Салт-дәстүр

Қазақтың салт­дәстүрлері       Қазақтың салт­дәстүрлері Әдеп немесе өлмес өнеге Әдеп немесе өлмес өнеге

Қазақ халқы – салт ­ дәстүрге  өте бай ел.  Бұл – оның  мәдениетті  әрі тәрбиелі ел екендігінің айғағы. Белгілі қоғам қайраткері, заңгер  Н.Шайкенов: “Ұлт дәстүрі – заңнан биік”, ­ деген. Демек, салт­дәстүрлері ел – мықты әрі тұғыры берік ел.  Біздің  халқымыз өз ұрпақтарына ғасырдан ғасырға ұлт қасиетін салт­дәстүрмен,  өнегені әдет­ғұрыппен, үлгіні жөн­жосықпен, әдепті ырым, тыйыммен    тәрбиелеп, ұлағатты ұл, инабатты қыз өсірген. Ұлттық тәлім салт­сана  сабағы адамгершілік тәрбиесінің аса сенімді әрі ғажайып жол екенін  көрсетті. Отаншылдық, ерлік, мәрттік, жомарттық, қайырымдылық,  жоғары адамгершілік қасиеттер осы жол арқылы дарыған.  Батыр жазушы Б.Момышұлы Ұлы Отан соғысы жылдарында:  “Мен өзімнің ұрыстағы тәжірибемнен солдаттың басында жауынгерлік  қаиетті тәрбиелеуде  халықтардың басынан өткен жауынгерлік жолдары  мен ұлттық дәстүрлердің маңызы зор екеніне көзім жетті”,­деп жазды.  Олай болса, әдет – ғұрып – қазақ халқының мызғымас заңы деп  қабылдаған жөн. Дана халықтың өзі жасаған осы әдет – ғұрып пен жөн –  жосықты біліп, үйрену және өмірде қолдану – ағайынды адастырмас сара  жол. Мұны отбасында ата – ана, мектепте ұстаз, көпшілік ортада  ақсақалдар жастарға үйретіп, айтып отырса, ұтарымыз көп болар еді.

Бата оқу кезінде ыдысқа су құйылып,ұзатылатын қыз оған сырға, не күміс сақина салып, ыдыс бетін ақ орамалмен жабады. Ал күйеу ыдыс шетіне садаққа ұқсайтын таяқшаны ақ орамалмен байлайды. Бата біткен соң қыз ыдыстағы  заттарды алып, оны кейін бақыттың себепшісі ретінде сақтап жүреді.  Некеқияр куәгерлерінің біреуі ыдысты саусақтары ернеуіне  тиместей етіп ұстап тұрады. Алдымен еркектер, сосын әйелдер  кезектесіп ыдыстағы суға ернін тигізіп ішеді. Сонан соң мұны  басқа қатысушылар да қайталайды. Тек олар жас жұбайлар  еріндерін тигізген жерден ішпеуі тиіс. Молдаға қырық тиын береді, алайда бұл некеқияр төлеу міндетті  емес. Ғұрып аяқталған соң жас жұбайларды тату өмірге  шақырып, ақыл айтады. Күйеуге:“Қолыңызға бір сүйек бердік,

Күйеу жігіттің ауылына екі – үш шақырымдай  қалғанда мінген қоңыраулы күйме тоқтайды. Қалындық  бірге шыққан анасымен немесе жақын жеңгесімен,  құрбыларымен қалады да, ерлер жағы ауылға озып кетеді.  Солардан хабар алған күйеу жігіттің жеңгелері, қыз –  келіншектер тобы күймеге қарай бет алады. Күйме  маңындағылармен кездесіп, ауылға “сүйіншілеп” жеткен  жасқа, күйеу жігіт жаңағы жастың ентігін басу үшін  арнаулы кәдесін береді. Оны – “ентікпесі” немесе “шауып  келдісі” деп атайды.

Қалындық енді күймеге мінгізілмейді. Басына сәукелесін  кигізіп, ауылға жаяу әкеледі. Жолшыбай ешкімге көрсетпеу  үшін, алдынан екі жеңгесі екі жағынан шымылдық ұстап  жүреді. Төбеге мата керіледі. Оны төтр бұрышынан төрт әйел  ұстайды. Осы күйінде арнайы тігілген отауға жеткізіледі.  Отауға кіргізерде  де, әлдекімнің көзіне түсіп қалмауы үшін,  бетіне жібек орамал немесе жібек шәлі жабады. Адыраспан  атты шөпті өртеп, келінді бәле – жәледен аластайды. Отқа  май құйып, келінді оған тәжім еткізеді. Содан соң   қалындықты шымылдықтың ішіне кіргізіп, той аяқталғанша  сырт адамның көзіне көрсетпейді. Той аяқтала бере ғана беті  бүркеулі қалындықты ортаға шақырып, өнерлі жігіт әуенді  өлеңмен оның бетін ашады. Екі жеңгесі қалындықтың екі

Келіншекті атасының кешке үйіне әкеліп кіргізеді. Келіншек      Келіншекті атасының кешке үйіне әкеліп кіргізеді. Келіншек  келерден бұрын ол үйге қонақтар, күйеудің барлық туысқандары,  келерден бұрын ол үйге қонақтар, күйеудің барлық туысқандары,  жыршылар жиналады. Келіншектің ең алғаш атасының үйіне  жыршылар жиналады. Келіншектің ең алғаш атасының үйіне  келуі мынадай түрде болады: екі әйел оны екі жағынан  келуі мынадай түрде болады: екі әйел оны екі жағынан  қолтықтап, бір топ әйел оған ере келіп, үйге кіреді. Келіншек  қолтықтап, бір топ әйел оған ере келіп, үйге кіреді. Келіншек  табалдырықтан аттаған бойдан, ошаққа жеткенше тізесін бүгіп  табалдырықтан аттаған бойдан, ошаққа жеткенше тізесін бүгіп  үш рет сәлем етеді, содан кейін үй ортасында жанып тұрған отқа  үш рет сәлем етеді, содан кейін үй ортасында жанып тұрған отқа  май құяды. Лапылдап жанған майдың жалынына кемпірлер  май құяды. Лапылдап жанған майдың жалынына кемпірлер  қолдарын тосып: “От ­ әулие, май ­ әулие” деп беттерін сипайды.  қолдарын тосып: “От ­ әулие, май ­ әулие” деп беттерін сипайды.  Осыдан кейін келіншекті үйдің сол жағына, есікке таман апарып  Осыдан кейін келіншекті үйдің сол жағына, есікке таман апарып  отырғызады.    отырғызады.    Келіншек өзінің түскен күнінен бастап, екі – үш жыл бойы қайын  Келіншек өзінің түскен күнінен бастап, екі – үш жыл бойы қайын  атасына, күйеуінің және басқа  да жасы үлкен туысқандарының  атасына, күйеуінің және басқа  да жасы үлкен туысқандарының  бәріне көрінбейді. Олардың үйіне барса, оның төріне шықпайды,есік  бәріне көрінбейді. Олардың үйіне барса, оның төріне шықпайды,есік  жақта болады. Қайын ағаларымен әлдеқалай кездесе қалса, жүзін  жақта болады. Қайын ағаларымен әлдеқалай кездесе қалса, жүзін  тайдырады, сәлем етеді, сәлем еткені үшін қайын ағалары оған:  тайдырады, сәлем етеді, сәлем еткені үшін қайын ағалары оған:  “көп жаса” деп алғысын айтады. Ал онан соң, келіншек өзінің  “көп жаса” деп алғысын айтады. Ал онан соң, келіншек өзінің  күйеуінің ер ­ әйел туысқандарын шын атымен атай алмайды,  күйеуінің ер ­ әйел туысқандарын шын атымен атай алмайды,       сондықтан олардың әрқайсысына өзінше ат қойып алады.     сондықтан олардың әрқайсысына өзінше ат қойып алады.

Келін қолынан шай ішу Келін түсіргеннен кейін тойға келгендер тарқап, үй иелері         оңаша қалған кезде  жақындар келін қолынан шай ішуге жиналады.  Келгендерге келін қолынан әзірленген дастарқан жайылып, келін шай құяды.         Бұл дәстүрдің екі мағынасы бар. Біріншіден, келіннің үй  шаруасына, дастарқан берекесіне ыңғайын байқау. Жас келін мұнда  кесені сылдырлатпай, баппен шай құя отырып, өзін танытады,  шеберлігін, ыңғайын байқатады. Екіншіден, келін қолынан ене шалқып,  ата шалқайып отырып, қызыл күрең шай ішу – бір үлкен жетістік,  қуаныш. “Біздің бала ержетіп, келін түсірді, ата­ене атандық,  қолымыз ұзарды”, ­ деп мақтанады, өзгелер алдында бедел, мәртебеге  ие болады.  отырған  жалғыз қызын көріп, бір құдағи:                 Шай қүйып қызым сызылды­ай,               Көңілім қатты бұзылды­ай,               Құдағи отыр қақиып,                Құда отыр шалқиып, ­  жас адам осы үйдің өз адамының бір  қатарында өмірге араласып кетеді ­ деп, көзіне жас алған екен. Келін болып түсіп, ата­ене алдында шай қүйып  Сөйтіп, келін түсіру тойының аяғы  оның қолынан шай ішумен  аяқталады.