаблар қўйилди. Мазкур талаблардан бири, унда берилган савол-топшириқлар ўқувчини фаол ишлашга, шунингдек, мустақил ва ижодий фикр юритишга ўргатадиган шаклда тузилмоғи зарур. 

Шундай экан, бошланғич синф «Ўқиш китоби» дарсликлари ҳам белгиланган талабларга мувофиқ бўлиши керак. Шу нуқтаи назардан, биз «Ўқиш китоби» дарсликларидаги саволтопшириқларни ўқувчиларни изланишга ўргатиш жиҳатдан  қуйидаги гуруҳларга бўлишни лозим топдик:

1.                       Қайта хотирлаш типидаги савол-топшириқлар.

2.                       Қисман изланувчанлик типидаги савол-топшириқлар.

3.                       Ижодий типдаги савол-топшириқлар.

4.                       Адабий тушунчаларни англаш типидаги савол-топшириқлар. 1-синф «Ўқиш китоби»ни  таҳлил қилиб,  дарсликка  киритилган савол-

топшириқлар, асосан, қайта хотирлаш типига мансублигининг гувоҳи бўлдик. Дарҳақиқат, биринчи синф ўқувчиларининг ёш хусусиятлари фақат асар воқеаларини қайта эсга олиш асосида саволларга жавоб беришни талаб этади. 

2-синф «Ўқиш китоби»даги савол-топшириқлар эса асосан қайта хотирлаш ва қисман изланувчанлик типига мансуб. Масалан, қайта хотирлаш типидаги савол-топшириқларга ватан мавзусида ўрганиладиган асарлардан сўнг «Ватанимиз қандай ном билан аталади?, Ўзбекистонда қандай шаҳарлар бор экан?,  Тошкент қандай шаҳар?,  Нима учун Тошкентни тинчлик ва дўстлик шаҳри деймиз?,  Каптар қафасдан қутулиб қайси томонга учди?, Кишилар нима қилмоқчи бўлдилар?,  Ўқитувчи нималар ва кимлар ҳақида гапириб берди?» каби, қисман изланувчанлик типидаги савол-топшириқларга «Қайси бекатларнинг номини биласиз?, Ҳикоят қандай якунланган?,  Ватанимиз озодлиги учун курашган инсонлардан яна кимларни биласиз?, Шеърда Амир Темурнинг қандай хислатлари ифодаланган?,  Улуғбекнинг қандай фазилатлари бўлган?» каби савол-топшириқларни киритиш мумкин. Лекин мазкур мавзуга оид  шеърлардан сўнг фақат шеърни ёд олиш топшириғи берилган. Бизнингча, бу ерда шеър матнини таҳлил қилишга ёрдам берувчи савол-топшириқлар ҳам тавсия қилиниши керак эди.

3-синф «Ўқиш китоби» дарслигида савол-топшириқларнинг қуйидаги типларини кузатиш мумкин. Жумладан,  ватан мавзусига оид матнлардан сўнг берилган  «Гербдаги рамз ва тимсоллардан нималарни билиб олдингиз?,  «Герб» сўзи ниманинг белгисини англатади?,  Бобомиз Амир Темур давлати байроғи қайси рангда эди?, Донолар нега кенгаш қилишди?, Адолат қандай қарор топди?, Тошкентга қайси иншоотлар зеб бериб турибди?, Олим – фаришталарнинг истаги нималардан иборат эди?, Нима учун оқил киши ҳаммани донишманднинг ҳузурига боришга маслаҳат берди?,  Донишманд қайси фариштанинг фикрини маъқуллади?,  Рустам ака тўғон ҳақида ўқувчиларга нималарни сўзлаб берди?,  Ўқувчилар қайси балиқларни катер тагига жойлашди?» каби савол-топшириқлар қайта хотирлаш типига мансуб бўлса, «Матндаги зиёда сўзи ўрнида яна қандай сўз ишлатиш мумкин?,  Нима учун Тошкент дўстлик шаҳри деб аталади?, Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашда сизнинг вазифангиз нимадан иборат?, Сиз ўз тилингизни севасизми?, Нима учун?, Ўқитувчи она тилимизнинг бойлигини нега боғ билан қиёслайди?» каби ижодий типдаги баъзи савол-топшириқлар ҳам кўзга ташланади. 

4-синф «Ўқиш китоби»да қайта хотирлаш типига оид савол-топшириқлар бирмунча камроқ киритилган. Улар қуйидагича: «Деҳқонбобо поездда кимларни учратди?  Ўқувчилар унга нималар ҳақида гапириб беришди? Илм ақлни пешлаши ҳақида шеърда нима дейилган? Самад қишлоғининг харитасида нималарни тасвирлади? Ўқувчилар нима устида тортишиб қолишди?» каби. 

Қисман изланувчанлик типидаги савол-топшириқлар «Мустақиллик қайтариб берган алломалардан кимларни биласиз?,  Шеърдаги «серқуёш ўлка» иборасини қандай сўзлар билан алмаштириш мумкин?,  Шеърдан ўзбек халқининг меҳмондўстлиги ҳақидаги ўринларни топинг.

Матндан Деҳқонбобонинг Ватан ҳақида айтган гапларини топиб ўқинг» тарзида берилган. 

Ижодий типдаги савол-топшириқларни ҳам кўплаб учратиш мумкин. Масалан, «Отаоналарни эъзозлашнинг сабаби нимада?,  «Ўзбекистон – келажаги буюк давлат» деганда хаёлингизга нималар келади?,  Ватан деганда хаёлингизга нималар келади? Қандай кишиларни мард деса бўлади?» сингари. 

Адабий тушунчаларни англаш типидаги савол-топшириқлар мазкур бўлимда берилмаган. 

Юқорида қайд қилинган таснифга кўра 1-синф «Ўқиш китоби»да матнлардан сўнг асосан қайта хотирлаш типидаги саволлар берилгани аниқланди. Фақатгина бўлим юзасидан ўтказиладиган такрорлаш дарслари учун савол-топшириқлар тавсия қилинган. 

2-синфда қайта хотирлаш типидаги савол-топшириқлар 68 фоизни, қисман изланувчанлик типидагилари 22 фоизни, ижодий типдаги савол-топшириқлар 10 фоизни ташкил этади. 

3-синфда тавсия қилинган савол-топшириқларнинг  60 фоизи 1-, 22 фоизи 2-, 12 фоизи 3-, 6 фоизи 4-типга мансублиги аниқланди.

 4-синфда қайта хотирлаш типидаги савол-топшириқлар 40 фоизни, қисман изланувчанлик типидаги савол-топшириқлар 20 фоизни, ижодий типдаги савол-топшириқлар 28 фоизни, адабий тушунчаларни англаш билан боғлиқ савол-топшириқлар 12 фоизни ташкил қилади. 

Таҳлилдан кўринадики, бошланғич синф «Ўқиш китоби» дарсликларида ўқувчини мустақил ишлаш, фикрлашга ундовчи ижодий характердаги савол-топшириқлар ниҳоятда оз миқдорни ташкил этади. Ҳозирги кунда «Ўқиш китоби» дарсликларида савол-топшириқларнинг деярли 7075 фоизи билимларни қайта хотирлаш ва қисман изланишни талаб этадиган саволтопшириқлардир. Дарсликларга шу хилдаги савол-топшириқларнинг кўплаб берилиши ўқувчиларнинг мустақил фикрлаши ҳамда фаоллигига салбий таъсир кўрсатади.

Бошланғич синф ўқувчиларига бериладиган савол-топшириқларнинг тузилиши содда ва ихчам бўлиши талаб этилади. 

Шу билан бирга, 1-синф «Ўқиш китоби»да Ойбекнинг «Алишернинг ёшлиги» номли ҳикояси бор.  Айнан шу асар 4-синф «Ўқиш китоби»да ҳам мавжуд. 1-синфда ўрганиладиган асар воқеаси 4-синфда ўрганиладиган ҳикоя мазмунига киритилган. Дарсликларда бундай ҳолатларнинг учраши, биринчидан, таълимнинг узвийлик ва узлуксизлик тамойилининг бузилишига сабаб бўлади, иккинчидан, ўқувчиларнинг бир хил асарни икки маротаба ўқиши ўқишга бўлган қизиқишини сусайтиради.

Шу ўринда ҳақли савол туғилади: бошланғич синфларнинг ўқиш дарслари жараёнида самарадорликка эришиш, шунингдек, ўқувчиларда адабий тушунчаларни шакллантириш йўлида қандай  ишлар амалга оширилмоқда? Умумий ўрта таълим мактаблари бошланғич синф ўқитувчиларининг адабий тушунчалар ва уларнинг моҳияти борасидаги назарий, шунингдек, технологик ёндашув асосида ўқиш дарсларини ташкил этишга имкон берувчи амалий кўникма ва малакаларнинг шаклланганлик даражаси бугунги кун талабларига жавоб берадими?, Ўқитувчиларда ўқиш дарсларини ноанъанавий шакл, метод ва воситалар ёрдамида ташкил этишга нисбатан ижодий муносабат шаклланганми? 

Тадқиқот муаммоси юзасидан олиб борилган изланишлар ўқиш дарсларида суҳбат методидан ўқувчи фаолиятини мустақил изланишлар тизимига солишда фойдаланиш мумкинлигини кўрсатди. Бундай йўл изланиш методига хос усуллардан фойдаланишни талаб этсада, ўқитувчи суҳбат усулларини ҳам узвийликда қўллаши натижасида масала теварагида фикр қўзғатувчи вазиятлар яратишга эришади. Бундай суҳбатда ўқувчи мустақил фаолият юритиб, кузатганлари, йиққан маълумотлари, тўплаган хулосалари билан иштирок этади. 

Изланиш методи ўқувчини қўйилган муаммони мустақил изланишлар орқали ўзича ҳал қилишга тайёрлайди, ўз мулоҳазаларини изчил тарзда хулосагача давом эттириб, таҳлил ва тадқиқ қилиш малакасини шакллантиради. Ўқувчи суҳбатда ўз қарашлари, мулоҳаза-муҳокамаси асослари, далилланган хулосалари билан иштирок этади. Демак, бундай метод қўйиладиган саволлар характери ўқувчи фаразларини тасдиқлашга, таҳлилга йўналтирувчи, таққослашга ундовчи бўлиши керак. Муҳокама юритиш бу методнинг ўзаги эканини диққат марказида тутиш талаб этилади.

Таҳлил методидан фойдаланганда ҳам саволлар, кўрсатмалар, топшириқлар тартиби аввалдан изчил тарзда шакллантирилади. Таҳлилга тортилган матнни ўрганишга йўналтирувчи савол-топшириқлар ўқувчининг ижодий имкониятларини  аниқлашга ёрдам беради. Айни чоқда матнни ўзлаштириш имкониятларини кенгайтиришга, малакани такомиллаштиришга таъсир кўрсатиши кўзда тутилади. Шу сабабдан  савол-топшириқлар ҳар бир ўқувчининг ана шундай индивидуал имкониятлари даражасига қараб тузилади. Бу методдан бадиий асарни ўрганишда, таҳлил қилишда, билимларни мустаҳкамлашда фойдаланилади. Бу  метод муаммоларни ҳал этишда ўқувчининг ўз-ўзини текшириши, ижодий имкониятлари ривожи учун хизмат қилиши аниқ.

 

БАДИИЙ МАТНЛАРДАГИ ФОНЕТИК, ЛЕКСИК БИРЛИКЛАРНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ПРАГМАТИК КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ ЎСТИРИШ

Ю.Пўлотова (Ўзбекистон) О.Итолмасова (Ўзбекистон)

 

Аннотация. Инсоният тафаккурининг олий маҳсули сифатида таърифланишга ҳақли бўлган бадиий ижод (бадиий матн) тилнинг имкониятлари, қудрати ва нафосатини намоён қилувчи эстетик ҳодиса саналади, яъни у ўзига хос эстетик вазифа бажаради. “Тилнинг бу вазифаси (эстетик вазифаси) фақат бадиий асардагина намоён бўлмайди. Бизнинг диққатимиз жумланинг шаклига, фикр қай тарзда ифодаланганлигига қатарилган ҳар онда биз айнан шу вазифанинг ҳаракати доирасига кирамиз. Тилнинг эстетик вазифаси, албатта, сўзлашув нутқида ҳам доимий равишда намоён бўлади. Лекин, барибир, бу вазифани сўзлашув нутқида етакчи деб бўлмайди, бадиий матнларда эса тил ҳамиша айни шу алоҳида вазифаси билан иштирок этади (бу вазифа, албатта, тилга, унинг барча кўринишларига ҳамиша хос бўлган коммуникатив вазифасини чекламайди, балки уни ўзига хос бир шаклда трансформация қилади)”. 

 

Тилни, унинг табиатини, имкониятларини тўлақонли юзага чиқиши бадиий матн орқали воқеланади. М.Йўлдошев ўзининг “Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари” китобида тилнинг эстетик вазифасини тилшунослик ёки адабиётшунослик доирасидагина ўрганиш қийин эканлигини таъкидлаб, қуйидаги фикрни билдиради: “...тилнинг эстетик вазифасининг асосий намоён бўлиш ўрни бадиий асар матни экан, бу вазифанинг ўзига хос хусусиятларини фақат тилшунослик ёки фақат адабиётшунослик доирасида ўрганиш қийин. Бунинг учун адабиёт назирияси, адабиёт тарихи, поэтика каби адабиётшунослик йўналишлари ва лингвистик стилистика, тил тарихи, лексикология, семасиология, этимология, грамматика каби тилшунослик йўналишлари бир-бири билан ҳамкорликда иш кўриши лозим. Тилнинг эстетик вазифаси масаласи бу икки йирик фан оралиғидаги мураккаб муаммодир”. Она тили дасрларида олинган билимларни адабиёт дарсликлари материаллари воситасида кўникма ва малакаларга айлантириш маърифийдидактик вазифа бўлиши билан бирга маънавий аҳамият касб этади. Ф.де Соссюр таъкидлаганидек, “тилшуносликнинг бевосита вазифаси тилга илмий ёндашувни эмас, индивидларнинг тил қобилиятини, бу қобилиятнинг иш кўриш қонуниятларини аниқлашдан иборат, илмий ёндашув эса методик характердаги фаолиятдир”. Шундай экан, “тилшуносликнинг бош оқими зиддиятлар орасидаги зидликни эмас, балки улар орасидаги тадрижий боғланишлар, ўтишлар ва айланишлар моҳиятини тадқиқ этишдан иборат. Тил бирликлари ва ҳодисаларини ўзаро алоқадорликда турган узлуксиз занжирнинг узвий боғлиқ бўғинлари сифатида тадқиқ этишнинг методологияси диалектик мантиқнинг учинчиси – шарт (оралиқ учинчи) қонунига асосланади”.

Тилшунос А.Нурмонов ўзининг “Тилшунослик ва табиий фанлар” номли рисоласида бадиий нутқни ўрганувчи лингвистик поэтикани тил системасининг барча сатҳ бирликларининг бадиийэстетик функциясини қамраб олишини таъкидлаб, шундай ёзади: “... Фонетик-фонологик сатҳда фонетик бирликлар ҳам бадиий-эстетик вазифа бажариши мумкин. Хусусан, бир хил товушларнинг, бир хил бўғинларнинг такрорланиши шеъриятда гўзалликни, таъсирчанликни таъминловчи восита саналади”. Дарҳақиқат, бир хил товушларнинг такрори тилшунослик нуқтаи назаридан аллитерация тил ҳодисаси сифатида ўрганилса, худди шу ҳодисани адабиётшунослик фанида тавзеъ санъати деб ўрганилиши барчамизга маълум.

Ойбек ҳикоясидаги дастлабки мазкур жумлалар она тилидаги тўртта мавзу материалини такрорлаш, мустаҳкамлашга ёрдам беради. Тажриба-синов давомида ўқувчиларда сўзларни турли диалектал, фонетик ва имловий вариантларда хато қўллашлари кузатилди:

 2.1.1-жадвал

Матндаги сўз	Ўқувчилар йўл қўйган хатолар
Ўксиз	ўксус // ўксис // ўксуз
Чурук	чурик // чуруг
Паст	пас
Бурушиқ	буришиқ // бурушуқ
Букилган	букулган

 

Ушбу сўзлар устида ишлаш қуйидаги босқичларда кечиши мақсадга мувофиқ:

1.                       Олинган парча ўқувчиларга диктант тарзида ёздирилади ва йўл қўйилган хатолар аниқланиб, ажратиб ёзилади.

2.                       Хато ёзилган сўзлар тўлақонли ўзлаштирилиши ва ўқувчилар сўз бойлигидан жой олиши учун уларнинг маъноси шарҳланади, ўрни билан синонимлари ёки антонимлари келтирилади.

3.                       Ҳар бир сўз воситасида ўқувчилар мустақил янги жумлалар тузадилар, сўзларнинг талаффузи ва имлосига тааллуқли қоидаларни изоҳлайдилар.

4.                       Ўқувчилар таълим олишнинг кейинги даврида (кейинги машғулот, чорак, синфларда) ушбу сўзларни ўрни билан қўллай боришни одат қиладилар.

Юқоридаги каби сўзларни адабиётдан Ойбек ижодига бағишланган охирги умумлаштирувчи машғулотда ёки она тилидан такрорлаш дарсларида машғулотда фойдаланиш мумкин. Олинган парча диктант сифатида ёздирилар экан, ўқитувчи ўқиб бериш (диктовка) жараёнида орфоэпик меъёрга риоя қилиши шарт. Агар бунга риоя қилмай имлога мувофиқ тарзда ўқиб берса, ўқувчилар фақат шу машғулотдагина тўғри ёзиб, ўзлари мустақил қўллаганларида бу сўзлар имлосида хатога йўл қўядилар. Ўқитувчининг диктантда орфоэпик меъёрга риоя қилиши ўқувчиларда талаффуз ва имло меъёрлари ҳақида тўғри ва етарлича тасаввур уйғотишга йўл очади. 

Сўзларнинг маъносини изоҳлашга ҳам ўқитувчи жиддий эътибор қаратиши керак. Ўксиз ва чурук сўз шакллари болаларнинг ва улар билан мулоқотда бўладиганларнинг нутқида ишлатилмайди, чунки улар архаик сўзлардир. Ўксиз ғариб, маҳзун (ғамгин) сўзларининг ўтмишда қўлланган маънодоши. Чурук эса бугунда фаол қўлланаётган чириган сифатдоши, яна ҳам аниқроғи, унча фаол бўлмаган чирик сифатининг маънодошидир. Бу каби сўзлар асосан бадиий услубда, узоқ ва яқин тарих воқелиги тасвирланган асарлар матнида учраши ўқувчиларга тушунтирилиши лозим. 

 

БОШЛАНҒИЧ СИНФ  ЎҚУВЧИЛАРИДА АДАБИЙ ТУШУНЧАЛАРНИ

ШАКЛЛАНТИРИШ

Ю.Пўлотова (Ўзбекистон) О.Итолмасова (Ўзбекистон)

 

Аннотация. Маълумки, тушунча нарсалар ва уларнинг хусусиятлари, ўзаро алоқа  муносабатлари тўғрисида бир-бири билан боғланган ҳукм-хулосалардан ҳосил бўлади. Бирор нарса тўғрисида тушунча ҳосил қилишда   шу нарса ҳақида бир қанча ҳукмлар жами шу тушунчанинг мазмунини ташкил қилади. Бирор нарса тўғрисида қанча ҳукм юрита олсак, тушунчанинг мазмуни ҳам шунчалик бой бўлади. 

Тушунчанинг моддий ифодаси ва таянчи сўздир. Бадиий адабиётда ҳам сўз бадиий образ яратиш ва образлилик қуролидир. Асарнинг образлилиги ёзувчининг сўз санъатидан қай даражада фойдаланганлигига боғлиқдир.

Тушунчалар сезги, идрок, тасаввурлар асосида, сўз, нутқ ёрдами билан ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам ўқиш дарсларида ўқувчиларнинг луғат бойлигини ошириш ва нутқини ўстиришга алоҳида аҳамият берилади.

Ўқитишнинг моҳияти ҳам ўқувчиларни тушунчалар билан қуроллантириш орқали таълим мақсадига эришишдан иборатдир. Воқеликдаги нарса ва ҳодисалар тўғрисидаги тушунчалар ҳар бир кишининг онгида болаликдан бошлаб то умрининг охиригача такомиллашиб боради. Шунинг учун ҳам ўқувчиларда бошланғич синфлардан бошлаб адабий тушунчаларни шакллантириш – синфда ва синфдан ташқари ўқиш дарсларининг асосий вазифаларидан бири, дейиш мумкин.

Ўқиш дарслари бошланғич синф ўқувчиларида ўрганиладиган бадиий асарларни бирбиридан фарқлаш, ёзувчининг ҳаётий воқеаларни қандай воситалар ёрдамида акс эттиргани, қандай адабий қаҳрамонлар яратганини тушуниш, асар қаҳрамонларининг хатти-ҳаракатига ўз муносабатини билдириш, уларни баҳолай олиш ва тегишли хулоса чиқариш кўникмаларини шакллантиради. Ўқитувчи адабий тушунчаларни  ўргатиш жараёнида ифодали ўқиш, матнни ёд олиш, қайта ҳикоя қилиш, савол-топшириқлар устида ишлаш, ижодий ёзма ишлар ёздириш усулларидан фойдаланади.

Нутқ  маданиятини шакллантириш билан боғлиқ адабий тушунчалар юзасидан ҳосил қилинадиган элементар билимлар орқали ўқувчилар кишиларнинг фикрлари, ҳис-туйғулари ва ички дунёсини ифодалашда бадиий нутқнинг аҳамиятини англаб борадилар. Ўқувчиларда адабий тушунчаларни ҳосил қилишда уларнинг бадиий адабиёт санъатнинг бир тури эканини англашларига эришиш лозим. Бунинг учун бадиий асарда тасвирланган воқеа-ҳодисаларнинг расмда ранглар орқали ифодаланишини намойиш қилиш орқали бадиий адабиёт  тасвирий санъат каби санъат тури деб тушунтириш мумкин. Ҳар иккисида ҳаётий воқеалар акс этиши, тасвирий санъатда ранглар орқали, бадиий адабиётда сўзлар орқали тасвирланиши ҳақида маълумот бериш фойдадан холи бўлмайди.  Асар яратиш учун  ёзувчи сўзга бой бўлиши лозим эканлиги, бунга ўқиш-ўрганиш орқали эришиш мумкинлигини ўқувчилар онгига етказиш зарур. Бошланғич синфларда  адабий тушунчаларни ўқувчилар яхши ўзлаштиришлари учун ўқитувчи  адабиёт назариясидан илмий тушунчаларга эга бўлиши, асар таҳлилида нималарга эътибор берилишини ажратиб олиши, ўқитиш усулларини яхши билиши,  таҳлилга ижодий ёндашиши, ўқувчиларнинг қизиқишларини ҳисобга олиши ўқиш дарсларида бадиий асарни ўқитиш сифатини белгиловчи омиллардандир. 

Бошланғич синф ўқиш дарсларида ўқувчиларни малакали китобхон сифатида тарбиялашда асар таҳлили ва  ўқувчининг шахсий ижодкорлик қобилияти алоҳида аҳамият касб этади. 

И.А.Каримов ўзининг «Юксак маънавият – енгилмас куч» асарида таъкидлаганидек, «инсонни, унинг маънавий оламини кашф этадиган яна бир қудратли восита борки, у ҳам бўлса, сўз санъати, бадиий адабиётдир. Адабиёт, сўз санъати азалдан халқ қалбининг ифодачиси бўлиб келади. Адабиётнинг инсоншунослик деб, шоир ва ёзувчиларнинг эса инсон руҳининг

         муҳандислари» деб таърифланиши бежиз эмас, албатта.[1; 136]                      

Ўқиш методикасида бадиий асарни ўқиш билан боғлиқ иккита талаб  олға сурилади:

биринчидан, ўқувчилар намунадаги асар мазмунини тушунсин, иккинчидан, асарда қаламга олинган воқеа-ҳодисаларни қалбдан ҳис қила билсин.

Бошланғич синф ўқувчиларида сўз санъатини бевосита идрок этиш қобилиятининг ривожланиши асар  сюжетининг  ўзига  манзур  жиҳатларини аниқлаш, қаҳрамонларнинг хаттиҳаракатларини баҳолаш, ўз хулосаларини умумлаштириб баён қилиш тарзидаги адабий таҳлил кўникмаларини эгаллай боришига боғлиқ. 

Бадиий асарнинг ўқувчилар томонидан идрок этилиш даражаси китобхонлик фаолияти натижалари таҳлили асосида белгиланади. Адабий таълим жараёнида асарнинг тўлиқ идрок этилиши адабий тушунчаларнинг чуқур эгалланганлигидан далолат беради.  

Илмий-методик адабиётларни ўрганиш ҳамда тажриба-синов ишлари натижасида кичик  мактаб ёшидаги ўқувчилар учун адабий тушунчалар асосида бадиий асарни идрок этишнинг тўртта даражасини ажратишни лозим топдик.

Биринчи даража. Бу гуруҳга мансуб болалар асарларни яхлит идрок эта олмайди, уларнинг диққати асар сюжетидаги алоҳида ҳодисаларга қаратилиб, эпизодлар орасидаги боғликликни тушуниб етмайдилар. Уларда  матнни ўқиш ва эшитишда бевосита ҳиссий таъсир бўлиши мумкин, лекин ўз ҳисларини сўз билан ифодалаш мушкуллик туғдиради. Бу гуруҳдаги болалар асар қаҳрамонларининг хатти-ҳаракати ва руҳий ҳолатини  ҳар доим ҳам аниқлай олишмайди. 

Иккинчи даража. Бу гуруҳга мансуб ўқувчилар  асарни тўғри қабул қилиши билан ажралиб туради. Аммо улар ҳам ҳис-туйғуларини ифодалашда қийналадилар, чунки тасаввур ҳар кимда ҳар хил бўлади. Бу гуруҳ ўқувчилари асар воқеаларининг кетма-кетлигини хотираларида осон тиклашади, лекин улар  бир-бири билан қандай боғланганлигини ҳар доим ҳам тушунишмайди. Улар махсус савол-топшириқлар ёрдамида асар қаҳрамонларига хос  хусусиятларни тўғри аниқлай олишади. Ҳаётий тасаввурларига таянган ҳолда уларнинг у ёки бу  хатти-ҳаракатлари сабабини айтиб беришади. Аммо ўқиганлари юзасидан хулоса чиқара олишмайди.

Учинчи даражага мансуб ўқувчилар  асарда баён қилинган воқеа-ҳодисаларнинг ички боғланишини билиши билан  ажралиб туришади. Улар  муайян тасаввурга эга бўлиши туфайли асарнинг тафсилотлари асосида образларни қайта яратиш қобилиятига эга. Асарда уларни,  биринчи навбатда, қаҳрамонлар образи қизиқтиради, ўқитувчининг  йўналтирувчи саволлари асосида асардаги асосий фикрни, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатлари  сабабини тўғри аниқлай олишади. Аммо мавжуд адабий тушунчалар асосида ўз хулосаларини умумлаштиришда айрим камчиликларга йўл қўядилар.  

   Тўртинчи  даражага мансуб ўқувчилар нафақат асар воқеаларидан, балки унинг бадиий ифодасидан ҳам  таъсирланади. Уларнинг тасаввури ривожланган   бўлиб, бадиий асар тафсилотлари асосида образни қайта яратишади. Матнни қайта ўқишни, ўқиганлари юзасидан фикр-мулоҳаза юритишни ёқтиришади. Матнда муаллиф нуқтаи назарини, асосий фикрни аниқлаш қобилиятига эга бўлишади. Уларнинг асар  воқеалари юзасидан умумлашма хулосалари ўта жўн бўлса ҳам,  мустақил фикр юритиши, асарда қўйилган муаммони аниқлашга бўлган ҳаракатининг ўзи муҳимдир. Шунга кўра, айтиш мумкинки, ўқувчиларда адабий тушунчаларнинг шаклланишини асарни идрок этиш даражасига қараб белгилаш мумкин, деган хулосага келдик. 

Идрокнинг биринчи даражаси 3-5 ёшли болаларга мос келади.  Бошланғич синф ўқувчиларининг шу даражага мансублиги адабий тушунчаларга доир билимларнинг сустлигидан далолат беради. Ўқиш  дарслари  билан фан сифатида тўқнаш келганида, иккинчи ва учинчи синфдаги бир неча ўқувчигина ўқиганларини учинчи даражада идрок қилиш қобилиятига эга бўлади. Бошланғич таълимнинг охирига келиб тўртинчи даражада идрок этиш барча ўқувчиларга хос хусусият саналади. Бошланғич  синф битирувчиси бадиий асарни тўртинчи даражада идрок этиши адабий тушунчаларининг шаклланганлигини англатади.

 

ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА БАДИИЙ МАТН УСТИДА ИШЛАШ

А.Р.Ҳамроев (Ўзбекистон)

Г.Жумаева (Ўзбекистон)

 

Аннотация. Бадиий матнда одатдаги ахборотдан ташқари ҳиссий-образли ахборот ҳам бўлади. Ўқувчи матнни ўқиётиб ёзувчи қаламга олган тасвирни кўз олдига келтиради, асар каҳрамонлари кечинмалари ва асар ғояси билан танишади, уларнинг ўзини тутиши, хаттиҳаракатларига қараб муайян хулосага келади. Кўринадики, бадиий ва илмий-оммабоп матн ўртасидаги фарқ воқеликни акс эттириш усулида кўринади. 

 

Бадиий ва бадиий бўлмаган матнлар ўртасидаги фарқни болалар кичиклигиданоқ билиб оладилар. Шунинг учун ҳам шаклига кўра содда, мазмунан қувноқ кайфият бағишлайдиган эртак ва қўшиқларни ўқиш учун танлайдилар. Бундан ташқари, улар бадиий асарларда  бир хилдаги воқеликнинг турлича тасвирланганини ҳам фарқлай бошлайдилар. Ўқувчилар шу тариқа ўзлари ўқиган матннинг «портрети»ни хаёлан чизадилар. 

Ёзувчи ёки шоир сўз билан ҳамма нарсани, ҳатто дунёда мавжуд бўлмаган нарсаларни ҳам тасвирлай олади ва уларни биз тасаввур қила оламиз. 

Ҳар бир ёзувчининг хаёлий образ яратиш соҳасида ўз усули ва услуби бор. Санъаткор уни биз тасаввур қила оладиган муҳитга жойлайди, аниқ кўринадиган шароитга солиб қўяди. Ўқувчи Анвар Обиджоннинг 4-синф «Ўқиш китоби»даги «Бўрининг табиб бўлгани ҳақида эртак» асаридаги бўрининг инсон сифатида гапирмасликларини билса-да, уларнинг гапиришларини тўғри тасаввур қилади.

Сўз билан сурат чизиш, воқеликнинг бадиий образини яратиш ва уни ўқувчи тасаввурига кирита олиш сўз санъатининг энг муҳим хусусияти ҳисобланади. Турли санъатларда бадиий образ турлича яратилади. Рассом уни бўёқлар, мусиқачи товушлар, ёзувчи ва шоир сўзлар билан яратади. 

Сўз санъатида инверсия, такрор, ёзувда тиниш белгилари билан ифодаланган интонация, сўзларнинг бирикиш усуллари, булардан ташқари муаллиф танлаган сўзларнинг ўзи ҳам ифодавийликни кучайтиради, асар қаҳрамонларининг кайфияти ва ҳиссиёти, муаллифнинг тасвирланаётган воқеликка нисбатан муносабатини англатади. 

Бадиий асар муаллифи биз яшаётган дунёни алоҳида тасвирий воситалар ёрдамида ифодалайди. Шунинг учун бадиий асар яратиш ва уни ўқувчи онгида қайта тиклаш бир жараённинг икки томони ҳисобланади. Бу  бадиий асарни ўқиш жараёнидир. Зеро, улар ўзаро алоқада бўлади. 

Асарнинг маълум адабий турга тегишлилиги у билан адабиёт ва ўқиш дарсларида ишлаш метод ва усулларини белгилайди. Амалдаги ўқиш дарсларида ўқитувчи шеърларни ҳикоя қилиб бериши ёки ундаги тафсилларни тушунтириши мумкин.

Эпик матнда ҳикоячининг мавжудлиги унинг энг муҳим хусусиятларидан бири ҳисобланади. Айнан ҳикоячи воқеалар ҳақида ҳикоя қилади. У ҳамма нарсани «билади», ҳатто қаҳрамонларнинг фикри ва кечинмаларидан ҳам хабардор, воқеа содир бўлаётган жойда доимо ҳозиру – нозир. Ҳикоячи гўё ёзувчи ва китобхон ўртасидаги воситачи ҳисобланади. Муаллиф  воқеаларни объектив тасвирлаш чоғида қаҳрамонларнинг орқасига яшириниб олиши, бошқа қаҳрамонларга нисбатан ўз муносабатини ифодалаши, воқеаларга баҳо бериши мумкин. Эпик асарларнинг муаллифлари ҳаётга муносабатини, одатда, ўз номидан эмас, балки иштирок этаётган шахслар, табиат тасвири орқали ифодалайди. Баъзан ёзувчилар шеърий чекиниш қилиб, асарга тарихий ва сиёсий хусусиятга эга бўлган фикрларини ҳам киритади. Аммо бунда ҳам эпик асарда атроф-муҳит кўриниши, одамлар ва воқеалар тасвири етакчи бўлиб қолаверади.

Бадиий асар – бу образлар тизими, унда ҳам қандайдир элементлар ва улар орасидаги алоқалар мавжуд бўлиши табиий. Ҳажм жиҳатдан кичикроқ бўлган одатдаги шеърий шакллардаги асарларда образлар кўп бўлмайди. Лекин эпик асарларда ҳам муаллифнинг бадиий тўқимаси бўлган образлар билан бирга тарихий шахслардан иборат жуда кўп қаҳрамонлар образи   бўлиши мумкин. Муаллиф улар орқали китобхонга ўз дунёқараши, ҳаёт ва унинг маъносига доир ғоясини сингдириб юборади. Шунга кўра, бадиий ғоя   асарнинг асосий моҳияти ҳисобланади. Матнга чуқур сингдирилган ғоя таҳлил натижасида ойдинлаштирилади.

Эртакларда кўпроқ фантастик хусусиятга эга бўлган воқеалар талқин этилади. Фантастик эртакларда сеҳргар қаҳрамонлар ва сеҳрли ашёлар иштирок этади. Эртакларнинг асосий қисми маиший хусусиятга эга бўлиб, уларда турли табақа вакиллари тасвирланади. Зулм  қораланади, меҳнатсеварлик, сахийлик каби хислатлар улуғланади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар ҳам бундан мустасно эмас.

Халқ достонларидаги қаҳрамонларда халқ қудрати билан боғлиқ энг яхши хислатлар мужассамланади. Аллегорик хусусиятга эга бўлган кичикроқ ҳажмли масалларда ҳайвонлар, ашёлар образи орқали одамларнинг камчилик ва нуқсонлари устидан кулинади. У эпоснинг энг қадимги жанрларидан ҳисобланади. 

Бадиий адабиётнинг энг қадимий турларидан бири – шеърият мусиқа ва қўшиқ билан боғлиқ. Шеърият – инсон туйғулари, унинг руҳий ҳолати ва кечинмаларини акс эттиради. Шеърий асарларда ҳаёт ва унинг қонуниятлари эпик матн ва драмадаги сингари воқеалар орқали эмас, балки   воқеалар шоирнинг идроки орқали акс эттирилади. Кўпинча тасвирланаётган воқеа ёки манзара муаллифнинг лирик кечинмалари манбаи сифатида майдонга чиқади. 

Назм юқори ҳис-туйғуларда ифодаланиши билан ажралиб туради. Негаки бундай нутққа тингловчи ва ўқувчига нимадир муҳим нарсани айтиб, унинг эътиборини жалб этиш зарур бўлганда мурожаат қилинади. Шунинг учун бунда алоҳида нутқ кўриниши – такрор, ундов, инверсия каби восита ва усуллардан фойдаланилади.  

Эпик асарларда ҳам ҳис-туйғулар тасвирланади, лекин улар, одатда, адабий қаҳрамонга тегишли бўлади. Шеърий асарларда эса муаллифнинг ўзи бош қаҳрамон. Айрим шеърий асарларда муаллифнинг ўзи шеър қаҳрамони бўлмаса ҳам, тасвирланаётган, ҳикоя қилинаётган воқеа унинг хаёлидан ўтган бўлади.

Баъзан шеърий асарда табиат тасвири берилади. Аммо бу тасвир муаллифнинг ички ҳолатини очиб беришга бир баҳона, холос. Негаки  бу табиат кўриниши шоирнинг қалбидан ўтиб келгандир. Асарда бизни ҳаяжонга соладиган нарса картинанинг ўзи эмас, балки табиат манзараси туфайли туғилган ҳиссиётдир.

Шеърий асар таҳлили. «Ўқиш китоби» дарсликларига киритилган шеърий асарлар турли мавзуга бағишланган бўлса-да, уларнинг орасида табиат манзараси, йил фаслларига доир шеърлар катта ўрин тутади. Жумладан, баҳор  фаслига бағишланган шеърларда она табиат ўқувчи кўз олдида бутун гўзаллиги билан намоён бўлади. Бунда ҳавонинг илиши натижасида эриб кетаётган қорларни ёриб чиқаётган майса-гиёҳлар ва  дов-дарахтларнинг куртак отиши ўқувчиларга мўъжиза бўлиб туюлади. Масалан, Отаёрнинг 2-синфда ўқиб ўрганиладиган «Баҳор келди» шеъри  ана шу манзаранинг ёрқин тимсолидир: Баҳор келди, уйғотиб Диллар завқ-шавқин. Анҳорларда тошиб сув Солади шовқин. Ердан кўм-кўк майсалар Кўтармоқда бош. Деҳқон кезар далада Чиқмасдан қуёш.

Ўқувчилар ариқда шўхчан оқаётган сувни қўллари билан кўрсатадилар, унинг шилдирашига тақлид қиладилар. Оқаётган сувнинг қиш тугашидан хурсанд эканлигини ўзларича ифодалашга ҳаракат қиладилар. Сув оқиши, бўй чўзаётган майсалар ўқувчиларда баҳор кайфиятини ҳосил қилади.

Кўринадики, шеърда табиий равишда иккита марказий образ пайдо бўлади, булардан биринчиси ариқчада шилдираб оқаётган сув образи бўлса, иккинчиси тобора яқинлашиб келаётган баҳор образидир. Қишнинг баҳорга айланиш мўъжизаси ўқувчиларнинг кўз ўнгида рўй бериши уларни ҳайратга солади.

 

BOSHLANG`ICH SINF TEXNOLOGIYA DARSLARINI GENDER TENGLIK VA FARQLAR

ASOSIDA TASHKIL ETISH METODIKASI

Z.T.Sharopova 

Buxoro davlat universiteti magistranti

 

 Annotasiya: Bu maqolada texnologiya fanlarini gender tenglik asosida o`tish haqida fikrlar yuritilgan.

Annotation: This article discusses technology sciences on gender equality. Аннотация: В этой статье обсуждаются технологические науки о гендерном равенстве.

Kalit so`zlar: Gender tenglik, boshlang`ich ta`lim, texnologiya, feminism.

Keywords: Gender equality, start-andchenue educational, technology, Fememism.

Kлючевые слова: гендерное равенство, стартовые образовательные, технологии, жереможность.

Gender nazariyasining vujudga kelishida bugungi kunda ijtimoiy-madaniy rivojlanishning muqobil nazariyasiga aylangan feminizm hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.  XX asrning 70-yillarida Z.Freyd va T.Parsons g’oyalari bilan sug’orilgan an’anaviy ijtimoiy fandan qoniqmagan feminizm nazariyotchilari o‘zlarining g’arbona madaniy, tarbiyaviy, nazariy-uslubiy yondashuvlarini ifodalay boshladilar. Feministik g’oyalarning madaniyat va ta’lim-tarbiyaning turli sohalariga kirib borishi nihoyatda jadal sur’atlar bilan davom etdi.

Genderni asosiy ilmiy kategoriya sifatida tasdiqlashga to‘rtta sabab bor edi: 1) (ayol) va (erkak) tanasi o‘rtasidagi sababli bog’lanish hamda tabiiy deb hisoblanadigan muayyan ijtimoiy vazifalardan voz kechish; 2) jinslararo munosabat tizimi va boshqa ichki madaniy nuqtai nazarlar o‘rtasidagi bog’liqlikni belgilash; 3) erkaklar va ayollar muayyan vazifalarni bajaradigan ijtimoiy tashkilotni tegishli hokimiyat tuzilmalari tahlilisiz anglab bo‘lmasligini tan olish; 4) turli vazifalarni bajarishga undaydigan farqlash jarayoni ham tahlil qilinishi lozimligiga iqror bo‘lish.

Genderning tahlil kategoriyasi sifatida kiritilishi erkaklar va ayollar o‘rtasidagi shubha ostiga olingan qarama-qarshilikning buzilishi ehtimolidan va ayni paytda ushbu qarama-qarshilikka ijtimoiy, madaniy va siyosiy voqelikdagi bo‘ysundirish mexanizmi sifatida jiddiy munosabatdan dalolat berar edi. 

Gender atamasi o‘g’il va qiz bolalar (erkaklar va ayollar) orasidagi farq tushunchasini anglatadi. Mazkur so‘zning ijtimoiy ma’nosi esa aksariyat hollarda o‘g’il va qiz bolalarning anatomik farqlarini ifodalaydi.

Antropolog Margaret Mid gender farqlar va o‘xshashliklarning biologik emas, balki ijtimoiy, psixologik hamda pedagogik jihatdan hisobga olinishi lozimligini ta’kidlab kelmoqda Gender farqlar va o‘xshashliklarning butun tavsifi ta’lim jarayonida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Uni o‘zgartiruvchi asosiy vosita o‘quvchilarning jinsiga mos ravishda differensiasiyalashtirilgan aqliy hamda jismoniy mehnatdir. Ijtimoiy-pedagogik omillar sifatida o‘quvchining toifasi, yoshi e’tirof etilmoqda. Gender farqlar va o‘xshashliklarni hisobga olgan holda tashkil etiladigan ta’lim jarayonida o‘quvchining ijtimoiy tajribasi aniq hisobga olinishi lozim.

Genderni belgilashga nisbatan mavjud yondashuvlar va nuqtai nazarlarning xilma-xilligiga qaramay, ikkita konsepsiyani ajratib ko‘rsatish mumkin. Bu konsepsiyalar quyidagilardan iborat: 1) genderning ijtimoiy tuzilishi nazariyasi; 2) gender tizimi nazariyasi.

Genderga ijtimoiy jihatdan bo‘lgan yondashuv quyidagilardan iborat bo‘ladi: biologik nuqtai nazardan jins muayyan jamiyatda qaror topgan jinsga xos bo‘lgan vazifalar va o‘g’il hamda qiz bolalarning  o‘ziga xos xatti-harakatlari, o‘zaro hamkorligining ijtimoiy me’yorlari bilan bog’liq bo‘lgan turli-tuman ko‘rinishlari. O‘g’il va qiz bolalarning o‘zaro hamkorligi tushunchasi I.Goffman tomonidan kiritilgan bo‘lib, o‘g’il va qiz bolalarning ma’naviy-madaniy qiyofalarini ifodalaydi. Ushbu yondashuvga muvofiq ravishda gender muayyan jamiyatda qaror topgan ijtimoiy munosabatlarning o‘lchovi sifatida namoyon bo‘ladi.

Ta’kidlash lozimki, gender munosabatlar tahlili mohiyatan jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy, ma’rifiy sohalardagi   jinslararo munosabatlarining aniq manzarasini ifodalaydi.

Gender farqlar bilan bir qatorda gender o‘xshashliklarni ham hisobga olgan holda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish muhim ahamiyatga ega. 

Gender o‘xshashlik – o‘g’il va qiz bolalar orasidagi aqliy-intellektual, madaniy, ma’naviy, ijtimoiy o‘xshashlikni ifodalaydi. Qiz va o‘g’il bolalar orasidagi o‘xshashlik ularning o‘zaro hamkorligi jarayonida vujudga keladigan umumiy xususiyatlarning pedagogik-psixologik interiorizasiyasiga xizmat qiladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, gender jinsga bog’liq emas, balki ta’lim-tarbiya, ijtimoiy muhit yordamida vujudga keladigan o‘xshashliklarga bog’liq.

Gender farqlar shuni ifodalaydiki, unda biologik o‘ziga xoslik ijtimoiy-pedagogik mohiyat kasb etadi. Bu esa, o‘z navbatida, o‘quvchilarni ijtimoiy-pedagogik tasniflash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Rivojlangan jamiyatlarda anatomik jins genderning asosi sifatida e’tirof etiladi.  Foydalanilgan adabiyotlar: 1.  Жеребкин С. Гендерныая проблематика в философии// Введение в гендерные исследования. Ч.1: Учебное пособие /Под ред. Жеребкиной И.А. – Харьков: ХЦГИ, 2001; СПб.: Алетейя, 2001. 390-426 с.

2.                       Гендерный калейдоскоп: Курс лекций /российская Академия наук, Институт социально – экономических  проблем народонаселения. – М.: Академия, 201. – 520 с.

3.                       Гендер тадқиқоти асослари курси хрестоматияси: / рус тилидан қисқар. таржима. Олий ўқув юртлари учун. –Тошкент, Ўзбекистон, 2003. – 411 

 

 “THE IMPORTANCE OF THE AUTHOR'S FAIRY TALE AND FOLKLORE IN PRIMARY

SCHOOL LESSONS”

                                           M.A.Uktamova, Buxdu 1-kurs magistranti

 

Annotatsiya:  Ushbu maqolada boshlang`ich sinflarda muallif ertagida folklor va uning ahamiyati haqida metodik tavsiyalar berilgan. folklorshunoslik atamasining ahamiyati tahlil qilindi.

Аннотация: В статье даются методические рекомендации по фольклору и его значению в авторском рассказе в начальной школе. проанализирована важность термина фольклор.

Abstract: This article provides methodological recommendations on folklore and its importance in the author's story in primary school. the importance of the term folklore was analyzed.

Kalit so`zlar:  Folklor, ma'naviy tarbiya, dostonlar, ertaklar, afsonalar, hikmatli so'zlar, maqollar va matallar, madaniyat, san'at, adabiyot, xalq ijodi.

Ключевые слова: фольклор, духовное просвещение, былины, сказки, легенды, мудрые изречения, пословицы и поговорки, культура, искусство, литература, народное творчество.

Keywords: folklore, spiritual education, epics, fairy tales, legends, wise sayings, proverbs and sayings, culture, art, literature, folk art

In the words of our great enlightened ancestor Abdullah Avloni, “The mirror life of every nation, which shows its existence in the world, is language and literature. To lose the national language is to lose the spirit of the nation. "

On the eve of independence, we inevitably remember the heated and uncompromising debates and disputes that took place in order to give the Uzbek language the status of the state language.

First of all, a special commission on the state language was established under the Supreme Council of the Republic, consisting of well-known scientists, creative intellectuals, journalists and members of the public. The members of the commission regularly studied the views expressed by various social strata of the population, political groups, representatives of all nationalities and ethnic groups, and regularly informed the leadership of the republic and the general public. In the spirit of such activity, there was a comprehensive exchange of views, discussions and debates on each item of the draft submitted to the session of the Supreme Council. This was a truly great event in the history of our Motherland.

The Constitution of the Republic of Uzbekistan, adopted on December 8, 1992, clearly defines and strengthens the status of the state language.During the years of independence, the use of the Uzbek language has greatly expanded in practice, research aimed at its scientific development, scientific and popular books, textbooks, new dictionaries on the specifics of our language. The publication of the plab contributes to the development of public opinion.

As heirs of the priceless wealth passed down from ancestors to generations, we must constantly work to preserve, enrich and further enhance the prestige of our native language. In particular, the fundamental sciences in such important areas as modern communication and information technologies, the banking and financial system, the expansion of the use of our native language, the publication of etymological and comparative dictionaries, the development of necessary terms and phrases, concepts and categories. In short, the comprehensive development of the Uzbek language on a scientific basis will undoubtedly serve such noble purposes as the understanding of national identity, the sense of homeland.

We have a lot of cultural and enlightenment riches that have been passed down from ancestors to generations over the centuries. These include epics, fairy tales, legends, wise sayings, proverbs and sayings, and many other examples of folklore. After gaining independence, great importance was attached to the inculcation of this wisdom of the people in the younger generation. The unexplored epics "Alpomish", "Gorogly", "Kuntugmish", "Ravshan", wise sayings, proverbs and sayings based on the ancient experience of our ancestors are included in the textbooks. started. Naturally, this was reflected in primary school textbooks.

Folklore is the art of words. Before understanding this sentence, it is necessary to understand what art is. In the 5-volume "Explanatory dictionary of the Uzbek language" (vol. 3, p. 442) "Art" is defined as work, labor, skill, profession. If we pay attention to the words in the commentary, art means understanding the work done skillfully.

Every example of word art, including folk songs, fairy tales, epics and other works, must have an intellectual novelty. This novelty is determined by the assessment of complex social situations, ranging from small life events. Man is faced with countless innovations throughout his life. The simple truths of the experience of the older generation are still new to the young. That is why when we hear the works of folklore, we come across many new ideas.

For example, the main idea of the article "If you approach the cauldron, the black is high, if you approach the evil - the disaster" is to warn of the increase of unpleasant events in the case of a person approaching the evil. But in fact, even in the first part of the proverb, there is a sign of caution. That is, it is recommended that a young and inexperienced child be careful not to touch the black body when approaching the pot. In addition, it is said that everyone should take into account the precautions when working in a particular situation and making a decision. In the following research, we consider the issues of teaching primary school students the proverbs "The eldest son of a married mother - the wisdom of the people" in the words of our ancestor Abdullah Qadiri. `clean.

In this regard, one of the urgent tasks is to acquaint students with the examples of folklore, which are an integral part of our national values, to contribute to the development of children through our rich history, life experiences of our ancestors, immortal works. The study of proverbs in primary school textbooks and finding their variants, the study of ways to teach them to students determine the relevance of this work.

Folklore and its peculiarities

It has been 25 years since our country was formed and developed as an independent republic. Over time, there have been dramatic qualitative changes in all sectors of the economy. Attitudes towards culture, art, literature and folk art have risen to the level of state status. Uzbek radio and television, newspapers and magazines regularly cover examples of oral art of our nation and information about them.

From the earliest days of its creation, the folklore has become an unwritten history of the people. The first examples of fiction, such as "Oral Creativity", "Folk Oral Creativity", "Oral Literature", on the other hand, played an important role in educating the younger generation as a textbook of life. Later, when the culture of writing appeared, he felt the ability to create works of word art, and he came from among the people. At the same time, relying directly on the folklore of the people, they created the work of the individual. After the formation and development of this direction of fiction, the concept of written literature emerged. Oral and written literature, which differed in the method of creation, did not deny each other, but continued creative collaboration. But at the same time, each literature has not lost its originality. In this regard, folklore has five features that are recognized by the science of world folklore.

At the same time, over the years, close contact with the works of folklore confirms another feature. This feature can be called conditional.

It is expedient to show traditionalism, not collective, as before, without denying the appropriate value that can be given to each of them as the main feature of traditional folklore. Because, as in the works of the peoples of the world, the creation and performance of oral works in Uzbek is based on the traditions that have been formed over the centuries and continue to this day.

It is necessary to analyze the tradition of folklore in three directions. First of all, for thousands of years, from proverbs and riddles, to songs and epics, works have been created in the oral tradition, living in the oral way. Secondly, it has a tradition in terms of the performance and performance of folklore works and the method of performance. Third, tradition is reflected in the text of oral works.

Oral. The second important aspect of folk oral art is its oral creation. One of the most important ideas, repeated as a simple fact in the science of world folklore, is the oral creation and oral existence of folklore. Because the oral art of all peoples is created and lives on the basis of this law, which is subject to this way. Indeed, the influence of all genres of Uzbek folklore on the human spirit, consciousness and nature is often determined by its oral performance. There are even works that, if read, both written and published, do not give a real idea of the work. In particular, the influence of genres such as askiya, latifa, fast telling, riddles on the performance of the work in a certain environment, listening to them live, feeling like a participant in this situation and reading the text alone? There is a heavenly difference between the earth and the sky. Oral performance requires two consequences in the creation of a work of folklore.

It is better to listen to works of folklore than to read the text of this work. Oral performance requires two consequences for the creation and survival of a work of folklore. First, the oral performance, as observed in the written literature, is free from serious responsibility: the representative of the written literature is fully responsible for the work he creates. In oral performance, however, such an attitude is relatively weak because the oral work is performed orally. In folk anecdotes, events that take place and take place in a particular social life can be sharply criticized in a satirical way. But the anonymity of the creator's personality ensures the survival of the work under the motto "sucking" even in the most critical anecdotes. Oral performance also plays a positive role in the popularity of the work. Because every fairy tale, epic, proverb, riddle, anecdote can be retold immediately by a person with a certain talent among the audience. The narrator, on the other hand, considers himself free from the need to repeat every word or sentence without change, because he has heard the work orally and performed it orally. As a result, the content, the idea, the description of the protagonists of the work are preserved, but the new performer will be able to express in his work his personal life observations, the conclusions of experiments. Popular comments, such as the heroic recitation of the epic "Alpomish" by Fozil Yuldash and the love story of the poet Ergash, can be considered as direct oral qualities.

But, secondly, if the oral work is not recorded, there is a possibility of eventual death. The fate of dozens of works written for the happiness of our nation in the distant past confirms our opinion. Let's think rationally, if famous historians such as Herodotus and Polyene did not give information about Tomaris and Shirak, would this legend have reached us ?! In the work "Devonu lug'otit-turk" inherited by Mahmud Kashgari, about 300 beautiful proverbs are written. Among them are "Osh totugi tuz", "Kishi alasi ichtin, yilki alasi tashtin", which are still used today, and "If a fox barks at its nest, it becomes scaly", "Wild horse - a shoe, strength - There are also forgotten proverbs such as “food” 2. The meaning

of many of the proverbs in the Devon has been preserved, but the words in them have changed Reference:

1  Karimov IA High spirituality is an invincible force. Tashkent. 2008. p.114.

2  M.Kashgari "Devonu lug'otit-turk". Index-dictionary. Tashkent, 1967. Pages 534-536

3. D.M.Nosirova  Improving the technical skills of modern teachers and increase their preparedness for teaching.

  

TA’LIMDA  INDIVIDUAL YONDASHUVLI TEXNOLOGIYANING AFZALLIKLARI

M.J. Turdiyeva, BuxDU o’qituvchisi

G. M. Davronova, BuxDU talabasi

 

Аннотация: maqolada maktabgacha ta'lim muassasalarida ta'lim jarayonini individuallashtirish, ta’limni bolaning yosh xususiyatlari, qobiliyati va talab-ehtiyojlari bilan moslashtirishning afzalliklari  tahlil qilingan.

Kalit so'zlar: Maktabgacha ta’lim, erta o'rganish, o'rganishi,rivojlanish, maktabga tayyorlash, fikrlash, maktabga tayyorlash, individuallashtirilgan yondashuv.

Аннотация: В статье анализируются преимущества индивидуализации образовательного процесса в дошкольном образовании, адаптации обучения к возрастным особенностям, способностям и потребностям ребенка.

Ключевые слова: дошкольное образование, раннее обучение, обучение, развитие, подготовка к школе, мышление, подготовка к школе, индивидуальный подход.

Annotation: The article analyzes the advantages of individualization of the educational process in preschool education, adaptation of education to the age characteristics, abilities and needs of the child.

Keywords: Preschool education, early learning, learning, development, school preparation, thinking, school preparation, individualized approach.

Erta ta'lim barcha millat va elat bolalari uchun muhimdir. Maktabgacha yoshdagi davr ta'lim bosqichidagi eng ahamiyatli davr sanaladi.

Ushbu maqolaning maqsadi - erta bolalik ta'limi va unda tarbiyachilarning mahorati va metodikasi haqidagi qarashlarni yoritishdan iborat. Tadqiqot natijalariga ko’ra maktabgacha davrda e’tibordan chetda qolgan bolalar maktabga borganlarida o’qishdan, o’rganishdan ortda qolishlari isbotlangan. Inson hayoti davomida o’rganishi mumkin bo’lgan ma’lumotlarning katta foizini maktabgacha ta’lim davrida o’rganishi allaqachon barchaga ma’lum. “Yoshlikda olingan bilim - toshga o’yilgan naqsh kabi”- degan naql bekorga aytilmagan.

"Maktabgacha ta’lim yoshi" va "bolalar bog'chasi" atamalari 3-7 yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasini o’z ichiga qamrab oladi. Bolalar faoliyatini tashkil etishda unga eng yaqin yordamchilar ota-ona va maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi hisoblanadi. Bolaning har tomonlama o'rganishi va rivojlanishi uchun puxta tayyorgarlik  kerak bo’ladi. Tarbiyalanuvchi bolani kuzatish unga yordam berish uchun shu bola ucun mo'ljallangan ta’lim-tarbiya metodlarini ishlab chiqish zarur.  Bolalarga ularning qiziqish va qobiliyatlarini hisobga olgan holda  g'amxo'rlik qilish to’g’ri bo’ladi. Bolaga ta'lim berish bo'yicha quyidagi uch omil mavjud:

✓  Bolaning ushbu yosh guruhiga oid ma’lum bo'lgan bilimlarni e’tiborga olish;

✓  Har bir bolaning shaxsiga oid ma’lumotlarni e'tiborga olish;

✓  Bolalarni qurshab turgan ijtimoiy muhit va madaniy qadriyatlar haqidagi ma’lumotlarni e’tiborga olish.

Bugungi maktab bolasidan aniq bilimlargina emas, fikrlash ko'nikmasi, kattalar hamda tengdosh o'rtoqlarini tushunish, ular bilan hamkorlik qilish talab etiladi. Shuning uchun bolaning maktabga qadam qo'yayotganida nechog'li bilimga ega ekanligi emas, balki uning yangi bilimlarni egallashga tayyorligi,atrof-olamgamoslashish ko'nikmasi, voqea-hodisani mustaqil ravishda tahlil etishi muhimroq hisoblanadi.

Bolani biror narsaga o'rgatishgina emas, unda o'z kuchiga ishonchni orttirish, o'z g'oyasini himoya qilish, mustaqil ravishda bir qarorga kelish ko'nikmasini shakllantirish ham muhimdir.

Maktabgacha yoshdagi bolalarning maktab ta’limiga o'tishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqish va munosabatlarida jiddiy o'zgarishlarni yuzaga chiqaradi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta'lim muassasasida yoki oilada maktab ta’limiga tayyorlash, uni murakkab bo'lmagan bilim, ko'nikma va malakalar bilan tanishtirish kerak bo'ladi. Bunday tanishtiruv moslashuv davrining jiddiy qiyinchiliklaridan xalos bo'lishga yordam beradi.

Bolalarni maktabda o'qishga tayyorlash hozirgi maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim-tarbiya jarayonining butun sistemasi orqali amalga oshiriladi. Tayyorlov guruhi bolalarini maktabda o'qishga tayyorlash muhim o'rinni egallaydi. U maktabgacha bolalikni yakunlaydi va maktabda o'qishga o'tuvchi bosqich hisoblanadi. Ayni shu davrda bolalar xulq-atvori, faoliyatida ularning aqliy, ma’naviy-irodaviy va ko'tarinki sohalariga aloqador keyingi o'qitishlar uchun muhim bolgan xususiyatlar faol shakllanib boradi.

Tayyorlov guruhi tarbiyachisining asosiy e’tibori barcha bolalarning maktabgacha ta’lim dasturida nazarda tutilgan mazmunni to'liq egallab olishlariga qaratiladi, chunki bu maktab ta'limiga to'laqonli tayyorlashning majburiy sharti hisoblanadi. Bolalarni maktabga tayyorlash vazifalaridan kelib chiquvchi katta guruhlardagi pedagogik jarayon o'ziga xosdir. Bu o'ziga xoslik maktabning taiim-tarbiya ishlaridan nusxa ko'chirishgina emas, balki bolalarning ularda maktabda muvaffaqiyatli o'qitish uchun zarur bo'ladigan sifatlarni og'ishmay shakllantirishga yo'llangan faoliyat va xulq- atvorlarini maxsus tashkil etilishidadir.

Tayyorlov guruhiga kelganda bolaning har xil faoliyatlarida: o'z-o'ziga xizmat qilishda, navbatchilikda, tabiat qo'ynidagi mehnatida mustaqil namoyon bo'la boshlaydi. Boladagi mustaqillik va tashkilotchilik qobiliyati tarbiyachining bevosita rahbarligida ularning hamma faoliyatlarida shakllantirilib boriladi.

Nobel mukofoti laureati James Xakmon ta’kidlashicha, bolaning ta’lim- tarbiyasiga qanchalik erta  e’tibor berilsa,  ularning ta’lim olish qobiliyatlari va ijtimoiy-madaniy ko’nikmalari,  masalan xarakteridagi barqarorlilik, ishonchlilik, bilim saviyasi shunchalik yuqori samaradorlikka  olib keladi.

Maktabgacha ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan tub islohotlar maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishning shakl va usullarini erkin tanlash imkoniyatini yaratadi. Ta'lim sohasidagi asosiy natija bola tomonidan bilimlarni qay darajada o'zlashtirib olinganligi uning rivojlanishiga, shaxsda integrativ xislatlarning shakllanishga qanchalik xizmat qilgani bilan belgilanadi.

Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda pedagog tomonidan tanlab olingan ta'lim uslublari intellektual jarayonlarning shakllanishiga muammolar yechimiga ijodiy yondashishga, tashabbuskorlikka, mu`staqillikka va mas’uliyatga, o'z faoliyatini boshqara olishga o'rgatishi lozim.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda quyidagi tamoyillar ustuvor hisoblanadi:

-Shaxsga yo'naltirilgan yondashuv;

-Individuallashtirilgan yondashuv;

-Bolaga yo'naltirilgan ta’limiy yondashuv;

-Pedagogning ilmiy-pedagogik- psixologik strategiyasi;

-Rivojlantiruvchi yondashuv;

-Ta'limning rivojlantiruvchi muhiti;

-O'yin faoliyati; - Inklyuziv ta’lim;

-Pedagogik diagnostika ta’limi;

-Ota-onalar bilan hamkorlikning istiqbolli shakllari.

Xulosa qilib aytganda, individuallashtirilgan ta’lim - o'ta muhim masala, chunki yondashuv qay darajada individual bo'lsa, har bir bola shu darajada mo'ljaldagi ta’lim natijalariga erishishning ehtimoli ortadi va shu tufayli dasturning amalga oshirilishi oson kechadi. Muayyan fan bilan bogiiq muammolar kamayadi, o'zlashtirilgan bilim va ko'nikmalar oshadi. Individuallashtirish ta’lim jarayonini bolaning yosh xususiyatlari, qobiliyati va talab-ehtiyojlari bilan moslashtirish imkoniyatini beradi. Bu jarayonda bolalarning bilim doirasi kengayib, o'ziga nisbatan hurmat oshadi. Ularda yanada murakkabroq masalalarni hal etishga tayyorgarlik hissi paydo bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.                       Turdieva M. J. The essence of organizing the process of preschool education and education on the basis of an individual approach //International Engineering Journal For Research & Development. – 2021. – Т. 6. – №. SP. – С. 3-3.

2.                       Turdieva M. J., Olimov K. T. Game Technologies As An Innovative Type Of Student-Centered Education //The American Journal of Social Science and Education Innovations. – 2021. – Т. 3. – №. 02. – С. 183-187.

3.                       Турдиева М.Ж. Montessori metodikasi bo’yicha maktabgacha ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishning o’ziga xos xususiyati. Maktabgacha ta’lim metodikasi va nazariyasi  2020 y, № 7. 24-26 б.

3.                       Gafurova D. H. Development Of Skills And Abilities Of Speech Communication Of Students

//International Engineering Journal For Research & Development. – 2020. – Т. 5. – №. 4. – С. 4-4.

4.                       Rasulova L. G. Formation Of Abilities And Skills In Measuring Activity In Preschoolers //The American Journal of Social Science and Education Innovations. – 2021. – Т. 3. – №. 02. – С. 363-369.

5.                       Рахмонова Г. Ш., Чоршамова А. Ф. К. Значимые стороны национальных игр в процессе воспитания дошкольников //Проблемы педагогики. – 2020. – №. 1 (46).

 

МУЛКНИ ҚАСДДАН НОБУД ҚИЛИШ ЁКИ УНГА ЗАРАР ЕТКАЗИШ

ЖИНОЯТЛАРИНИНГ ТЕРГОВ ҚИЛИШ ХУСУСИЯТИ

Э.Паноев

Ўзбекистон Республикаси ИИВ академияси курсанти

 

Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 173 – моддасида мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш учун жавобгарлик белгиланган. Унга кўра ўзганинг мулкини қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш анча миқдорни ташкил этса,   энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан етмиш беш бараваригача миқдорда жарима ёки

икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки олти ойгача қамоқ билан жазоланади.

Ўша ҳаракатлар:

а) миллатлараро ёки ирқий адоват ёхуд диний таассублар замирида;

б) атрофдагилар учун хавфли усулда; 

в) кўп миқдорда зарар етказган ҳолда содир этилган бўлса, - 

энг кам ойлик иш ҳақининг етмиш беш бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.  Ўша ҳаракатлар:

а) хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахснинг ёки унинг яқин

қариндошларининг мулкига нисбатан;

б) уюшган гуруҳ ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган бўлса, -  уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. 

Етказилган моддий зарар уч карра миқдорида қопланган тақдирда, озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо қўлланилмайди.

Мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказишнинг ижтимоий хавфлилиги шундаки, мулкни нобуд қилиш ёхуд унга зарар етказиш оқибатида ўзганинг мулкига моддий зарар етказилади ва натижада мулкдор моддий қимматликлардан, ўзининг шахсий мулкидан, ундан тегишлилигича фойдаланишдан маҳрум бўлади. Жиноят объекти ўзганинг мулкидир. Предмети моддий қийматга эга бўлган кўчар ва кўчмас мулклар бўлиши мумкин. 

Шу билан бирга, нобуд қилиниши ёки зарар етказилиши натижасида Жиноят кодексининг бошқа моддалари билан жавобгарлик назарда тутилган предмет ва ашёлар ушбу жиноятнинг предмети ҳисобланмайди. Масалан, қасддан ўрмонни нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш, ҳужжат, штамп, тамға, муҳр ва бланкаларга зарар етказиш, темир йўл, денгиз, дарё, ҳаво транспорти воситалари ёки йўлларини ёхуд ҳарбий мулкни нобуд қилиш ёки зарар етказишга қаратилган ҳаракатлар бўйича айбдор шахслар қилмиши ЖК 198, 227, 263 ва 296-моддалари бўйича квалификация қилиниши лозим. 

Модда диспозициясида тўғридан-тўғри кўрсатилганидек, айбдорнинг шахсий мулки ушбу жиноят предмети бўлиши мумкин эмас. Айбдор томонидан жиноят изларини яшириш мақсадида талон-торож қилинган мулкни нобуд қилиш тегишли талон-торожлик жиноятлари таркибини қамраб олади ва ЖК 173-моддаси бўйича қўшимча квалификация қилишни талаб этмайди. 

 Жиноят объектив томондан ўзганинг мулкини қасддан нобуд қилиш ёки унга анча миқдорда зарар етказишда ифодаланади. 

Моддий қимматликлардан ўз мақсадида фойдаланишни нобуд қилиш сифатида эътироф этиш мумкин эмас (масалан, давлат корхонасининг фондидан ноқонуний равишда олинган бензинни ишлатиб юбориш). Айбдорнинг бундай ҳаракатлари, зарурий белгилар мавжуд бўлганда, талонторож қилишни ташкил этиши мумкин. 

Объектив томонининг зарурий белгиси анча миқдорда зарар етказиш ҳисобланади. 

Анча миқдордаги зарар деганда, энг кам ойлик иш ҳақининг ўттиз бараваридан юз бараваригача бўлган миқдордаги зарар тушунилади (Жиноят кодексининг Махсус қисми VIII бўлимига қаранг). Зарар миқдори етказилган моддий зарарнинг фактик ҳолатидан келиб чиқиб белгиланиши лозим. Агар шахс томонидан ҳаракат содир этилиши натижасида фактик жиҳатдан белгилангандан кам миқдорда зарар етказилган бўлса, бироқ айбдорнинг нияти анча миқдорда зарар етказилишига қаратилган бўлса, қилмиш айбдорнинг ниятига қараб мулкни қасддан нобуд қилиш ёки зарар етказишга суиқасд қилиш сифатида квалификация қилиниши лозим. 

Жиноят моддий таркибли бўлганлиги учун анча миқдордаги зарар етказилган пайтдан эътиборан тугалланган деб ҳисобланади. Қилмиш ва келиб чиққан оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланишни аниқлаш муҳим ҳисобланади. 

Агар мулкни қасддан нобуд қилиш ёки зарар етказиш натижасида ушбу жиноят таркибини қамраб олмайдиган оқибатлар келиб чиқса (масалан, жабрланувчига тан жароҳати етказилса), қилмиш жиноятлар жами бўйича квалификация қилиниши керак. 

Жиноят субъектив томондан қасддан содир этилади. Айбдор ўзига тегишли бўлмаган мулкни нобуд қилиш ёки зарар етказиш ҳуқуққа хилофлигини англаб етади ва мулкдорга ёки мулкнинг бошқа эгасига анча миқдорда зарар етказилиши мумкинлигини кўра билади ва шу билан бирга бундай оқибат келиб чиқишини хоҳлайди ёки бунга онгли равишда йўл қўяди ёхуд улар келиб чиқишига нисбатан бепарво бўлади. Мазкур жиноят мақсади (тўғри қасддан) ва мотивининг мазмуни ғаразли ҳисобланмайди ҳамда қилмишни бошқа турдаги жиноятга (масалан, қўпорувчиликка) айлантирадиганларидан ташқари ҳар қандайи (безорилик, ўч олиш, ҳасад, рашк ва ҳоказо) бўлиши мумкин. 

Жиноятнинг субъекти ўн олти ёшга тўлган ақли расо бўлади. Агар мулкни қасддан нобуд қилиш ёки зарар етказиш мансабдор шахс томонидан амалга оширилган бўлса, унда унинг ҳаракатлари жиноятлар мажмуи тариқасида ЖК 173-моддаси ва 205-моддалари бўйича квалификация қилиниши лозим. 

ЖК 173-моддаси 2, 3-қисмларида кўрсатилган жиноятнинг квалификация қилинган таркиби бўйича жиноий жавобгарлик ўн тўрт ёшдан келиб чиқади. 

 

BOSHLANG`ICH TA`LIMYDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISHNING

INNOVASION USULLSRI HAQIDA

Shazadayev Farhod  Nizomiy nomidagi TDPU o`qituvchisi

 

Annotasiya. Ushbu maqolada boshlang‘ich ta`limda axborot texnologiyalaridan milliy o‘quv dasturini amaliyotga joriy etishning ilmiy-metodik asoslari haqida mulohazalar suningdek, Resbublka ta`lim inspeksiyasi tomonidan milliy o`quv dasturi loyihasi muhokamasi haqida so`z yurutamiz.

Kalit so`zlar. Mulohaza, texnologiya, maqsad vazifa,o`quv dasturi,ta`lim standarti, boshlang`ich ta`lim, matematika, bilim va ko`nikma.

Аннотация. В этой статье мы обсуждаем научно-методические основы реализации национальной учебной программы по информационным технологиям в начальном образовании, а также обсуждение проекта национальной учебной программы Республиканской инспекцией образования.

Ключевые слова. Рассмотрение, технология, цели, учебная программа, образовательные стандарты, начальное образование, математика, знания и навыки.

Annotation. In this article, we discuss the scientific and methodological foundations for the implementation of the national curriculum on information technology in primary education, as well as the discussion of the draft national curriculum by the Republican Inspectorate of Education.

Key words. Consideration, technology, goals, curriculum, educational standards, primary education, mathematics, knowledge and skills.

 

Fanni  o‘qitish zamonaviy axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish va ularni ishlatish ko‘nikmalarini o‘rgatish lozim. Bunday mas’uliyatli vazifani bajaruvchi o‘qituvchining o‘zi kerakli bilimlar bilan qurollangan, hayotiy tajribaga ega va zamonaviy pedagogik texnologiyalarni yaxshi egallagan bo‘lishi zarur. Mana shularni hisobga olib, «Axborot texnologiyalari» fani o‘qituvchilariga metodik yordam sifatida o‘quv rejasidagi to‘qqizta mavzuning mualliflar tomonidan ishlab chiqilgan va bir necha yillik tajribada sinab ko‘rilgan interfaol usullardan foydalangan holda o‘qitish uslubiyotini keltirib o‘tishni lozim deb topdik.  Metodik qo‘llanmada har bir mavzu bo‘yicha  alohida dars ishlanmalari berilgan bo‘lib, unda dars  jarayonida yuqori samaradorlikka erishish uchun zamonaviy interfaol usul va texnologiyalar:

-       aqliy hujum;

-       kichik guruhlarda amaliy ish bajarish;

-       pinbord (inglizcha pin –mustahkamlash, boord-doska);

-       rolli o‘yin;

-       kichik guruhlarda videofilmni tahlil qilish;

-       induvidual amaliy ish bajarish;

-       kichik guruhlarda  bahs-munozara;

-       tadbirkor- ishbilarmonlik o‘yini;

-       kichik guruhlarga ajratilib boshqalarni o‘qitish;

-       kitobdan foydalanib bayon yozish;

-       tadqiqot usulidan  keng foydalanilgan. Ushbu usul va metodikalar ko‘pgina pedagogik adabiyotlarda bayon etilgan bo‘lsada, o‘qituvchilarning yodiga solish maqsadida bu yerda ularning qisqacha mazmun-mohiyatini bayon etib ketishni maqsadga muvofiq deb topdik.

Aqliy hujum-hoyalarni ilgari surish (generatsiya qilish) usulidir. Mashg‘ulot ishtirokchilari birlashgan holda yoki individual holda qiyin muammolarni yechishga harakat qiladilar. Bu usulning asosiy vazifasi-muammoni mustaqil hal etishga ta’lim oluvchilarda motivatsiya uyg‘otishdir. Bu usulni «Axborot texnologiyalari» ning ko‘pchilik darslarida tadbiq etish mumkin.

Kichik guruhlarga ajratilib amaliy ish bajarish. Bunda ta’lim oluvchilar harakatchan kichik guruhlarga bo‘linadilar va o‘qituvchi tomonidan berilgan biror  amaliy ish topshiriqni yechadilar. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar o‘rtasida shaxsiy, bir vaqtda jamoaviy holat kuchayadi, ta’lim oluvchilar  bilimini hamkorlikda boyitilishi ta’minlanadi, guruhning har bir a’zosi o‘zini shu guruhning bir bo‘lagi sifatida his etadi.

Pinbord. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda munozara yoki o‘quv suhbati amaliy usul bilan bog‘lanib ketadi. Uning afzalligi: o‘quvchilarda muloqot yuritish va munozara olib borish  madaniyati shakllanadi. O‘z fikrini  faqat og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish, mantiqiy tizimli fikr yuritish ko‘nikmasi rivojlantiriladi. Bu usulni ko‘proq axborot texnologiyalari fanining nazariy darslarida qo‘llash mumkin.

Rolli o‘yin. Ishbilarmon yoki rolli o‘yinlar muammoli vazifaning bir turidir. Darsning bu usulida matnli materiallar o‘rnida darsni yoritib berish uchun o‘quvchilar tomonidan rollar o‘ynaladigan hayotiy vaziyat sahnalashtiriladi, o‘yin ishtirokchilari biror o‘yinni o‘ynashi davomida biror mavzuni yoritadilar. O‘yinda  rollarni ijro etish orqali o‘zlarini boshqaradilar va oldindan ko‘zlangan natijaga erishadilar. Rolli o‘yinlar o‘ynaladigan darsni tashkil etuvchi o‘qituvchi, mavzuga mos ssenariyni yaratishi, rol ijrochilariga topshiriqlarni oldindan taqsimlab berishi, ba’zi hollarda rollar darsni o‘zida taqsimlanib, ijro etilishiga erishish lozim.

     Kichik guruhlarda  o‘qitish. Bu usulda ta’lim oluvchilar qo‘yilgan muammo bo‘yicha   axborot va ma’lumotlarni turli o‘qitish usullaridan foydalanib  boshqalarga o‘rgatadilar. Bu metodning afzalligi shundaki, axborot va ma’lumotlarni o‘rgatuvchilar mavzu bo‘yicha bilimlarni mustaqil ravishda egallagan bo‘lishlari kerak. «Axborot texnologiyalari» fanidan bunday  darslarni tashkil etish uchun guruh a’zolari zamonaviy kompyuterli texnologiyalardan erkin foydalana olishlari kerak bo‘ladi.

    Videofilmlar tahlili. Ta’lim berishning bu usulida mavzuga mos videofilmni guruhni kichik guruhlarga ajratilib yoki individual tarzda tahlil qilishga erishiladi. Bu usulni «Aqliy hujum» usuli bilan qo‘shib olib borilishi ta’limda yanada samaradorlikka erishishga olib keladi.

   Kichik guruhlarda bahs-munozara. O‘quv guruhi ixtiyoriy ikki yoki uch kichik guruhlarga  o‘ziga xos tarzda ajratilib, biror mavzu bo‘yicha oldindan berilgan topshiriq yoki yangi  axborot va ma’lumotlarni munozara, fikr almashinuv tarzda yechilishi yoki o‘zlashtirilishiga erishiladi. 

   Kitobdan foydalanib bayon yozish. Ushbu usul o‘quvchilar o‘quv materiallarini mustaqil o‘zlashtirishlari, berilgan matnni o‘z fikrlari bilan ongli, tushungan holda bayon eta olishlariga qaratilgan.    

   Individual amaliy ish bajarish. O‘quvchilar faoliyatidagi bu usul olingan bilimlarni amaliy vazifani bajarishda qo‘llashga qaratilgan. Nazariy o‘rganilgan bilimlar amaliyotga tadbiq etiladi. «Axborot texnologiyalari» fanida bu usul ayniqsa muhim ahamiyatga ega, chunki  har bir o‘quvchi nazariy bilimni amaliyot bilan qo‘shib olib bormasa, hech qanday ijobiy natijaga erisha olmaydi.   

    Tadqiqot usuli. Bunda o‘quvchilarning ayrim tadqiqot ishlarini, ya’ni diplom ishi  va kurs  loyihalarini, bitiruv ishlarini, biror mavzu bo‘yicha qo‘yilgan muammoni ilmiy asoslangan holda mustaqil bajarishlari, natijalarni tahlil qilishlari kerak bo‘ladi. 

    Har bir darsda muammoli savollar yordamida «aqliy hujum» uyushtirilishi o‘quvchilarda erkinlik, ijodkorlik, vatanparvarlik, fanga qiziqish, tadbirkorlik, uddaburonlik kabi fazilatlarni shakllantiradi.  Yangi ta’lim standartlari va o‘quv dasturlarining ishlab chiqilishi va ta’lim jarayoniga joriy etilishi yangi pedagogik va axborot texnologiyalarning qo‘llanilishi munosabati bilan dars ishlanmalariga qo‘yiladigan talablar ham o‘zgarib bormoqda. Dars ishlanmalari uchun tayyor qoliplar yo‘q, chunki jonli dars jarayonini  hech  qanaqa qolipga  solib bo‘lmaydi. U turli xil sharoitlarda turlicha tuzilishi mumkin. Bularni hisobga olib qo‘llanmada yoritiladigan har bir darsning namunaviy tarxini, dars yoritilishining texnologik xaritasini jadval shaklini keltirdik. Dars mazmunini yanada yoritish maqsadida unga slaydlar ham kiritilgan.

Jahon ta’lim tizimida fan va innovatsiya faoliyatining yutuqlaridan keng foydalanish, jamiyat va davlat hayotining barcha sohalarini izchil va barqaror rivojlantirish mamlakatning munosib kelajagini barpo etishning muhim omili. Yuqori kasbiy kompetentlikka ega, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ta’limda innovatsiyalar, o‘qitishning zamonaviy, interaktiv va ijodiy uslublarini keng joriy etish o‘quvchilarning motivatsion, kognitiv, operatsion, refleksiv va o‘z-o‘zini baholash kabi indikatorlar asosida ilmiy izlanishlarni amalga oshira oladigan qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.

Innovatsion iqtisodiyotda zamonaviy AKT ni yuqori darajada bilish, raqamli texnologiyalarni o‘zlashtirish va rivojlantirish qobiliyati o‘ta muhim omil sifatida qaraladi.

Informatika va AT o‘quv predmeti - umumiy o‘rta ta’lim o‘quv fanlarining tarkibiy qismi, o‘quvchilarga ilm-fan asoslari to‘g‘risidagi bilimlarni amaliyotga joriy qilish, inson faoliyati, umumiy, raqamli va moddiy madaniyatning turlarini shakllantirishning umumiy tamoyillari, o‘ziga xos ko‘nikmalarini o‘zlashtirish, shuningdek, raqamli texnologiyalar asosida amaliy muammolarning innovatsion yechimlarini topish va hayotga tadbiq etish imkonini beradi.

AXBOROT BILAN ISHLASH KOMPETENSIYASI atrofimizdagi olam bilan bog‘liq bo‘lgan

axborotning ahamiyatini tushuntiradi; o‘rganilayotgan asosiy tushunchalar: axborot, algoritm, model - va ularning xususiyatlari haqida tasavvurini shakllantiradi;

o‘zini o‘zi boshqaradi, o‘zini o‘zi anglaydi, o‘quv faoliyatida mustaqil qarorlar qabul qiladi; to‘plam, to‘plam elementi, qism to‘plam, tegishlilik, to‘plamlar

kesishmasi va birlashmasi, ta’rif, aksioma, teorema, isbot kabi tushunchalardan tayanch darajada

foydalanadi; mulohazalarning to‘g‘ri-noto‘g‘riligini ko‘rsatayotgan misollarni keltiradi; natural son, tub va

murakkab sonlar, sonlar bo‘linishi, butun son, oddiy kasr, o‘nli kasr, ratsional son, arifmetik kvadrat ildiz, irratsional son kabi tushunchalardan

foydalanadi; ratsional sonlar va maxsus ko‘rinishdagi irratsional sonlar ustida amallarni bajaradi; sonlarni

taqqoslaydi; sonlarni yaxlitlaydi; oddiy va o‘nli kasrlar ko‘rinishdagi sonlarni tartiblaydi;

natural va manfiy butun darajalarni o‘z ichiga olgan sonli ifodalar qiymatlarini hisoblashlarda

murakkab bo‘lmagan almashtirishlarni bajaradi; butun ifodalarning murakkab bo‘lmagan almashtirishlarni bajaradi: qavslarni ochadi, o‘xshash

hadlarni keltiradi, umumiy ko‘paytuvchini qavsdan tashqariga chiqaradi;

ifodalarning qiymatlarini hisoblashlarni soddalashtirishda, qisqa ko‘paytirish formulalardan foydalanadi;

kasr-chiziqli va kvadrat ildizlarni o‘z ichiga olgan ifodalarning murakkab bo‘lmagan almashtirishlarni bajaradi;

sonning standart ko‘rinishi tushunchasidan foydalanadi;

tenglik, sonli tenglik, tenglama, tenglama ildizi tushunchalaridan foydalanadi;

amaliy va boshqa o‘quv predmetlardagi masalalarni yechishda chiziqli, kvadrat tenglama va

tengsizliklarni tuzadi va yechishning analitik va noanalitik usullaridan (masalan , “sinashlar usuli") foydalanadi; ustunli va doiraviy diagrammalar, ma’lumotlar jadvallari, o‘rta arifmetik, mediana, sonli qatorning

eng katta va eng kichik qiymati, tarqoqligi, tushunchalaridan tayanch darajada foydalanadi; atrofdagi jarayonlarni ifodalaydigan jadval va diagramma ko‘rinishida berilgan ma’lumotlarlarni o‘qiydi, tushuntiradi va almashtiradi, atrof-muhitda tasodifiy ravishda o‘zgaradigan miqdorlarni, jumladan o‘lchash natijalarini ko‘radi; kompyuter dasturlari va Internetda ishlash jarayonida axborot etikasi talablariga va qoidalariga amal qiladi; maqsadga muvofiq yo‘qolgan axborotlarni izlaydi, individual qismlarni solishtiradi. umladan, kommunikativ kompetensiyalarni shakllantirishda davlat tili, horijiy tillarni o‘zlashtirishda mustaqil, ijodiy fikrlash, yozma va og‘zaki ravon bayon etish malakalarini shakllantirishda aniq fanlarga oid atamalarni to‘g‘ri talafuz qilish, izohlab berish hamda erkin muloqot qilishga o‘rgatish zarur.

Fanlarni o‘qitishda axborot bilan ishlash kompetensiyasini samarali rivojlantirish imkoniyatlarini kengaytiruvchi zamonaviy axborot- telekommunikatsiya vositalaridan muntazam foydalanish zarur.

Bunda o‘quvchilarni fanga oid axborotlarni turli manbalardan izlash, tahlil qilish va axborot havfsizligiga rioya qilgan holda axborot vositalari bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishda mobil qurilma (telefon, planshet va boshqa gadjetlar) lardan foydalanish tavsiya etiladi.

O‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiyasini shakllantirishda umuminsoniy fazilatlariga ega bo‘lish, Vatanni sevish, huquqiy, iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lish, yangiliklarga intilish va o‘zlashtirgan nazariy bilimlari asosida mustaqil qaror qabul qilishga, jamiyatda ro‘y berayotgan progressiv va innovatsion o‘zgarishlardan xabardor bo‘lish hamda ulardan kundalik hayotda foydalana olishga o‘rgatish zarur.

Ijtimoiy-emotsional va fuqarolik kompetensiyasini shakllantirishda fuqarolik burch, ijtimoiy va siyosiy rivojlanish, favqulodda vaziyatlar, ekologik muammolar haqida bilimlarga ega bo‘lish hamda badiiy, ilmiy va san’at asarlarini tushunish hamda ularni asrashda tashkilotchilik xislatlarini rivojlantirishdan iborat. Informatika va axborot texnologiyalar fanini o‘qitishni rivojlantirish konsepsiya O‘zbekiston Respublikasining 2035-yilgacha rivojlanish Strategiyasining konsepsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi PF-5712-son Farmoni asosida qabul qilingan

“O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”, 2025yilgacha O‘zbekiston sanoatining rivojlanishi konsepsiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2020-yil 24-yanvarda Oliy Majlisga murojaatnomasida belgilangan vazifalar asosida ishlab chiqilgan.

2. Konsepsiya xalq ta’limi tizimida informatika va AT fanini o‘qitishni rivojlantirishning asosiy tendensiyalarini belgilab beradi.

Jumladan: ishlab chiqarish jarayonlari yuqori darajada sanoatlashgan Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, AQSh, Izrail, Janubiy Koreya, Xitoy Xalq Respublikasi va boshqa rivojlangan davlatlarning ta’lim tizimida ham «Informatika» fani umumiy ta’limning asosiy bo‘g‘ini hisoblanish tajribasidan milliy xususiyatlarni va mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarni hisobga olgan holda jahon bozoriga malakali kadrlar tayyorlashga qo‘yiladigan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash; iqtisodiyotning barcha sohalarini raqamli texnologiyalar asosida yangilashni nazarda tutadigan “Raqamli O‘zbekiston – 2030” dasturini ishlab chiqish va joriy etish; umumta’lim maktablarida ta’lim olayotgan o‘quvchilarda axborotlashgan jamiyatda ta’lim olishi, kelajakda raqamlashtirilgan muhitda yashashi va ishlashi uchun egallagan ko‘nikmalarni boyitish va layoqatini shakllantirish; informatika va AT fani Davlat ta’lim standarti talablarini ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga

qo‘yiladigan xalqaro talablarga muvofiqligini ta’minlash; informatika va AT fani bo‘yicha umumiy o‘rta ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan

malaka talablarini amaliyotga tatbiq etish; umumta’lim muassasalarining metodik va moddiy-texnika bazasini mustahkamlash;

informatika va AT fani mazmunini sifat jihatidan yangilash, shuningdek o‘qitish metodikasini

takomillashtirish; informatika va AT fanini o‘qitishda variativ o‘quv modullarini ishlab chiqish; o‘quvchilarni loyiha va o‘quv-tadqiqotchilik faoliyatiga jalb etishning metodikasini ishlab chiqish;

ta’lim jarayoniga milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o‘quvchilarni

tarbiyalashning samarali shakl, usul va vositalarini keng joriy etish; informatika va AT fanini umumta’lim fanlari bilan o‘zaro integratsiyasi va o‘quvchilarni kasbhunarga yo‘naltirish ishlarini tashkil etish; o‘quvchi-yoshlarni tarbiyalashda informatika va AT fani bo‘yicha sinfdan va maktabdan tashqari

ta’limning zamonaviy usullari va yo‘nalishlarini joriy etish.

Innovatsion iqtisodiyotda zamonaviy AKT ni yuqori darajada bilish, raqamli texnologiyalarni o‘zlashtirish va rivojlantirish qobiliyati o‘ta muhim omil sifatida qaraladi.

Informatika va AT fani - umumiy o‘rta ta’lim o‘quv fanlarining tarkibiy qismi, o‘quvchilarga ilmfan asoslari to‘g‘risidagi bilimlarni amaliyotga joriy qilish, inson faoliyati, umumiy, raqamli va moddiy madaniyatning turlarini shakllantirishning umumiy tamoyillari, o‘ziga xos ko‘nikmalarini o‘zlashtirish, shuningdek, raqamli texnologiyalar asosida amaliy muammolarning innovatsion yechimlarini topish va hayotga tadbiq etish imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1.Matematika soxasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy-tadqiqotlarni rivojlantirish chora tabirlari to‘g‘risida. Uzbekiston Respublikasi prezidentining  PQ-4708-son 07.05.2020 Qarori

2.Стратегия действий по пяти приоритетным направлениям развития Республики Узбекистан в 2017-2021 годах. к Указу Президента Республики Узбекистан от 7 февралья 2017 года № УП-4947 

3.Farberman B.L. va boshqlar. Oliy o‘quv yurtlarida o‘qitishning zamonaviy usullari. – Toshkent; 

4.             Morozova L. "Narisuy-ka, kletochka za kletochkoy", Izdatelьstvo Bыstrov, M, 2006 god.

5.             Programmno-metodicheskiy kompleks "MIR INFORMATIKI" razrabotan izdatelьstvom

"Uchebnaya kniga" g. Yekaterinburg Obuchayuщaya programma "Korolevstvo kriptografii", CHGPU, 2002 god

6.             Selevko G.K. Pedagogicheskie texnologii na osnove didakticheskogo i metodicheskogo usovershenstvovaniya UVP. – M.: NII shkolьnыx texnologiy, 2005. – 212 s.

7.             Shkola 2100. Prioritetnыe napravleniya razvitiya Obrazovatelnoy programmы / Pod nauch. red. A.A.Leonteva. Vip. 4. M.: Balass, 2000. – 208 s.

 

МУЛК ҲУҚУҚИ-ДАХЛСИЗ ҲУҚУҚ

Э.Паноев

Ўзбекистон Республикаси ИИВ академияси курсанти

 

Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 53-моддасига кўра бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва мехнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини ва ҳуқуқий жихатдан баб-баравар мухофаза этилишини кафолатлайди. Хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиздир ва давлат ҳимоясидадир. Мулкдор фақат қонунда назарда тутилган холларда ва тартибда мулкидан махрум этилиши мумкин. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, бугунги кунда мамлакатимизда мулк дахлсизлиги таъминланди, шунингдек ўз навбатида мулкка шикаст етказганлик учун ҳам жавобгарлик белгиланди. Хусусан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 173-моддасида  мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш учун жиной жавобгарлик белгиланган. Мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказишнинг ижтимоий хавфлилиги шундаки, мулкни нобуд қилиш ёхуд унга зарар етказиш оқибатида ўзганинг мулкига моддий зарар етказила- ди ва натижада, мулкдор моддий қимматликлардан, ўзининг шах- сий мулкидан, ундан тегишлилигича фойдаланишдан маҳрум бўлади. Жиноят объекти ўзганинг мулкидир. Предмети моддий қийматга эга бўлган кўчар ва кўчмас мулк- лар бўлиши мумкин. Шу билан бирга, нобуд қилиниши ёки зарар етказилиши натижасида Жиноят кодексининг бошқа моддалари билан жавобгарлик назарда тутилган предмет ва ашёлар ушбу жиноятнинг предмети ҳисобланмайди. Масалан, қасддан ўрмон- ни нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш, ҳужжат, штамп, тамға, муҳр ва бланкаларга зарар етказиш, темир йўл, денгиз, даре, авто транспорти воситалари ёки йўлларини ёхуд ҳарбий мулкни нобуд қилиш ёки зарар етказишга қаратилган ҳаракатлар бўйича айбдор шахслар қилмиши ЖКнинг 198, 227, 263 ва 296-моддалари бўйи- ча квалификация қилиниши лозим. Модда диспозициясида тўғридан-тўғри кўрсатилганидек, айб- дорнинг шахсий мулки ушбу жиноят предмети бўлиши мумкин эмас. Айбдор томонидан жиноят изларини яшириш мақсадида та- лон-тарож қилинган мулкни нобуд қилиш тегишли талон-тарож- лик жиноятлари таркибини қамраб олади ва ЖКнинг 173-модда- си бўйича қўшимча квалификация қилишни талаб этмайди.  Модций қимматликлардан ўз мақсадида фойдаланишни нобуд қилиш сифатида эътироф этиш мумкин эмас (масалан, давлат корхонасининг фондидан ноқонуний равишда олинган бензинни ишлатиб юбориш). Айбдорнинг бундай ҳаракатлари, зарурий бел- гилар мавжуд бўлганда, талон-тарож қилишни ташкил этиши мумкин. Анча микдордаги зарар деганда, энг кам ойлик иш ҳақининг ўттиз бараваридан юз бараваригача бўлган микдордаги зарар тушу- нилади (Жиноят кодексининг «Махсус» қисми, VIII бўлимига қаранг). Зарар микдори етказилган моддий зарарнинг фактик ҳолатидан келиб чиқиб белгиланиши лозим. Агар шахс томонидан ҳаракат содир этилиши натижасида фактик жиҳатдан белгилангандан кам микдорда зарар етказилган бўлса, бироқ, айбдорнинг нияти анча микдорда зарар етказилишига қаратилган бўлса, қилмиш айбдорнинг ниятига қараб мулкни қасдцан нобуд қилиш ёки зарар етказишга суцқасд қилиш сифатида квалификация қилиниши лозим. Агар мулкни қасддан нобуд қилиш ёки зарар етказиш натижасида ушбу жиноят таркибини қамраб олмайдиган оқибатлар келиб чиқса (масалан, жабрланувчига тан жароқати етказилса), қилмиш жиноятлар жами бўйича квалификация қилиниши керак. Айбдор ўзига тегишли бўлмаган мулкни нобуд қилиш ёки зарар етказиш ҳуқуққа хилофлигини антлаб етади ва мулкдорга ёки мулкнинг бошқа эгасига анча миқдорда зарар етказилиши мумкинлигини кўра билади ва шу билан бирга бундай оқибат келиб чиқишини хоҳлайди ёки бунта онгли равишда йўл қўяди ёхуд улар келиб чиқишига нисбатан бепарво бўлади. Мазкур жиноят мақсади (тўғри қасддан) ва мотивининг мазмуни ғаразли ҳисобланмайди ҳамда қилмишни бошқа турдаги жиноятга (масалан, қўпорувчиликка) айлантирадиганларидан ташқари ҳар қандайи (безорилик, ўч олиш, ҳасад, рашк ва ҳоказо) бўлиши мумкин. Агар шахс мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказишни миллатлараро ёки ирқий адоват мотивлари бўйича содир этган бўлса ёки мулкка зарар етказиш айбдорнинг мулк тегишли бўлган ўзга шахс ёхуд улардан бири муайян бир ирққа, миллатга ёки халққа тегишлилиги тўғрисида субъектив тасаввури асосида содир этилса, мулкни нобуд қилиш сифатида қаралиши лозим. Айнан шахснинг кўрсатилган гуруҳга тегишлилиги ва анъ- аналарни амалга ошириши мулкнинг нобуд қилиниши ва унга зарар етказилишининг асосий сабаби ҳисобланади. 

МУНДАРИЖА

 

Обиджон Хамидов. Рақамли технологияларни таълим жараёнига татбиқ этишнинг устувор

вазифалари ................................................................................................................................................. 3

Отабек Қаҳҳоров. Рақамли иқтисодиёт тараққиёт омили сифатида ..................................................... 4 Қахрамон Тўхсанов. Таълим беришда рақамли технологиялардан фойдаланишнинг аҳамияти........ 5

 

I ШЎЪБА. БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМГА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ

ИМКОНИЯТЛАРИ .................................................................................................................... 8

Б.Адизов. Замонавий таълимда рақамли технологиялардан фойдаланиш истиқболлари ................... 8

Ш. Ш. Олимов. Бошланғич таълимни табақалаштиришнинг муҳим омиллари ................................. 11 А.Р. Ҳамроев. Масофавий таълим соҳасида рақамли технологиялардан фойдаланиш имкониятлари15

Чемезов Сергей Александрович, Сахновская Елена Геннадьевна, Алмазова Юлдуз Исматовна.

Цифровые ресурсы для педагогов начальной школы ........................................................................... 17

З.Л.Умуров. Таълимни рақамлаштириш шароитида педагогларни қайта тайёрлаш ва малакасини

ошириш педагогикаси фани асослари ................................................................................................... 19 U.A. Masharipova. Boshlangʻich ta’limga raqamli ta’lim texnologiyalarni joriy etish davr talabi ............ 22 Gʻ.M.Sayfullayev, L.X.Alimova, I.S. Temirova, S.Sh. Namozova. 4-sinfrda markaziy osiyolik

allomalarning tabiat ................................................................................................................................... 24

Умуров Зариф Латифбоевич. Таълимни рақамлаштириш шароитида ўқув-билув муаммоларини

таълим жараёнига татбиқ қилишнинг шарт-шароитлари ..................................................................... 26 Gʻ.M. Sayfullaev, G.F.Yodgorova, F.Oʻ. Yodgorov. Boshlangʻich sinf “atrofimizdagi olam” darslarida

oʻqitishning raqamli texnologiyalaridan foydalanish ................................................................................. 28

Gʻ.M. Sayfullayev, L.X.Alimova, D.O.Hamroyeva. Tabiatshunoslikni oʻqitishda foydalaniladigan

raqamli texnologiyalar ............................................................................................................................... 30 m.m.nigmatova. raqamli oʻyinlar bolalarni oʻqitish usuli sifatida ............................................................. 32

M. J. Yarashov, X. I. Hamdamova. Ta’lim tizimida raqamli texnologiyalarning oʻrni ............................. 34 M. J. Yarashov, F. B. Barotova. Boshlangʻich ta’lim jarayoniga raqamli texnologiyalarning tadbiq etish

metodikasi ................................................................................................................................................. 36

M.J.Yarashov, M.T.Axmedova. BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA TA’LIMNI Raqamli

texnologiyalar orqali ijodiy tashkil etish jarayoni ...................................................................................... 38

 

II     ШЎЪБА. БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЎҚУВЧИЛАР БИЛИМИНИ

БАҲОЛАШНИНГ ХАЛҚАРО ТИЗИМИ ............................................................................. 40

М. М. Юлдашева, Бафаева Дилдора. Обучение учащихся анализу художественных произведений в

начальных классах на основе заданий PIRLS ....................................................................................... 40 B.T.Jurayev, Z.Qamarova. Boshlangʻich sinflarda oʻquvchilar bilimini nazorat qilish va baholash

tamoyillari ................................................................................................................................................. 43

Doniyorova Nodira, Hamroyev Alijon Roʻziqulovich.  Husnixat darslarida xalqaro tadqiqot baholash

tizimi-pirls matnlarini qoʻllashning ahamiyati ........................................................................................... 45

Б. Мустафоев. Бошланғич синф ўқувчиларида мусиқий саводхонликни шакллантириш жараёнида

мантиқий фикрлаш ва баҳолашга ўргатиш ........................................................................................... 47

 

III  ШЎЪБА. ДАРСЛИКЛАРНИ ЯРАТИШДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ

ТАТБИҚ ҚИЛИШ .................................................................................................................... 49

Мишанова А. И.  ПРИМЕНЕНИЕ ИНТЕРАКТИВНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ РУССКОГО

ЯЗЫКА В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ ........................................................................................................ 49

R. X. Jumayev.  BOSHLANGʻICH SINF ONA TILI DARSLIKLARINING AFZALLIKLARI ............. 50

Oʻ. M. Olloqova.  ONA TILI DARSLARIDA OʻQUVCHILARNING LINGVISTIK KOMPETENSIYALARINI TAKOMILLASHTIRISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYALARINING

AHAMIYATI ............................................................................................................................................ 53

R. X. Jumayev, Sh.T.Elmurodova. ONA TILI DARSLIKLARIDAGI DIDAKTIK MATERIALLARNI

YARATISH VA ULARNI TAKOMILLASHTIRISH .............................................................................. 55

M.M.Qosimova, F.F.Qosimov. TAQQOSLASHGA DOIR TOPSHIRIQLAR USTIDA ISHLASH

TEXNOLOGIYASI .................................................................................................................................. 58

М.А. Жумаева.  ПЕДАГОГИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЎҚИТУВЧИ ИННОВАЦИОН

ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ .......................................................................... 60

N. B.Adizova, H.Xudoyberdiyeva. OʻQISH DARSLARINI TASHKIL ETISHDA PEDAGOGIK

TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING SHAKLLARI ....................................................... 62

A. E. Ashurova, E. D. Davlatovna.  BUXOROGA BOSMAXONALARNING KIRIB KELISHI ONA

TILI ADABIYOTIMIZNI TEXNOLOGIK RIVOJLANISH OMILI ....................................................... 64

F. M. Qosimov, M. F. Ibrohimova. BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA

ARIFMETIK AMALLARNI QOʻLLASHDA TA’LIM TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH

METODIKASI .......................................................................................................................................... 66

U.Sh. Togʻayeva, G.N. Roziqova. BOSHLANGʻICH SINF ONA TILI DARSLARIDA PEDAGOGIK

TEXNOLOGIYALARDAN     FOYDALANISH ..................................................................................... 67

F. N. Abdullayeva.  PEDAGOGIK TEXNOLOGIYANING ASOSIY JARAYONLARI ........................ 69

Sh.Y. Yusufzoda, X.Y. Yusufzoda. BОSHLANGʻICH SINFLARDA OʻQITISHNING ZAMONAVIY

AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH AFZALLIKLARI ...................................... 71

 

IV ШЎЪБА. БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ МЕТОДИК

ИМКОНИЯТЛАРИ .................................................................................................................. 74

Сахновская Елена Геннадьевна. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ВНЕДРЕНИЯ

КОНВЕРГЕНТНОГО ПОДХОДА В НАЧАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ .............................................. 74

Hamroyev A. R., Hasanova M. A., Toyirova N. M. BIRINCHI SINF OʻQUVCHILARIDA YOZUV

QUROLLARIDAN FOYDALANIB, CHIROYLI YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH

USULLARI ............................................................................................................................................... 77

Яценко Владимир Сергеевич.  ГЕОГРАФИЯ КУЛЬТУРЫ ИГРУШКИ КАК ВАЖНЫЙ

ПРАКТИЧЕСКИЙ КОМПОНЕНТ ИНТЕГРАЦИИ НАЧАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ .................... 78

Ш.Бабаева.  МОДЕЛИРОВАНИЕ ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ ПРИ

ПОМОЩИ ПРОЕКТИРОВАНОГО ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ РОДНОГО ЯЗЫКА В

НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ ..................................................................................................................... 81

Б.С.Жамилова.  БОЛАЛАР КИТОБХОНЛИГИНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА ПЕДАГОГИК ТАЪЛИМ

ИННОВАЦИОН КЛАСТЕРИНИНГ САМАРАДОРЛИГИ .................................................................. 83

Д. Ш.Джураева. МЕТОДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ ТВОРЧЕСКОЙ

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ И РАЗВИТИЯ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ В ПРОЦЕССЕ

РЕШИНИЯ ЗАДАЧ ................................................................................................................................. 86

Узакова А.Б., Рохатова З.И., Алимова А.Н., Фазилова Н.С., Бабаева Ш.Б. СИСТЕМНЫЙ ПОДХОД

К ОБУЧЕНИЮ ЯЗЫКУ И МЕТОДИЧЕСКАЯ СИСТЕМА РЕЧЕВОГО РАЗВИТИЯ

ШКОЛЬНИКОВ ...................................................................................................................................... 90

G. M. Soʻfiboyeva.  KICHIK YOSHLI BOLALARDA GEOMETRIK FAZOVIY FIKRLASHNI

RIVOJLANTIRISH USLUBI ................................................................................................................... 92

Sh.U.Sariyev.  BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINING NUTQINI OʻSTIRISHDA OʻQISH VA

ONA TILI DARSLARINI INTEGRATSIYALASHNING METODIK IMKONIYATLARI ................... 95

G.T.Choʻlliyeva, K.Q.Siddiqova. BOSHLANGʻICH SINF OʻQISH DARSLARIDA PEDAGOGIK

TEXNОLOGIYALARDAN     FOYDALANISH ..................................................................................... 96

M. J. Saidova. TA’LIMDA MULTIMEDIALARDAN FOYDALANISH VA UNING DIDAKTIK

IMKONIYATLARI .................................................................................................................................. 98

G. E. Saidova. BOSHLANGʻICH SINFLARDA GEOMETRIK MATERIALLAR USTIDA ISHLASH

METODIKASI. ....................................................................................................................................... 101

M. J. Saidova. MASOFAVIY TA’LIMDA OʻQITISH IMKONIYATLARI VA USULLARI ............... 102

G. E.Saidova, A. Sh. Qoryogʻdiyeva. BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA

OʻQUVCHILARNI MANTIQIY MASALALAR YECHISHNI OʻRGATISH ...................................... 105

Oʻ. Olloqova, G. Murodova. MATEMATIKA DARSLARIDA GEOMETRIK FIGURALARNI OʻRGATISHDA INTERFAOL METOD VA DIDAKTIK OʻYINLARDAN FOYDALANISH ........... 106

M. R. Hamroyeva, F.N. Gʻafurova. BOSHLANGʻICH SINF DARSLARIDA INTERFAOL

METODLARDAN FOYDALANISH ..................................................................................................... 109

G. E. Saidova, S. F. Sanoqulova. BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA UZUNLIK HAQIDA

TASAVVURLARNI SHAKLLANRITISH, UZUNLIKLARNI OʻLCHASH MALAKALARNI HOSIL

QILISH ................................................................................................................................................... 112

M. H. Ozodova. BOSHLANGʻICH SINFLARDA SINTAKTIK TUSHUNCHALARNI EGALLASH

BOSQICHLARI ...................................................................................................................................... 114

F.M. Qosimov. IJODIY TOPSHIRIQLAR VA ULAR TIZIMIGA QOʻYILADIGAN TALABLAR .... 116

N.Adizova,  D. Husenova. SINFDA UNLI TOVUSHLAR TALAFFUZI USTIDA ISHLASH .............118

U.Sh. Togʻayeva. LOYIHAVIY TA’LIM VOSITASIDA “ONA TILI OʻQITISH METODIKASI”

MODULINI TAKOMILLASHTIRISH .................................................................................................. 120

M. R. Hamroyeva, O. A. Subhonova. ONA TILI VA OʻQISH DARSLARIDA BOSHLANGʻICH SINF

OʻQUVCHILARINING OGʻZAKI NUTQINI OʻSTIRISHGA OID METODIK KOʻRSATMALAR .. 121

О. Ш. Аҳмадов. БУХОРО АМИРЛИГИДА АНЪАНАВИЙ БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯ

ТИЗИМИ ВА УНИНГ ИНҚИРОЗИ ..................................................................................................... 123

D. S. Sidiqova, G.A. Jabborova. BOSHLANGʻICH SINFLARDA MATEMATIKA OʻQITISHDA

INTERFAOL METODLARIDAN FOYDALANISH ............................................................................. 125

U.Sh. Togʻayeva, M.Sh.Xodjayeva. BOSHLANGʻICH SINF ONA TILI DARSLARIDA FANLARARO

ALOQADORLIK OʻRNATISH .............................................................................................................. 126

Sh. N. Qurbonova, N. Razzoqova. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA –TA’LIM-TARBIYA

JARAYONINING YAXLIT TIZIMI SIFATIDA ................................................................................... 128

Sh. Y. Yusufzoda, D. F. Safarova. BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA

OʻQUVCHILAR MANTIQIY FIKRLASHINI RIVOJLANTIRISHNING AHAMIYATI .................... 129

Sh. Y. Yusufzoda, F T. Egamqulova. GRAFIK MODELLARDAN FOYDALANISH USULLARI

ORQALI MASALA YECHISH    METODIKASI.................................................................................. 131

Sh. Y. Yusufzoda, Z. Sh. Narzullayeva. BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA

HARAKATGA DOIR MASALALAR YECHISHGA OʻRGATISH METODIKASI ............................ 134 M. Sh. Narzillayeva. BOSHLANGʻICH SINF OʻQITUVCHILARINING KASBIY

KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHDA LINGVODIDAKTIKANING OʻRNI .................. 135

N. K. Rajabova, M. I. Kamolova. BOSHLANGʻICH SINFLARDA MASALALAR YECHISHNING

METODIK ASOSLARI .......................................................................................................................... 138

N.K.Rajabova. BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARINING FAZOVIY TASAVVURLARINI

SHAKLLANTIRISHNING METODIK ASOSLARI ............................................................................. 139

S. R. Ismatov, Sh.Sh. Shukrullayeva. SAVОD OʻRGATISH DAVRI YOZUV DARSLARINI

OʻRGATISH USULLARI ....................................................................................................................... 140

Oʻ.M.Olloqova, M.Oʻ.Zaripova. HIKOYA OʻQISH DARSLARIDA OʻQUVCHILAR NUTQINI

OʻSTIRISH ............................................................................................................................................. 142

Ш.Ҳафизов. БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ДАРСИНИНГ ТУЗИЛИШИ

ВА УНИ ЎТКАЗИШ МЕТОДИКАСИ ................................................................................................ 144

N.B.Adizova,  F.Ibrohimova. A.AVLONIY SHE’RLARINING BOSHLANGʻICH SINFLARDA

OʻRGANILISHI ...................................................................................................................................... 146

D. Sh. Sidiqova.  “MATEMATIKA OʻQITISH METODIKASI” FANINI OʻQITISHDA

TALABALARNING KASBIY KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI ............ 148

Р. А. Қўлдошев. ЧАПАҚАЙ ЎҚУВЧИЛАРДА ЁЗУВ КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ150

N.  O. Safarova, H. G. Jumayeva. SAVOD OʻRGATISH DAVRIDA BOSHLANGʻICH SINF

OʻQUVCHILARIDA YOZUV MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH ............................................. 153

N.A. Raximova, D.Rustamova. BOSHLANGʻICH SINF TARBIYA TIZIMIDA INNOVATSIYALAR155

D. Q. Mirzayeva. OʻQUVCHILAR NUTQINI OʻSTIRISHDA LUGʻAT USTIDA ISHLASH ............. 157

F. M.Xalilova., N. M.Jalilova. BOSHLANGʻICH SINF TABIATSHUNOSLIK DARSLARIDA

INDIVIDUAL VA TOʻGARAK ISHLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI ................................. 160

Sh.Y. Yusufzoda, S.Sh.Ortiqova. BOSHLANGʻICH SINF OʻQUVCHILARIDA MATEMATIK

TAFAKKUR VA MATEMATIK QOBILIYATLARNI RIVOJLANTIRISH METODIKASI ............... 163

N.B.Adizova, S.Farmonova. SINFDAN TASHQARI OʻQISH DARSLARIDA OʻQUVCHILARNING

MUSTAQIL OʻQISH KOʻNIKMALARINI SHAKLLANTIRISH USULLARI .................................... 164

М. М. Юлдашева. РАЗВИТИЕ ТОЛЕРАНТНОСТИ НА ОСНОВЕ НАЦИОНАЛЬНЫХ

ТРАДИЦИЙ ........................................................................................................................................... 166

Nurova Y.U.  OʻZBEK XALQ PAREMALARIDAGI ETNONIMLAR OMONIMIYASI .................... 170 D. A. Axmаdova. TIBBIY METAFORALARNING OʻZIGA XOS XUSUSIYATLARI ...................... 173

S. A. Qodirova, D. Askarova. BOSHLANGʻICH SINFLARDA “ZARBULMASAL” MAVZUSINI

OʻTISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYALAR .......................................................................................... 176

М.Ҳ.Ҳакимова, Д. Ғиёсова. МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРНИНГ МАТЕМАТИК

РИВОЖЛАНИШ МУАММОСИНИ ЛОЙИҲАЛАШ ......................................................................... 177

S. A. Qodirova, D. Askarova. VOQEBAND ADABIY PARCHALAR .................................................. 179

Н. Б. Адизова. БУХОРО ТУМАН МИКРОТОПОНИМИЯСИДА ОЙКОНИМЛАРНИНГ ЎРНИ . 182

Қ.М. Ёдгоров. 5-7 СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИДА ИНСОНПАРВАРЛИК ҲИС-ТУЙҒУЛАРИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШ ЖАРАЁНИНИНГ МАЗМУНИ ......................................................................... 184

Г.Н. Курбанова, Ш.Т.Юлдашова.  РАЗВИТИЯ МЕТОДОВ ПРЕПОДОВАНИЯ В МЕДИЦИНСКИХ

ВУЗАХ ................................................................................................................................................... 186

М.Сатторов. УГОЛОВНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ ЗА КЛЕВЕТУ .................................................. 189

Qoʻshshayeva A. A., Faxriddinova M.Q. BOLA PSIXOLOGIYASI VA UNING NUTQIDAGI

NUQSONLAR ........................................................................................................................................ 192

Dilsora Ergashova. FONETIK MASHQLARDAN FOYDALANISHNING SAMARADORLIGI ........ 194

N.H. Hojiyeva. OʻZBEK TILIDA MEVA ETIMOLOGIYASIGA OID LUGʻATLAR ......................... 196

M.Z. Temirova. ATOM TUZILISHINING HOZIRGI ZAMON ATOMISTIK TALQINI ..................... 198

M.I.Adizova. 3-SINF OʻQISH DARSLIGIDAN 1 SOATLIK NOAN’ANAVIY OCHIQ DARS

ISHLANMASI ........................................................................................................................................ 200

М. Г. Садуллоева. УНИКАЛЬНЫЙ ИДИОЛЕКТ ГУЛХАНИ- БАСЕННИКА ................................ 206

G. Usmonova. BOSHLANGʻICH SINFLARDA GEOMETRIK MATERIALNI OʻRGATISHNING

UMUMIY MASALALARI ..................................................................................................................... 207

S.Choʻlliyeva. 1-SINF MATEMATIKA DARSLIGIDAN 1 SOATLIK NOAN’ANAVIY OCHIQ DARS

ISHLANMASI ........................................................................................................................................ 208

М.О.Очилова, Р.Шамсуллаева. Бошланғич синф математика дарсларида ижодий фикрлашни

шакллантириш. ...................................................................................................................................... 210

A. Idiyev, J Hayitov. OʻQUVCHILARDA FIGURA YUZI TUSHUNCHASINI SHAKLLANTIRISHGA

DOIR  USULIY TAVSIYALAR ............................................................................................................ 212

Ю.Пўлотова, С.Ўктамова. БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ

ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ МЕТОДИК МУАММО СИФАТИДА ...................................... 213

Ю.Пўлотова, Ф.Исоева. ОНА ТИЛИ ТАЪЛИМИДА ПРАГМАТИК КОМПЕТЕНЦИЯНИ

ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АСОСЛАРИ ............................................................................................ 215

M.M.Tilavova. TEXNOLOGIYA DARSLARIDA XORIJIY  TA’LIM TIZIMIDAN FOYDALANISH217

Ш.М.Фармонова. БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАР ЎҚУВЧИЛАРИДА КАСБГА БЎЛГАН

ҚИЗИҚИШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ................................................................................................... 219

H.H.Rahmatov. BOSHLANG’ICH  SINFLARDA ASOSIY MIQDORLARNI O`RGATISH

JARAYONIDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI  QO`LLASH SAMARADORLIGI .............. 221 G. T. Cho‘lliyeva. OHANG – NUTQIY JARAYONNING AJRALMAS BIRLIGI ............................... 225

Г. Ш. Рахмонова. ТАЛАБАЛАРДА МАЪНАВИЙ-АХЛОҚИЙ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ ...... 228

С.Р.Исматов, Ш.Ш.Шукруллаева. ГУРУХ РАХБАРИНИНГ ТАРБИЯВИЙ ИШЛАРНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ УСУЛЛАРИ. ............................................................................................. 230 Р.А. Қўлдошев. ДУНЁДА  ЧАПАҚАЙЛИК МУАММОСИ .............................................................. 234

Р. М. Раҳмоновна. ТАЪЛИМНИ РАҚАМЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА ЎҚУВ МАТЕРИАЛИНИ

ЎЗЛАШТИРИШ ДАРАЖАЛАРИ ....................................................................................................... 236

Ю.Пўлотова.  ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ИЛМИЙ-ОММАБОП МАҚОЛАЛАРНИ ЎҚИТИШДА

ТАЪЛИМ МЕТОДЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ............................................................................... 239

Ю.Пўлотова.  БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ КИТОБХОН

СИФАТИДА ТАРБИЯЛАШНИНГ МЕТОДИК ИМКОНИЯТЛАРИ ............................................... 240

G. N.Davranova. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING DUNYOQARASHINI

KENGAYTIRISHDA O’YINCHOQLARNING AHAMIYATI ............................................................. 242

G.  F. Yodgorova. BOSHLANG’ICH SINFLARDA XALQ OG’ZAKI IJODINING TARBIYAVIY

AHAMIYATI.......................................................................................................................................... 245

Г.А.Равганова, М.Б.Сатторова, Ҳ.Б. Сайпиллаева. ИЖТИМОИЙ ФАОЛ ТАЛАБА ШАХСИНИНГ

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ ................................................................................................ 248

H.  G’. Jumayeva. BОSHLАNG’ICH SINFLАRDА YOZUV VА HUSNIХАT DАRSLАRINI TАSHKIL

QILISH ................................................................................................................................................... 250

Ҳ.Х. Ҳамзаев, М.Б.Абулқосимова, С.Б. Қодирова. БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМНИ ИНТЕГРАТИВ

РИВОЖЛАНТИРИШ ШАКЛЛАРИ .................................................................................................... 252

M.H.Hakimova,  D. Halimova. MATEMATIKA FANINI O’QITISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYANI

TATBIQ ETISHNING O’ZIGA XOS JIHATLARI ............................................................................... 254

М.Қувондиқова. ТАЛАБАЛАРНИНГ МУСТАҚИЛ ИШИ -  ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ

ЕТАКЧИ ШАКЛИ СИФАТИДА.......................................................................................................... 256

R.X.Jumayev, M.Xayrullayeva. YOZUVGA O`RGATISH DARSLARIDA  ZAMONAVIY

USULLARDAN FOYDALANISH ......................................................................................................... 258

М. Қувондиқова. БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ МУСТАҚИЛЛИГИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ ............................................................................................................................260

N. G. Dilova. O‘QUVCHILARI BILIMINI FORMATIV BAHOLASH - TA’LIM

SAMARADORLIGINI OSHIRISH OMILI ............................................................................................ 262

R.X.Jumayev, D.A.Ubaydullayeva. ONA TILI DARSLARIDA O'QUVCHILARNI SAVODLI

YOZISHGA O'RGATISH USULLARI .................................................................................................. 265

Ю.Пўлотова, Ж.Рамазонова. БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ 

ФАОЛИЯТИНИ  БОШҚАРИШ ........................................................................................................... 267

А.Р.Ҳамроев, Х.Эргашева. СИНФДА ВА СИНФДАН ТАШҚАРИ ЎҚИШ ДАСТУРИНИНГ

МАЗМУНИ ............................................................................................................................................ 268

А.Р.Ҳамроев, С.Бахтиёрова. «ЎҚИШ КИТОБИ» ДАРСЛИКЛАРИДАГИ ВАТАН МАВЗУСИ

ИЛМИЙ-ОММАБОП АСАРЛАРНИ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ .................................................... 271

Ю.Пўлотова, О.Итолмасова. БАДИИЙ МАТНЛАРДАГИ ФОНЕТИК, ЛЕКСИК БИРЛИКЛАРНИ

ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ПРАГМАТИК КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ     

ЎСТИРИШ ............................................................................................................................................. 273

Ю.Пўлотова, О.Итолмасова. БОШЛАНҒИЧ СИНФ  ЎҚУВЧИЛАРИДА АДАБИЙ

ТУШУНЧАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ........................................................................................... 275

А.Р.Ҳамроев, Г.Жумаева. ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА БАДИИЙ МАТН УСТИДА ИШЛАШ ............. 277

Z.T.Sharopova. BOSHLANG`ICH SINF TEXNOLOGIYA DARSLARINI GENDER TENGLIK VA

FARQLAR ASOSIDA TASHKIL ETISH METODIKASI ..................................................................... 278

M.A.Uktamova. “THE IMPORTANCE OF THE AUTHOR'S FAIRY TALE AND FOLKLORE IN

PRIMARY SCHOOL LESSONS” .......................................................................................................... 280

M.J. Turdiyeva, G. M. Davronova. TA’LIMDA  INDIVIDUAL YONDASHUVLI

TEXNOLOGIYANING AFZALLIKLARI ............................................................................................. 282

Э.Паноев. МУЛКНИ ҚАСДДАН НОБУД ҚИЛИШ ЁКИ УНГА ЗАРАР ЕТКАЗИШ

ЖИНОЯТЛАРИНИНГ ТЕРГОВ ҚИЛИШ ХУСУСИЯТИ ................................................................. 284

Shazadayev Farhod. BOSHLANG`ICH TA`LIMYDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN

FOYDALANISHNING INNOVASION USULLSRI HAQIDA ............................................................. 285 Э.Паноев. МУЛК ҲУҚУҚИ-ДАХЛСИЗ ҲУҚУҚ ............................................................................... 289

“Садриддин Салим Бухорий” МЧЖ босмахонасида чоп этилди. Адади 100 нусха. Ҳажми 488 бет. Буюртма 87. 2021.

 

Бухоро шаҳри, М.Иқбол кўчаси, 11.